1
00:00:02,000 --> 00:00:07,000
Downloaded from
YTS.MX

2
00:00:08,000 --> 00:00:13,000
Official YIFY movies site:
YTS.MX

3
00:00:37,412 --> 00:00:41,791
Wat mij, en de wereld heeft verbaasd…

4
00:00:42,667 --> 00:00:46,296
…is dat de Duitsers mankracht…

5
00:00:46,379 --> 00:00:51,217
…treinen, vrachtwagens en energie
bleven inzetten…

6
00:00:51,301 --> 00:00:54,888
…voor de vernietiging van de Joden
tot op de laatste dag.

7
00:00:54,971 --> 00:01:01,853
Als ze zes maanden voor het einde van
de oorlog die energie hadden ingezet…

8
00:01:01,936 --> 00:01:06,566
…om zichzelf te versterken, hadden ze
het wellicht langer uitgehouden.

9
00:01:06,649 --> 00:01:10,653
Maar het was belangrijker
om de Joden te doden…

10
00:01:10,737 --> 00:01:12,489
…dan de oorlog te winnen.

11
00:01:29,839 --> 00:01:31,341
Tijdens WO II

12
00:01:31,424 --> 00:01:36,054
en Adolf Hitlers Nazi-Duitsland
land na land veroverde

13
00:01:36,137 --> 00:01:41,101
werden Europese Joden hun rechten
ontnomen, in getto's gedwongen

14
00:01:41,184 --> 00:01:44,687
naar concentratiekampen
gedeporteerd en vermoord.

15
00:01:45,772 --> 00:01:49,984
Zelfs in 1944, toen duidelijk werd
dat Duitsland de oorlog zou verliezen

16
00:01:50,068 --> 00:01:54,197
gaven Hitler en zijn aanhangers
hun oorlog tegen de Joden niet op.

17
00:01:54,280 --> 00:01:56,658
Z'n troepen bleven
de grootste overgebleven

18
00:01:56,741 --> 00:02:01,454
Joodse bevolking in Europa,
de Joden van Hongarije, uitmoorden.

19
00:02:02,622 --> 00:02:05,542
Dit is het verhaal
van vijf Hongaarse overlevenden

20
00:02:05,625 --> 00:02:07,752
tijdens het laatste jaar van WO II.

21
00:02:22,684 --> 00:02:27,230
Ik ben opgegroeid in het dorp Polyana
in de Karpaten.

22
00:02:27,313 --> 00:02:30,150
Het was een klein stadje
met twee hoofdstraten.

23
00:02:30,233 --> 00:02:34,028
Dit leidt helemaal naar…
Daar staat een kerk…

24
00:02:34,112 --> 00:02:40,410
{\an8}Er was een postkantoor, een stadhuis,
een kerk en een synagoge.

25
00:02:40,493 --> 00:02:42,370
Iedereen kende elkaar.

26
00:02:42,453 --> 00:02:43,454
Het was prachtig.

27
00:02:44,247 --> 00:02:47,125
{\an8}Ik woonde in de stad Oezjhorod.

28
00:02:48,334 --> 00:02:49,919
Het was een kleine stad…

29
00:02:50,545 --> 00:02:55,508
…maar het voelde
als een grote, kosmopolitische stad.

30
00:02:56,426 --> 00:03:02,682
Hier was een kleine broodjeszaak,
hier en…

31
00:03:06,519 --> 00:03:11,566
Hier aten we 's middags een broodje.

32
00:03:14,194 --> 00:03:17,197
We woonden in Sárvár.

33
00:03:17,280 --> 00:03:22,827
{\an8}Het is in Hongarije,
dicht bij de grens met Oostenrijk.

34
00:03:24,037 --> 00:03:29,626
Elke dag brachten de boeren
hun producten uit de naburige dorpen…

35
00:03:29,709 --> 00:03:31,502
…in grote manden…

36
00:03:31,586 --> 00:03:35,632
…die ze op hun hoofd
of schouders droegen.

37
00:03:39,219 --> 00:03:42,013
{\an8}Szaszovo was een kleine gemeenschap…

38
00:03:42,096 --> 00:03:44,057
{\an8}…van 3000 mensen.

39
00:03:44,140 --> 00:03:47,644
Geen elektriciteit, geen voorzieningen.

40
00:03:47,727 --> 00:03:52,106
Dus ik leidde een heel simpel,
saai leven. Niets spannends.

41
00:03:53,399 --> 00:03:59,113
Maar Boedapest, waar ik uiteindelijk
heen ging, was heel anders.

42
00:03:59,197 --> 00:04:01,407
Het was een enorme aanpassing.

43
00:04:02,033 --> 00:04:05,036
Ik keek naar deze stad en zei: 'Wauw.'

44
00:04:05,119 --> 00:04:09,582
Ik snapte niet hoe zoiets kon bestaan.

45
00:04:12,543 --> 00:04:16,422
Boedapest was een prachtige stad
van wereldklasse…

46
00:04:16,923 --> 00:04:22,262
{\an8}…gelijk aan Wenen, Parijs of Londen.
Een grote Europese hoofdstad.

47
00:04:22,887 --> 00:04:26,057
Dit prachtige parlementsgebouw…

48
00:04:26,140 --> 00:04:30,061
…zag het beste en het slechtste
in de Hongaarse geschiedenis.

49
00:04:30,144 --> 00:04:33,648
Het grootste deel
van de Joden in Boedapest…

50
00:04:33,731 --> 00:04:37,443
…was totaal geassimileerd,
diep vaderlandslievend…

51
00:04:37,527 --> 00:04:42,282
…en enorm trots
op hun Hongaarse culturele erfgoed.

52
00:04:42,365 --> 00:04:47,036
Er waren ongeveer 800 Joodse families
in onze stad…

53
00:04:47,120 --> 00:04:53,584
…en ik schat 10,000
of 11,000 niet-Joden.

54
00:04:54,252 --> 00:04:58,047
Ik had niet-Joodse vrienden.
Ik ging uit met niet-Joodse jongens.

55
00:04:58,131 --> 00:05:00,466
M'n ouders hadden niet-Joodse vrienden.

56
00:05:00,591 --> 00:05:03,678
We voelden ons ook heel Hongaars.

57
00:05:04,387 --> 00:05:05,555
Niet alleen joods.

58
00:05:05,638 --> 00:05:08,349
Dus het jodendom was onze religie…

59
00:05:09,183 --> 00:05:10,727
…maar we waren Hongaren.

60
00:05:13,438 --> 00:05:17,567
Op 2 augustus 1934 zweren officieren
en manschappen de eed van trouw…

61
00:05:17,650 --> 00:05:20,903
…niet alleen aan Duitsland,
maar aan Hitler persoonlijk.

62
00:05:20,987 --> 00:05:24,365
Terwijl Hitlers heerschappij
over Duitsland absoluut werd…

63
00:05:24,824 --> 00:05:29,662
…beloofde Hitler het gealarmeerde
buurland Oostenrijk dat het veilig was.

64
00:05:29,746 --> 00:05:32,623
In 1938, toen ik tien was…

65
00:05:33,166 --> 00:05:38,129
….kocht ik mijn eerste krant
en ik zag de krantenkoppen:

66
00:05:38,671 --> 00:05:40,923
'Hitler marcheert Oostenrijk binnen.'

67
00:05:41,007 --> 00:05:47,972
En ik voelde dat dit historische moment
een enorme impact zal hebben…

68
00:05:48,056 --> 00:05:52,602
…op de levens van Hongaarse Joden,
mijn familie en mijzelf.

69
00:05:55,855 --> 00:05:58,107
Duitsland valt Polen en Danzig binnen.

70
00:05:58,191 --> 00:06:00,777
Warschau wordt beschoten en gebombardeerd.

71
00:06:00,860 --> 00:06:02,862
Polen ligt in puin.

72
00:06:02,945 --> 00:06:05,365
POLEN BEZET

73
00:06:11,788 --> 00:06:16,542
Er kwamen vluchtelingen
uit Polen naar Hongarije…

74
00:06:16,626 --> 00:06:22,006
…en de meeste Joodse families
haalden vrijdagavond in de synagoge…

75
00:06:22,090 --> 00:06:24,634
…deze mensen naar huis
voor onderdak.

76
00:06:24,717 --> 00:06:26,969
Ze brachten verhalen mee.

77
00:06:27,929 --> 00:06:30,515
En ik herinnerde me vaak…

78
00:06:32,725 --> 00:06:34,394
…dat we ze niet geloofden.

79
00:06:34,477 --> 00:06:38,856
{\an8}Ik hoorde een gesprek
tussen mijn vader en een man…

80
00:06:38,940 --> 00:06:43,194
…die vertelde
wat de nazi's in Polen doen.

81
00:06:43,277 --> 00:06:46,239
En één ding zal ik nooit vergeten…

82
00:06:46,322 --> 00:06:51,702
Hij zei dat de nazi's
onze joodse baby's meenamen…

83
00:06:51,786 --> 00:06:55,623
…en ze bij de benen
doormidden scheurden…

84
00:06:55,706 --> 00:07:00,002
…en ze in de Dnestr gooiden,
een rivier in de Oekraïne.

85
00:07:00,086 --> 00:07:02,046
En later, natuurlijk…

86
00:07:02,130 --> 00:07:04,757
…werden de verhalen erger…

87
00:07:04,841 --> 00:07:10,555
…en hoorden we
over massaschietpartijen en massagraven.

88
00:07:10,638 --> 00:07:13,641
Maar er was een soort naïef…

89
00:07:14,434 --> 00:07:17,437
Ik haat het woord,
maar ik moet het woord gebruiken…

90
00:07:17,520 --> 00:07:23,067
…patriottisch gevoel,
dat wij Hongaren zulke dingen niet doen.

91
00:07:23,151 --> 00:07:28,448
Hitler was in Duitsland, dus wat er daar
gebeurde, had geen invloed op ons.

92
00:07:28,531 --> 00:07:31,534
We waren er ver vandaan.

93
00:07:54,849 --> 00:07:56,476
{\an8}Er waren twee oorlogen.

94
00:07:57,435 --> 00:07:59,395
{\an8}Er was een militaire oorlog…

95
00:07:59,479 --> 00:08:03,232
{\an8}…en hand in hand met die oorlog
was een tweede oorlog:

96
00:08:03,316 --> 00:08:06,777
{\an8}de oorlog van de SS tegen de Joden.

97
00:08:47,568 --> 00:08:54,367
De duistere kant van het Hongaarse
nationale karakter werd duidelijker.

98
00:08:54,450 --> 00:08:57,620
De Jodenvervolging
werd steeds duidelijker.

99
00:08:57,703 --> 00:09:01,123
Joden verloren hun baan, hun bedrijven.

100
00:09:01,207 --> 00:09:07,421
Er was een Hongaarse nazi-beweging,
de Pijlkruisers en dit werd natuurlijk…

101
00:09:07,505 --> 00:09:13,094
…de meest gehate en gevreesde groep
voor Hongaarse Joden.

102
00:09:17,265 --> 00:09:21,102
Mensen vragen zich af:
waarom deden we niets?

103
00:09:21,185 --> 00:09:23,854
We zijn niet gevlucht.
We verstopten ons niet.

104
00:09:24,063 --> 00:09:26,607
Nou, het gebeurde niet meteen.

105
00:09:26,691 --> 00:09:29,527
Het gebeurde heel langzaam…

106
00:09:29,610 --> 00:09:33,864
…dus elke keer als er
een nieuwe wet uitkwam of beperking…

107
00:09:33,948 --> 00:09:38,286
…zeiden we: 'Het waait wel over.'

108
00:09:42,957 --> 00:09:46,377
{\an8}Hitler nam op 19 maart 1944 Hongarije in.

109
00:09:47,753 --> 00:09:49,171
Ik was 16.

110
00:09:49,672 --> 00:09:53,259
19 maart 1944.

111
00:09:53,342 --> 00:09:57,096
De Duitsers kwamen binnen,
de SS kwam binnen, in onze stad.

112
00:09:57,638 --> 00:10:02,727
Twee motoren was het hele nazi-regime
dat onze stad bezette…

113
00:10:02,810 --> 00:10:07,690
…omdat ze daar waren met de mensen
die daar woonden en hun vuile werk deden.

114
00:10:08,399 --> 00:10:12,528
De meesten waren mensen waarvan
we dachten dat ze onze vrienden waren…

115
00:10:12,612 --> 00:10:18,034
…maar ze keerden zich van de ene dag
op de andere tegen ons en liepen over.

116
00:10:18,117 --> 00:10:21,329
En de volgende beperking was…

117
00:10:21,412 --> 00:10:25,374
…dat je niet op straat kunt lopen
zonder de Jodenster.

118
00:10:25,458 --> 00:10:28,753
We hoorden dat ze in Duitsland
de Jodenster op moesten…

119
00:10:28,836 --> 00:10:33,299
…voordat ze werden meegenomen.
En in Polen gebeurde dat ook.

120
00:10:33,382 --> 00:10:36,677
Dus toen waren we bezorgd.

121
00:10:37,345 --> 00:10:40,306
Ik droeg geen Jodenster…

122
00:10:40,389 --> 00:10:42,683
…en werd gepakt.

123
00:10:44,060 --> 00:10:46,687
Ik werd in een werkkamp gezet…

124
00:10:47,313 --> 00:10:52,360
…ten noorden van Boedapest,
waar een belangrijke spoorbrug was.

125
00:10:53,444 --> 00:10:59,784
{\an8}En het was onze taak
om de spoorwegen te repareren…

126
00:11:00,785 --> 00:11:04,163
…de rails, de bruggen, non-stop…

127
00:11:04,246 --> 00:11:08,250
…terwijl de Britten en Amerikanen
ze dag en nacht bombardeerden.

128
00:11:08,334 --> 00:11:11,379
Natuurlijk waren we bang
dat we zouden sterven.

129
00:11:11,462 --> 00:11:12,838
Maar we hoopten ook…

130
00:11:12,922 --> 00:11:17,009
…dat de Amerikaanse en Britse
bommenwerpers hun doelen zouden raken…

131
00:11:17,093 --> 00:11:22,682
…en deze brug zouden vernietigen, want
dat was de manier om Hitler te verslaan.

132
00:11:23,557 --> 00:11:25,768
Ik ontsnapte uit dat werkkamp…

133
00:11:26,352 --> 00:11:30,272
…en ging bij het Hongaarse verzet.

134
00:11:30,773 --> 00:11:36,362
En de volgende verordening was
dat we 25 kilo moeten inpakken.

135
00:11:36,445 --> 00:11:39,615
En eerst begrepen we het niet.
Wat neem je mee?

136
00:11:39,699 --> 00:11:42,993
Denk aan je huis, je eigen huis.

137
00:11:43,077 --> 00:11:44,912
Wat zou je meenemen, 25 kilo?

138
00:11:44,995 --> 00:11:47,164
Wat is 25 kilo?

139
00:11:47,248 --> 00:11:49,500
Hoeveel is 25 kilo?

140
00:11:50,376 --> 00:11:52,878
Neem je de kussens mee? Je dekens?

141
00:11:52,962 --> 00:11:55,297
Neem je je servies mee? Neem je…

142
00:11:55,381 --> 00:11:57,007
Wat neem je mee?

143
00:11:57,091 --> 00:11:58,509
Bij het inpakken…

144
00:12:00,761 --> 00:12:05,141
…wilde ik iets meenemen
wat me aan betere tijden herinnerde.

145
00:12:05,808 --> 00:12:09,979
Ik was erg depressief en bezorgd.

146
00:12:11,230 --> 00:12:14,608
En dus kwam ik een badpak tegen…

147
00:12:14,692 --> 00:12:19,572
…een badpak dat mijn vader me had gegeven.

148
00:12:24,452 --> 00:12:25,870
Ik wil dit niet.

149
00:12:37,923 --> 00:12:41,927
Na een van zijn zakenreizen,
drie jaar eerder…

150
00:12:42,011 --> 00:12:43,554
…kwam mijn vader thuis.

151
00:12:44,180 --> 00:12:47,558
En hij bracht ons altijd iets…

152
00:12:47,641 --> 00:12:49,435
…voor mijn zus en mij.

153
00:12:50,561 --> 00:12:51,562
En…

154
00:12:52,938 --> 00:12:55,941
We vroegen altijd:
'Wat heb je meegenomen?'

155
00:12:56,025 --> 00:12:58,027
En hij opende een doos…

156
00:12:58,694 --> 00:13:02,948
…en uit de doos kwam dit mooie badpak.

157
00:13:03,032 --> 00:13:05,868
Het had een glanzende satijnen afwerking…

158
00:13:05,951 --> 00:13:09,663
…en een print van kleurrijke bloemen.

159
00:13:10,831 --> 00:13:17,463
En toen ik 's middags de laarzen
van de soldaten op de trap hoorde…

160
00:13:18,339 --> 00:13:22,092
…rende ik terug en trok dit badpak aan
onder mijn jurk.

161
00:13:23,427 --> 00:13:25,346
En zo ging ik weg.

162
00:13:25,846 --> 00:13:30,267
Ze trapten de voordeur in. Ze kwamen
binnen. Ze gaven ons een paar minuten.

163
00:13:30,351 --> 00:13:33,312
Ze zeiden een half uur,
maar het was geen half uur…

164
00:13:33,395 --> 00:13:35,940
….om onze waardevolle spullen
te pakken…

165
00:13:36,023 --> 00:13:39,109
…en ze marcheerden ons het huis uit.

166
00:13:43,697 --> 00:13:47,618
Ik kon me niet voorstellen
dat ze mensen uit hun huizen haalden…

167
00:13:50,871 --> 00:13:52,248
…omdat ze joods zijn.

168
00:13:52,331 --> 00:13:55,084
Onze zogenaamde vrienden en buren…

169
00:13:55,626 --> 00:13:58,546
…stonden langs de weg…

170
00:13:59,213 --> 00:14:00,840
…en ze schreeuwden:

171
00:14:00,923 --> 00:14:06,262
'Het is tijd dat je oprot.
We hoeven geen Joden hier.

172
00:14:06,345 --> 00:14:08,514
We moeten van jullie Joden af.'

173
00:14:09,723 --> 00:14:12,601
Ik stond daar
en kon mijn ogen niet geloven.

174
00:14:13,435 --> 00:14:18,190
De mensen met wie ik naar school ging,
hun kinderen, we waren vrienden.

175
00:14:18,274 --> 00:14:20,025
We deelden ons leven.

176
00:14:20,109 --> 00:14:23,654
Waarom zijn ze zo vijandig?
Waarom haten ze ons ineens?

177
00:14:23,737 --> 00:14:28,200
Het is alsof je leest over toen
de Joden uit Egypte vertrokken.

178
00:14:28,284 --> 00:14:30,452
We droegen al onze bagage mee.

179
00:14:30,536 --> 00:14:33,706
De kussens en dekens
zitten in bundels vastgebonden.

180
00:14:33,789 --> 00:14:37,918
En wij kinderen hielpen dragen.
En ik schaamde me zo.

181
00:14:38,002 --> 00:14:43,757
We wilden geloven dat ze ons naar
Duitsland zouden brengen om te werken.

182
00:14:43,841 --> 00:14:45,384
We wilden het geloven.

183
00:14:45,968 --> 00:14:52,641
En toen zat het hele Europese jodendom
al in kampen…

184
00:14:52,725 --> 00:14:54,143
…wat we niet wisten.

185
00:14:54,643 --> 00:14:57,730
Het verzamelen, het getto's opzetten
en deportatie…

186
00:14:57,813 --> 00:15:03,110
…vonden plaats binnen 12 weken.

187
00:15:04,028 --> 00:15:10,492
Nergens anders werden de deportaties
uitgevoerd…

188
00:15:11,911 --> 00:15:17,958
…met de barbaarsheid en snelheid
die het in Hongarije had.

189
00:15:18,042 --> 00:15:20,711
Ze zeiden dat we naar een getto gingen…

190
00:15:20,794 --> 00:15:23,130
…en dat woord kenden we niet.

191
00:15:23,213 --> 00:15:26,050
Het is geen Hongaars woord.

192
00:15:26,133 --> 00:15:28,010
We wisten niet waar we waren.

193
00:15:28,636 --> 00:15:31,096
's Ochtends, toen we wakker werden…

194
00:15:31,180 --> 00:15:34,767
…besefte ik
dat we in een steenfabriek zaten.

195
00:15:34,850 --> 00:15:36,393
Een baksteenfabriek.

196
00:15:38,729 --> 00:15:42,107
{\an8}En in april regende het. Veel.

197
00:15:42,191 --> 00:15:43,984
{\an8}En we moesten…

198
00:15:44,068 --> 00:15:47,112
{\an8}We moesten steeds nieuwe lakens.
Die waren ons dak.

199
00:15:47,196 --> 00:15:49,031
En we waren altijd nat.

200
00:15:49,114 --> 00:15:53,869
Er waren duizenden mensen,
omdat ze uit de hele provincie kwamen.

201
00:15:54,536 --> 00:16:00,709
En er liepen overal bewakers rond,
met honden, grote Duitse Herders…

202
00:16:00,793 --> 00:16:03,837
…heel strak aangelijnd.

203
00:16:03,921 --> 00:16:08,092
Hier stonden al die hutten
vol mensen.

204
00:16:08,175 --> 00:16:10,511
Weet je waar jouw hut stond?
-Ja.

205
00:16:10,594 --> 00:16:14,056
Mijn hut stond hier,
waar deze stapels stenen staan.

206
00:16:15,349 --> 00:16:17,184
Op een dag kondigden ze aan…

207
00:16:17,267 --> 00:16:21,188
…dat iedereen die in Tokay wil werken…

208
00:16:21,271 --> 00:16:24,566
…op de wijngaard om wijn
te maken hier moest komen.

209
00:16:24,650 --> 00:16:29,530
…en iedereen ging vrijwillig
en enthousiast de trein in…

210
00:16:29,613 --> 00:16:31,198
…want dit was een hel.

211
00:16:31,782 --> 00:16:35,703
En in een wijngaard werken
was een hemel vergeleken met dit.

212
00:16:35,786 --> 00:16:40,541
We werden naar het station gebracht
door de Hongaarse soldaten.

213
00:16:40,624 --> 00:16:42,167
Mijn moeder zei tegen me:

214
00:16:42,251 --> 00:16:47,006
'Ik heb diamanten
in de zoom van je rok genaaid.

215
00:16:47,756 --> 00:16:52,803
En als je niet genoeg te eten hebt,
koop je daarmee brood.'

216
00:16:52,886 --> 00:16:54,930
Toen we op het station aankwamen…

217
00:16:55,014 --> 00:16:59,727
…beseften we dat we niet
met passagierstreinen gingen.

218
00:16:59,810 --> 00:17:02,396
De veewagens stonden op ons te wachten.

219
00:17:02,479 --> 00:17:06,400
Mijn vader zei: 'De andere treinen zijn op
omdat het oorlog is.

220
00:17:06,483 --> 00:17:09,987
Ze hebben geen andere.
Ze moeten gebruiken wat ze hebben.'

221
00:17:10,070 --> 00:17:14,033
Iedereen die te langzaam ging,
werd geslagen.

222
00:17:14,116 --> 00:17:17,953
Toen ze de deuren sloten,
hoorde ik die klap aan de buitenkant…

223
00:17:18,037 --> 00:17:20,205
…als een grendel die ons insloot.

224
00:17:20,956 --> 00:17:23,000
Het was niet meer normaal.

225
00:17:23,083 --> 00:17:26,295
Ik geloofde niet
dat er geen andere treinen waren.

226
00:17:30,215 --> 00:17:34,344
In Boedapest werd het erger.

227
00:17:34,428 --> 00:17:38,348
Ik moest aan niet-Joodse papieren komen.

228
00:17:38,432 --> 00:17:40,476
Ik bestond niet als Jood.

229
00:17:41,226 --> 00:17:43,645
Ik zou zijn doodgeschoten, vermoord.

230
00:17:43,729 --> 00:17:50,360
Je werd 24 uur per dag opgejaagd…

231
00:17:51,111 --> 00:17:53,864
…en je wist nooit
of wie je ook tegenkwam…

232
00:17:53,947 --> 00:17:56,116
…echt aan jouw kant stond.

233
00:17:56,200 --> 00:17:58,118
Zonder Wallenberg…

234
00:17:58,202 --> 00:18:03,791
…hadden ik en de andere tienduizenden
het nooit overleefd.

235
00:18:03,874 --> 00:18:08,087
{\an8}Raoul Wallenberg arriveerde,
toen heel Hongarije…

236
00:18:08,170 --> 00:18:11,799
{\an8}…met uitzondering van Boedapest,
al vrij was van Joden.

237
00:18:12,382 --> 00:18:16,220
Hij ging naar Boedapest in een tijd
dat de Joden op 't platteland…

238
00:18:16,303 --> 00:18:21,683
…al in veewagens werden gezet
en uit Hongarije waren verscheept.

239
00:18:21,767 --> 00:18:25,270
En hij besloot zich bij de Zweedse
ambassade aan te sluiten…

240
00:18:25,354 --> 00:18:28,816
…met als enige doel
Joodse levens te redden.

241
00:18:29,817 --> 00:18:33,445
Door zogenaamde Zweedse
beschermende paspoorten uit te geven…

242
00:18:33,529 --> 00:18:36,615
…verklaarde hij dat de persoon
die dit document had…

243
00:18:36,698 --> 00:18:39,535
…na de oorlog naar Zweden wilde gaan.

244
00:18:39,618 --> 00:18:44,915
Dit was pure fictie, maar in de chaos
en de verwarring van de oorlog…

245
00:18:44,998 --> 00:18:49,378
…werkte dit wonderbaarlijke,
waardeloze stuk papier.

246
00:18:49,461 --> 00:18:53,423
Verscheidene van ons
traden op als distributeurs…

247
00:18:53,507 --> 00:18:59,847
…om dit valse paspoort af te leveren
aan mensen in beschermde huizen.

248
00:19:00,514 --> 00:19:04,059
Wallenberg huurde grote flats…

249
00:19:04,143 --> 00:19:09,356
…en plaatste een Zweeds bord
dat alle inwoners onder de bescherming…

250
00:19:09,439 --> 00:19:12,818
…van de koninklijke
Zweedse regering stonden.

251
00:19:12,901 --> 00:19:17,364
Ik verbleef op St. Stephen Park,
nummer 25.

252
00:19:20,617 --> 00:19:25,122
De meeste van deze huizen waren huizen
uit de hogere middenklasse.

253
00:19:25,205 --> 00:19:27,541
In 'n appartement met drie slaapkamers…

254
00:19:27,624 --> 00:19:32,921
…woonden vier tot zes mensen
voor de crisis…

255
00:19:33,005 --> 00:19:35,382
…en werd ineens een krot…

256
00:19:35,465 --> 00:19:40,971
…met 60, 70 mensen.

257
00:19:41,054 --> 00:19:42,598
Heel ongemakkelijk.

258
00:19:42,681 --> 00:19:44,641
Het was erg ongemakkelijk, schat…

259
00:19:44,725 --> 00:19:47,728
…maar belangrijker nog,
het was erg gevaarlijk.

260
00:19:47,811 --> 00:19:52,024
'Beschermd huis'
is de verkeerde benaming…

261
00:19:52,107 --> 00:19:57,487
…omdat veel mensen
die in die huizen woonden…

262
00:19:57,571 --> 00:20:01,783
…naar de Donau werden gebracht
en gedood.

263
00:20:05,329 --> 00:20:11,627
Het was niet moeilijk om
in de beschermde huizen te komen.

264
00:20:11,710 --> 00:20:13,462
Soldaten gaven er niet om.

265
00:20:13,545 --> 00:20:16,048
Ze stonden buiten. 'Ga naar binnen.'

266
00:20:16,131 --> 00:20:17,674
Maar om eruit te komen…

267
00:20:18,592 --> 00:20:20,594
Dat was heel moeilijk.

268
00:20:20,677 --> 00:20:27,351
Als Duitse soldaten of Hongaarse
nazi-soldaten achterdochtig werden…

269
00:20:27,893 --> 00:20:30,520
…moesten we
onze broek uittrekken…

270
00:20:30,604 --> 00:20:34,566
…omdat wij de enige mensen waren
die besneden waren.

271
00:20:35,108 --> 00:20:39,238
Op een dag had ik op mijn lichaam
de valse paspoorten gebonden…

272
00:20:39,363 --> 00:20:43,033
…die ik aan deze mensen gaf,
zodat ze het gebouw uit konden…

273
00:20:43,116 --> 00:20:45,327
…en ik maakte een rekenfout.

274
00:20:45,410 --> 00:20:49,498
Ik ging door de riolering.
Ik wist wanneer ik weg moest.

275
00:20:49,581 --> 00:20:51,458
En ik heb een fout gemaakt.

276
00:20:51,541 --> 00:20:55,587
In plaats van
midden in het gebouw te komen…

277
00:20:55,671 --> 00:20:57,881
…kwam ik voor het gebouw uit…

278
00:20:57,965 --> 00:21:01,260
…waar twee soldaten zaten,
die het gebouw bewaakten.

279
00:21:01,343 --> 00:21:03,845
Ik rende zo snel ik kon…

280
00:21:03,929 --> 00:21:06,014
…en stak de straat over.

281
00:21:06,098 --> 00:21:08,225
Ze deporteerden een groep Joden.

282
00:21:08,308 --> 00:21:10,560
Niet wetende waar ze heen gingen…

283
00:21:10,644 --> 00:21:14,106
…sprong ik ertussen en dacht:

284
00:21:14,189 --> 00:21:18,360
ik kwam al zo vaak in de problemen,
ik kom er wel weer uit.

285
00:21:18,443 --> 00:21:19,945
Nog één ontsnapping.

286
00:21:20,028 --> 00:21:22,864
Vijf dagen later waren we in Buchenwald.

287
00:21:27,703 --> 00:21:30,247
We zaten vijf dagen in de trein.

288
00:21:30,330 --> 00:21:33,750
Zittend op een hoop bagage
die we daarheen droegen.

289
00:21:33,834 --> 00:21:37,796
Er zaten 120 man in de veewagen
waar ik in zat.

290
00:21:37,879 --> 00:21:41,466
Samengeperst als sardientjes
en het is erg heet.

291
00:21:41,550 --> 00:21:45,262
Ze hadden één emmer als toilet.

292
00:21:45,345 --> 00:21:49,933
En opeens waren de emmers vol
en de geur was ondraaglijk.

293
00:21:50,017 --> 00:21:53,228
Ze openden nooit de deuren
om naar de wc te kunnen.

294
00:21:53,312 --> 00:21:56,481
Ze gaven ons nooit water.
Ze gaven ons nooit eten.

295
00:21:56,565 --> 00:21:59,192
Kinderen schreeuwden
dat ze naar huis wilden.

296
00:21:59,276 --> 00:22:02,195
'Waar brengen ze ons heen?'

297
00:22:02,696 --> 00:22:03,739
Geen antwoorden.

298
00:22:03,822 --> 00:22:06,283
Het was totale duisternis.

299
00:22:06,366 --> 00:22:11,079
Het licht sijpelde alleen
door de kieren van de veewagen.

300
00:22:11,163 --> 00:22:14,291
Mijn vader vond een kier in de veewagen.

301
00:22:14,374 --> 00:22:16,501
Hij keek naar buiten en zei hardop:

302
00:22:16,585 --> 00:22:19,588
'We gaan niet naar de wijngaard…

303
00:22:19,671 --> 00:22:23,675
…want we zijn net de grens over
en gaan richting Polen.'

304
00:22:24,343 --> 00:22:25,594
Toen hij Polen zei…

305
00:22:25,677 --> 00:22:31,350
…herinnerde ik me de man met het verhaal
over wat ze met kinderen doen.'

306
00:22:32,059 --> 00:22:37,481
Ik hield m'n broertje vast. Hij was
tweeënhalf. Ik trok 'm dicht tegen me aan.

307
00:22:38,273 --> 00:22:40,901
Ik zei tegen mezelf:

308
00:22:40,984 --> 00:22:44,488
Ik laat hem niet gaan.
Ze zullen hem nooit van me afpakken.

309
00:22:44,571 --> 00:22:46,907
Toen ze de deur openden…

310
00:22:48,200 --> 00:22:50,786
…viel het licht opeens naar binnen.

311
00:22:52,329 --> 00:22:55,874
En omdat je je ogen
vier of vijf dagen dicht had…

312
00:22:55,957 --> 00:22:59,795
….of aan het donker gewend was,
word je bijna verblind.

313
00:22:59,878 --> 00:23:02,881
We waren zo blij, omdat we lucht kregen.

314
00:23:02,964 --> 00:23:06,510
We zouden naar de wc gaan
als normale mensen…

315
00:23:06,593 --> 00:23:08,678
…water krijgen en misschien eten.

316
00:23:08,762 --> 00:23:13,392
En iedereen vroeg:
'Waar zijn we? Hoe heet het hier?'

317
00:23:13,475 --> 00:23:15,268
En het was een vreemde naam.

318
00:23:16,436 --> 00:23:17,396
Auschwitz.

319
00:23:28,031 --> 00:23:30,325
{\an8}We stopten hier.

320
00:23:30,409 --> 00:23:33,120
{\an8}Hier was… de selectie.

321
00:23:33,203 --> 00:23:36,331
Je staat in een rij…
-Duizenden mensen…

322
00:23:36,415 --> 00:23:40,168
…dicht bij elkaar
en er is verwarring en lawaai.

323
00:23:40,710 --> 00:23:43,380
En dan… Niet bewegen, niet…

324
00:23:44,047 --> 00:23:46,550
Zoals soldaten, die in het gelid staan.

325
00:23:47,717 --> 00:23:50,762
En in het midden liep de SS…

326
00:23:50,846 --> 00:23:52,722
…om ons te controleren.

327
00:23:52,806 --> 00:23:55,392
Heel dreigend, met de honden.

328
00:23:55,475 --> 00:23:59,187
In een enkele rij of naast…
-Vijf.

329
00:23:59,271 --> 00:24:00,230
Vijf op een rij.

330
00:24:00,313 --> 00:24:02,482
Dat was makkelijk te tellen. Vijf.

331
00:24:03,108 --> 00:24:05,569
Toen ik uit de veewagen sprong…

332
00:24:05,652 --> 00:24:08,947
…wist ik meteen
dat wat ze ons beloofd hadden…

333
00:24:09,030 --> 00:24:11,408
…of verteld hadden, leugens waren.

334
00:24:11,491 --> 00:24:17,539
En je ziet veel mensen rennen
in gestreepte kleren, met geschoren hoofd.

335
00:24:17,622 --> 00:24:21,626
Omringd door nazi-soldaten
en gemene honden.

336
00:24:21,710 --> 00:24:24,671
En ze schreeuwden en schreeuwden.

337
00:24:24,754 --> 00:24:27,966
'Schiet op. Laat je bagage achter.
Laat alles achter.'

338
00:24:28,049 --> 00:24:31,428
Opeens was er een scheiding…

339
00:24:32,012 --> 00:24:33,847
En mijn moeder en mijn…

340
00:24:39,144 --> 00:24:40,896
…mijn moeder en…

341
00:24:42,939 --> 00:24:45,150
…en mijn broer en mijn zus…

342
00:24:45,233 --> 00:24:48,653
Ze hield mijn broertje
in haar armen, op één arm…

343
00:24:48,737 --> 00:24:53,283
…en mijn zus van vier en een half jaar
aan de hand. Ik aan de andere hand.

344
00:24:53,366 --> 00:24:55,619
Zo liepen we naar…

345
00:24:55,702 --> 00:24:58,747
Ze dreven ons naar die bestemming.

346
00:25:02,834 --> 00:25:06,588
Als de transporten binnenkwamen…

347
00:25:06,671 --> 00:25:10,926
{\an8}…werden de mensen gesorteerd.

348
00:25:11,009 --> 00:25:15,972
{\an8}Het was een heel eenvoudig proces.

349
00:25:16,681 --> 00:25:19,518
De mensen moesten in een lange rij staan.

350
00:25:19,601 --> 00:25:26,107
Aan de voorkant van de rij stonden artsen,
die zeiden:

351
00:25:26,191 --> 00:25:30,570
'Deze is te oud, meer dan 50.'

352
00:25:30,654 --> 00:25:36,409
'Deze gaat naar rechts,
die naar links.'

353
00:25:37,536 --> 00:25:41,331
Mijn moeder werd
op het station geselecteerd…

354
00:25:41,414 --> 00:25:44,960
…en ging naar links
en mijn zus en ik gingen naar rechts.

355
00:25:45,043 --> 00:25:46,378
Mijn moeder werd…

356
00:25:46,461 --> 00:25:49,839
…rechtstreeks van 't station
naar de gaskamers gebracht.

357
00:25:49,923 --> 00:25:53,802
Toen mijn zus en ik in het kamp
werden geregistreerd…

358
00:25:53,885 --> 00:25:56,012
…leefde mijn moeder al niet meer.

359
00:26:25,625 --> 00:26:28,003
We werden naar een kleedruimte gebracht.

360
00:26:29,004 --> 00:26:32,632
We hoorden dat we hierna
zouden gaan douchen…

361
00:26:33,633 --> 00:26:39,472
…na deze vreselijke reis
om op te frissen…

362
00:26:39,556 --> 00:26:42,183
…en dan zou ons werk
worden toegewezen.

363
00:26:42,267 --> 00:26:48,064
We moesten onze schoenen in de ene hand
nemen en onze kleren in de andere.

364
00:26:48,148 --> 00:26:50,108
En ik herinnerde me de diamanten.

365
00:26:50,191 --> 00:26:54,154
En ik greep mijn blauwe rok
en in de menigte…

366
00:26:54,237 --> 00:26:57,741
Ik haalde de diamanten eruit
en hield ze in mijn handen…

367
00:26:57,824 --> 00:26:59,534
…en ik had geen kleren aan.

368
00:26:59,618 --> 00:27:03,997
Ik weet nog
dat ik me uitkleedde met de rest…

369
00:27:04,080 --> 00:27:07,917
…en daar stond ik, in het badpak.

370
00:27:14,883 --> 00:27:16,343
Ik had een voorgevoel.

371
00:27:18,428 --> 00:27:21,765
Ik had het gevoel
dat als ik dit badpak uitdeed…

372
00:27:22,724 --> 00:27:25,268
…als ik dit badpak achterlaat…

373
00:27:26,227 --> 00:27:30,231
…dat alle mooie herinneringen
die aan dit badpak verbonden waren…

374
00:27:31,024 --> 00:27:34,653
{\an8}Ik herinnerde me hoe ik
rond het zwembad liep…

375
00:27:34,736 --> 00:27:39,282
{\an8}…en hoe de jongens naar me floten
en mijn vriendinnen zo jaloers waren.

376
00:27:40,617 --> 00:27:44,329
En nu doe ik het uit en laat ik het hier.

377
00:27:44,913 --> 00:27:49,876
Alles wat iets voor me betekend had,
zou ik achterlaten.

378
00:27:54,047 --> 00:27:55,298
Ze zeiden steeds…

379
00:27:55,382 --> 00:27:58,802
…dat je alle waardevolle spullen
moest achterlaten.

380
00:27:58,885 --> 00:28:00,845
Daar hadden ze een plek voor.

381
00:28:00,929 --> 00:28:05,266
Ik hield de diamanten bij me,
want dat was om brood te kopen.

382
00:28:05,350 --> 00:28:06,893
Ik stopte ze in mijn mond.

383
00:28:07,811 --> 00:28:09,938
En toen ik naar voren liep…

384
00:28:10,021 --> 00:28:13,900
…zag ik hoe ze in de monden
van mensen keken…

385
00:28:13,983 --> 00:28:18,154
…maar ik kon geen kant meer op.

386
00:28:18,238 --> 00:28:20,740
Ik kon ze niet afgeven.
Dat werd mijn dood.

387
00:28:20,824 --> 00:28:22,992
Waarom liet ik ze niet achter?

388
00:28:23,076 --> 00:28:27,580
En ik had ze in mijn mond. Ik wist niet
wat ik moest, dus ik slikte ze door.

389
00:28:27,664 --> 00:28:29,958
We liepen de doucheruimte in…

390
00:28:30,041 --> 00:28:33,002
…en de kleedruimte achter ons
ging op slot…

391
00:28:33,086 --> 00:28:37,716
…en een groep soldaten kwam binnen
en verwijderde al onze spullen.

392
00:28:38,299 --> 00:28:42,846
We douchten ons
onder een miezerig straaltje en toen…

393
00:28:42,929 --> 00:28:45,014
Aan de andere kant was een deur…

394
00:28:45,098 --> 00:28:48,810
…naar de binnenplaats
aan de andere kant van dat gebouw.

395
00:28:48,893 --> 00:28:51,563
En bij de deur lag een stapel kleren…

396
00:28:51,646 --> 00:28:55,233
Iedereen moest één kledingstuk kiezen.

397
00:28:55,316 --> 00:28:57,110
We wachtten tot middernacht…

398
00:28:57,193 --> 00:29:01,114
…en toen lieten ze ons
in een van deze houten barakken lopen.

399
00:29:01,698 --> 00:29:03,658
Duizend mensen in één barak.

400
00:29:04,367 --> 00:29:09,038
Als één persoon zich omdraaide,
moest iedereen zich omdraaien…

401
00:29:09,122 --> 00:29:11,499
…omdat we zo dicht op elkaar zaten.

402
00:29:12,167 --> 00:29:14,377
Ik werd altijd zo koud wakker…

403
00:29:15,253 --> 00:29:16,087
…en ik…

404
00:29:17,338 --> 00:29:19,591
…had terugkerende dromen…

405
00:29:19,674 --> 00:29:21,509
…dat ik thuis was…

406
00:29:21,593 --> 00:29:23,178
…dat ik het koud heb…

407
00:29:23,261 --> 00:29:25,972
…maar mijn vader komt me troosten,
dus…

408
00:29:26,848 --> 00:29:28,475
En dan word je wakker.

409
00:29:29,100 --> 00:29:30,185
Van een fluitje.

410
00:29:30,268 --> 00:29:31,728
Het is donker buiten.

411
00:29:32,312 --> 00:29:34,439
En dit is de hel van de waanzin.

412
00:29:40,320 --> 00:29:44,949
We zagen een groep van zo'n 20 mannen
door het kamp komen…

413
00:29:45,033 --> 00:29:47,952
…en ik keek naar ze
toen ze voorbij marcheerden.

414
00:29:48,036 --> 00:29:49,496
Misschien ken ik iemand.

415
00:29:50,830 --> 00:29:53,291
En opeens herken ik mijn vader.

416
00:29:57,545 --> 00:30:00,256
En m'n eerste gedachte was
om me te verstoppen.

417
00:30:02,050 --> 00:30:04,469
Het was zo pijnlijk om hem te zien…

418
00:30:04,552 --> 00:30:08,389
…met zijn geschoren hoofd
en zijn uniform, als een gevangene.

419
00:30:08,473 --> 00:30:10,934
Deze man die iedereen hielp…

420
00:30:11,851 --> 00:30:13,812
…de aardigste mens ter wereld.

421
00:30:13,895 --> 00:30:18,858
Ik kon me niet voorstellen
hoe hij zich zou voelen als hij ons zag…

422
00:30:18,942 --> 00:30:21,152
…met geschoren hoofd en die vodden.

423
00:30:22,237 --> 00:30:25,615
Dus ik wilde me verstoppen,
zodat hij me niet kon zien.

424
00:30:26,616 --> 00:30:28,993
En op dat moment zagen we elkaar.

425
00:30:35,333 --> 00:30:38,628
En ik zag zijn tranen
over zijn wangen rollen.

426
00:30:45,510 --> 00:30:48,263
Dat was de laatste keer
dat ik mijn vader zag.

427
00:30:56,479 --> 00:30:59,023
Ik zag vrachtwagens aankomen…

428
00:30:59,107 --> 00:31:01,860
…en hoorde geschreeuw in de wagens…

429
00:31:01,943 --> 00:31:05,488
…en ik zag twee kinderen
uit de vrachtwagen vallen.

430
00:31:11,744 --> 00:31:13,162
En de wagen stopte…

431
00:31:15,748 --> 00:31:18,251
En de vrachtwagens…

432
00:31:18,334 --> 00:31:21,504
En er kwam een SS-er uit…

433
00:31:21,588 --> 00:31:24,966
…en hij pakte de kinderen zo op.

434
00:31:25,049 --> 00:31:27,719
En hij sloeg hem tegen de wagen…

435
00:31:27,802 --> 00:31:31,973
…en het bloed stroomde uit het kind
en hij gooide 'm in de wagen, dus…

436
00:31:33,099 --> 00:31:35,768
Vanaf dat moment
praatte ik niet meer met God.

437
00:31:43,443 --> 00:31:45,945
Ze zeiden dat we 'n nummer zouden krijgen.

438
00:31:47,363 --> 00:31:48,907
Een gevangene-nummer.

439
00:31:48,990 --> 00:31:53,077
Natuurlijk dachten we dat we dat…

440
00:31:53,161 --> 00:31:55,246
…op onze kleren zouden krijgen.

441
00:31:55,330 --> 00:31:57,916
Ze zetten tafels neer.

442
00:31:57,999 --> 00:32:01,002
En aan elke tafel zaten een paar bewakers…

443
00:32:01,085 --> 00:32:04,839
…met enorme boeken voor zich.

444
00:32:05,548 --> 00:32:10,803
We gingen ervan uit dat ze
onze naam erin zouden zetten…

445
00:32:10,887 --> 00:32:13,681
…en het nummer dat ze ons zouden geven.

446
00:32:15,350 --> 00:32:19,187
En toen beseften we
dat ze dit nummer op ons lichaam…

447
00:32:20,104 --> 00:32:22,065
…zouden zetten.

448
00:32:22,148 --> 00:32:23,483
Op onze armen.

449
00:32:33,242 --> 00:32:35,954
Ze deden druppels in de ogen
van vijf van ons.

450
00:32:36,037 --> 00:32:40,249
We wisten niet waarom. Ze zeiden niks.
En ze zetten ons in de kerker.

451
00:32:41,000 --> 00:32:42,752
Ze sloten ons daar op…

452
00:32:42,835 --> 00:32:46,798
…en we stonden tot onze enkels
in het water, dicht op elkaar…

453
00:32:47,423 --> 00:32:49,968
…en het leek eeuwig te duren.

454
00:32:50,051 --> 00:32:53,805
Het leek wel een eeuwigheid.
Ze hebben de deur nooit geopend.

455
00:32:53,888 --> 00:32:57,266
Ze gaven ons nooit
iets te eten of te drinken.

456
00:32:57,350 --> 00:33:02,730
Dus dronken we 't water waar we
in stonden. En gebruikten het als toilet.

457
00:33:02,814 --> 00:33:05,775
En toen openden ze de deur
en namen ze ons mee.

458
00:33:06,484 --> 00:33:11,406
Ze brachten ons naar de binnenplaats…

459
00:33:11,489 --> 00:33:13,282
…en onderzochten onze ogen.

460
00:33:14,158 --> 00:33:18,079
En sommigen konden daarna
een paar dagen lang niets zien.

461
00:33:18,997 --> 00:33:21,207
Ze namen ons mee terug naar de barak…

462
00:33:21,290 --> 00:33:24,085
…en we kwamen er later achter
wat ze deden.

463
00:33:24,168 --> 00:33:26,838
Ze wilden de kleur
van onze ogen veranderen.

464
00:33:26,921 --> 00:33:32,093
Voor degenen die experimenten
op mensen wilden doen…

465
00:33:32,176 --> 00:33:35,388
…was dit een nuttige werkplek.

466
00:33:36,180 --> 00:33:40,810
Er zijn veel experimenten gedaan
in Auschwitz…

467
00:33:40,893 --> 00:33:44,480
…om vrouwen te steriliseren…

468
00:33:45,481 --> 00:33:50,111
…specifiek Joodse vrouwen,
om het Joodse ras te verminderen.

469
00:33:50,194 --> 00:33:52,363
Zo gemakkelijk mogelijk.

470
00:33:53,072 --> 00:33:56,784
Deze vrouwen gingen dan terug
naar het kamp.

471
00:33:57,785 --> 00:34:01,664
Soms werden ze meteen overgeplaatst…

472
00:34:01,748 --> 00:34:07,754
…omdat ze
zogenaamde 'geheimdragers' waren.

473
00:34:07,837 --> 00:34:11,966
Ze voerden tests uit, stuurden ze
terug naar Birkenau en vergasten ze.

474
00:34:13,634 --> 00:34:19,098
Op een dag kwam
een gevangene me vragen…

475
00:34:19,182 --> 00:34:21,517
…of ik wat invloed kon aanwenden…

476
00:34:23,061 --> 00:34:27,815
Of er iets kan worden gedaan
om ze niet naar de gaskamer te sturen.

477
00:34:27,899 --> 00:34:34,238
De enige manier om dat te doen
was door ze meer te laten testen.

478
00:34:34,322 --> 00:34:40,119
Om ze te redden moesten we
onschadelijke testen op ze doen.

479
00:34:40,203 --> 00:34:46,375
Dit was wat we wilden doen
en dat is ook gelukt.

480
00:34:48,252 --> 00:34:50,963
En daardoor werd ik vrijgesproken…

481
00:34:51,714 --> 00:34:52,715
…in Auschwitz.

482
00:34:56,385 --> 00:34:59,847
Na vier en een half jaar
van de oorlog overleefd te hebben…

483
00:34:59,931 --> 00:35:03,559
…werden de Hongaarse joden vermoord
in het laatste hoofdstuk…

484
00:35:03,643 --> 00:35:07,563
…van Hitlers oorlog tegen de Joden,
toen de leiders van de wereld…

485
00:35:07,647 --> 00:35:11,943
…al op de hoogte waren
van alle details van Auschwitz.

486
00:35:12,026 --> 00:35:14,028
We kwamen in Auschwitz aan…

487
00:35:14,112 --> 00:35:16,656
…tijdens de Eindoplossing…

488
00:35:16,739 --> 00:35:19,909
…toen hij al wanhopig was.

489
00:35:19,992 --> 00:35:22,870
Hitler was de oorlog aan het verliezen.

490
00:35:22,954 --> 00:35:26,165
Maar hij wilde de oorlog
tegen de Joden niet verliezen.

491
00:35:26,249 --> 00:35:30,044
Het sadisme, de wreedheid…

492
00:35:30,128 --> 00:35:34,799
…de irrationaliteit
van de Duitse en Hongaarse nazi's…

493
00:35:35,383 --> 00:35:39,679
…om de resterende Joodse bevolking
te doden toen de oorlog voorbij was.

494
00:35:40,847 --> 00:35:44,559
Terwijl ze punten hadden kunnen scoren…

495
00:35:44,642 --> 00:35:47,812
…door beschaafder
te zijn tegenover deze mensen…

496
00:35:48,521 --> 00:35:52,358
…maar dat kwam niet bij ze op,
omdat hun haat zo sterk was.

497
00:35:53,109 --> 00:35:57,697
De nazi's hebben treinen
en andere transportmiddelen…

498
00:35:57,780 --> 00:36:02,243
…die van nut waren voor de Duitsers
omgeleid, om Joden te deporteren…

499
00:36:02,326 --> 00:36:04,829
…om de Eindoplossing af te ronden.

500
00:36:04,912 --> 00:36:06,455
Toen ik in Auschwitz was…

501
00:36:06,539 --> 00:36:10,334
…kwamen er
twee, drie transporten per dag.

502
00:36:11,085 --> 00:36:13,087
Met duizenden mensen.

503
00:36:13,921 --> 00:36:15,548
Binnen zes weken werden…

504
00:36:16,215 --> 00:36:22,471
…meer dan 438,000 Hongaarse joden
naar Auschwitz gedeporteerd.

505
00:36:22,972 --> 00:36:26,142
De gaskamers, de crematoria
konden het niet aan.

506
00:36:27,018 --> 00:36:29,854
De SS moest speciale kuilen graven…

507
00:36:30,646 --> 00:36:32,440
…om de lijken te verbranden…

508
00:36:33,191 --> 00:36:37,570
…met hun eigen vet als brandstof.

509
00:36:38,070 --> 00:36:43,409
Ik zag hoe ze mensen
in deze vuurkuilen gooiden.

510
00:36:44,619 --> 00:36:48,623
Ik zei tegen mezelf: er is iets mis
met me. Ik verlies mijn verstand.

511
00:36:49,415 --> 00:36:50,958
Ik kon het niet geloven.

512
00:36:51,542 --> 00:36:55,630
De massagraven waren…

513
00:36:56,672 --> 00:37:02,470
…ongeveer acht bij tien
of tien bij tien meter breed.

514
00:37:03,846 --> 00:37:08,517
Het hout lag op de bodem
en werd in brand gestoken.

515
00:37:09,518 --> 00:37:14,023
Toen werden de lichamen
op het vuur gegooid. Dat was alles.

516
00:37:14,106 --> 00:37:18,986
Als het vet verbrandde, werkte het graf.

517
00:37:20,529 --> 00:37:23,241
Toen werden er steeds
meer lichamen op gegooid.

518
00:37:25,326 --> 00:37:26,244
Heel eenvoudig.

519
00:37:30,122 --> 00:37:33,960
Hoe uitgestrekt is dit.

520
00:37:34,710 --> 00:37:39,131
Hoe kunnen mensen,
normale mensen, teruggaan…

521
00:37:40,341 --> 00:37:42,051
…na hun werk hier?

522
00:37:42,134 --> 00:37:44,136
Of dit plannen?

523
00:37:44,220 --> 00:37:45,972
Iemand moest het plannen.

524
00:37:46,055 --> 00:37:48,975
Iemand moest de ingenieur zijn.

525
00:37:49,058 --> 00:37:55,773
Iemand moest deze efficiëntie
in kaart brengen.

526
00:37:58,526 --> 00:38:02,613
Maar de hele tijd dat ik in het kamp was
tijdens het experiment…

527
00:38:02,697 --> 00:38:05,741
…bij elke selectie,
slikte ik de diamanten in.

528
00:38:06,450 --> 00:38:09,745
Elke keer als ik ze inslikte,
moest ik ze terug vinden.

529
00:38:10,454 --> 00:38:13,249
We mochten één keer per dag
naar de latrine…

530
00:38:13,332 --> 00:38:17,920
…en ik zat nooit op het gat
omdat ik mijn diamanten moest zoeken.

531
00:38:18,004 --> 00:38:22,758
En toen de SS-vrouw langs de deur liep
en ze me in de hoek zag…

532
00:38:22,842 --> 00:38:26,554
Ik had de diamanten al in de hand.
Meestal wachtte ik tot…

533
00:38:26,637 --> 00:38:30,433
Op de terugweg
spoelde ik ze af in de modder…

534
00:38:30,516 --> 00:38:34,687
…of als er geen modder was,
in de soep die we kregen.

535
00:38:34,770 --> 00:38:36,856
Maar nu moest ik ze wel inslikken.

536
00:38:39,233 --> 00:38:42,403
Mijn god, dit is de latrine.

537
00:38:44,613 --> 00:38:46,032
Mijn god.

538
00:38:48,117 --> 00:38:51,370
Hier was ik met m'n zus…

539
00:38:51,454 --> 00:38:52,997
…met Edith naast me.

540
00:38:53,080 --> 00:38:56,000
Edith fluistert tegen me en zegt:

541
00:38:57,335 --> 00:39:00,588
'Het is bijna sabbat. Het is vrijdag.'

542
00:39:01,339 --> 00:39:04,008
Hoe we de sabbat in ons huis vierden…

543
00:39:04,091 --> 00:39:07,678
…met eten, zingen en bidden…

544
00:39:07,762 --> 00:39:10,848
…en het aansteken van de kaars.

545
00:39:10,931 --> 00:39:15,061
En ik zei tegen haar: 'Waarom vieren we
het niet in de latrine?'

546
00:39:16,437 --> 00:39:21,025
We renden terug naar achter
en begonnen onze sabbatceremonie…

547
00:39:21,108 --> 00:39:22,860
…en we begonnen te zingen.

548
00:39:27,114 --> 00:39:29,158
En terwijl we de melodie zongen…

549
00:39:29,241 --> 00:39:33,371
…kwamen er andere kinderen bij
en zongen met ons mee.

550
00:39:33,454 --> 00:39:36,665
Iemand uit Nederland.
Er was iemand uit Duitsland.

551
00:39:36,749 --> 00:39:40,419
Iemand uit Hongarije, Tsjecho-Slowakije.
Iedereen bij elkaar.

552
00:39:40,503 --> 00:39:45,049
En ineens verenigden de Hebreeuwse
liederen, de gebeden, de sabbat…

553
00:39:45,633 --> 00:39:48,219
…ons in de latrine van Auschwitz.

554
00:39:53,224 --> 00:39:55,434
Mensen konden niet tegen die pijn…

555
00:39:55,518 --> 00:39:58,479
…de omstandigheden,
de honger en de luizen.

556
00:39:58,562 --> 00:40:03,692
De luizen waren zo groot als de nagel van
mijn pink. Ze zaten vast in ons lichaam…

557
00:40:03,776 --> 00:40:07,780
…en we leden pijn
door het krabben en de infecties.

558
00:40:07,863 --> 00:40:10,282
Dus als de stroom aanging…

559
00:40:10,366 --> 00:40:13,786
…renden ze naar het prikkeldraad
om zelfmoord te plegen.

560
00:40:13,869 --> 00:40:17,540
En dan straften ze ons.
Voor elke man die dat deed…

561
00:40:17,623 --> 00:40:19,959
…schoten ze honderd gevangenen dood…

562
00:40:20,042 --> 00:40:23,963
…waar wij bij stonden, als voorbeeld.

563
00:40:24,046 --> 00:40:26,966
Ze lieten ons niet eens sterven
als we dat wilden.

564
00:40:27,049 --> 00:40:28,968
En toen dacht ik aan iets.

565
00:40:29,051 --> 00:40:31,262
Ze hebben me mijn ouders afgenomen.

566
00:40:31,345 --> 00:40:33,222
Ze namen me mijn identiteit af.

567
00:40:33,305 --> 00:40:35,474
Ze namen me mijn broer en zus af.

568
00:40:35,558 --> 00:40:37,518
Ze namen me mijn bezittingen af.

569
00:40:38,602 --> 00:40:41,188
Ze willen iets van me.

570
00:40:41,897 --> 00:40:43,774
En toen dacht ik aan mijn ziel.

571
00:40:45,067 --> 00:40:47,278
En ik zei, mijn ziel krijgen ze niet.

572
00:40:49,029 --> 00:40:51,157
En toen besloot ik:

573
00:40:51,240 --> 00:40:54,577
Ik kom uit deze modder
en ik zal vechten…

574
00:40:54,660 --> 00:40:57,121
…want ik word geen as.'

575
00:40:58,914 --> 00:41:01,292
Toen we in Auschwitz aankwamen…

576
00:41:01,375 --> 00:41:06,088
…werden er elke dag
duizenden mensen gecremeerd.

577
00:41:06,172 --> 00:41:09,592
De nazi's gebruikten Joodse gevangenen…

578
00:41:09,675 --> 00:41:11,802
…een speciaal <i>Sonderkommando…</i>

579
00:41:11,886 --> 00:41:18,225
…om de lijken uit de gaskamers te halen
en ze naar de crematoria brengen.

580
00:41:18,309 --> 00:41:21,854
{\an8}Voor zover ik weet
zijn er nog maar vier van ons…

581
00:41:21,937 --> 00:41:26,400
{\an8}…die in het <i>Sonderkommando </i>werkten,
nog in leven.

582
00:41:27,026 --> 00:41:29,820
{\an8}En wij zijn de enige ooggetuigen…

583
00:41:30,362 --> 00:41:34,492
…die alles van begin tot eind
hebben gezien.

584
00:41:34,575 --> 00:41:37,286
Hoe de Eindoplossing werd uitgevoerd.

585
00:41:39,914 --> 00:41:42,166
Ik ben Joods, uit Griekenland.

586
00:41:42,249 --> 00:41:48,422
En ik woonde in Griekenland tot ze
me meenamen naar het concentratiekamp.

587
00:41:48,506 --> 00:41:51,967
In de eerste week van april 1944…

588
00:41:52,718 --> 00:41:55,054
…kwam ik in Auschwitz aan.

589
00:41:56,222 --> 00:42:00,559
{\an8}Ze hebben een aantal Grieken uitgekozen
om in het crematorium te werken.

590
00:42:00,643 --> 00:42:04,355
{\an8}Het was mijn eerste dag.
Ik wist niet wat er aan de hand was.

591
00:42:04,438 --> 00:42:07,483
Ik zag 2500 mensen, allemaal naakt…

592
00:42:07,566 --> 00:42:10,528
…de grote ruimte in gaan
die uiteindelijk…

593
00:42:10,611 --> 00:42:14,657
Er kunnen er maar 500 in.
Ze stopten er 2500 in.

594
00:42:14,740 --> 00:42:18,452
Dus niemand kon iets doen,
behalve bij zijn kinderen staan.

595
00:42:18,536 --> 00:42:22,456
En 15 minuten later,
nadat ze de kamers afsloten…

596
00:42:22,540 --> 00:42:25,584
…gooiden de SS-ers het gas
door vier gaten…

597
00:42:25,668 --> 00:42:27,670
…die ze openmaakten.

598
00:42:27,753 --> 00:42:31,298
Wat heb ik gezien?
De mensen die ik 15 minuten geleden zag.

599
00:42:31,382 --> 00:42:35,386
Ik zie ze allemaal dood, staand,
met hun kinderen, zwart en blauw.

600
00:42:36,053 --> 00:42:40,266
Ik dacht: wat is hier aan de hand?

601
00:42:41,141 --> 00:42:44,645
Er was een Poolse man die er
al een tijd was…

602
00:42:44,728 --> 00:42:46,939
…en ik zei: 'Waar is God?'

603
00:42:47,022 --> 00:42:50,025
Hij zei: 'God is waar je je kracht hebt.'

604
00:42:52,611 --> 00:42:58,325
{\an8}Er waren vier crematoria
en ze werkten 24 uur.

605
00:42:58,409 --> 00:43:01,078
En er kwamen vaak hoge piefen uit Berlijn…

606
00:43:01,161 --> 00:43:03,706
…om te kijken hoe de Joden stierven.

607
00:43:03,789 --> 00:43:08,002
Er was een hermetisch gesloten kijkgat…

608
00:43:08,085 --> 00:43:11,672
…waardoor ze keken
hoe de Joodse mensen stierven.

609
00:43:11,755 --> 00:43:15,384
Het duurt twee tot vier minuten.
Hangt ervan af waar je staat.

610
00:43:15,634 --> 00:43:19,555
Veel mensen denken dat wij
in het <i>Sonderkommando</i>…

611
00:43:19,638 --> 00:43:23,892
…ergens schuldig aan waren,
omdat we zoiets deden.

612
00:43:24,810 --> 00:43:29,607
Maar wij konden er niet onder uit komen.

613
00:43:29,690 --> 00:43:33,402
Als je niet doet wat ze willen,
vermoorden ze je meteen.

614
00:43:34,445 --> 00:43:38,782
Ooit waren er twee vrienden van me.
Heel goede vrienden.

615
00:43:38,866 --> 00:43:42,369
Ze kwamen binnen.
Hun naam was Venezia.

616
00:43:42,911 --> 00:43:48,334
En ik heb het ze meteen verteld
dat ze zouden sterven.

617
00:43:48,417 --> 00:43:52,713
Ze vroegen om eten
en wat ik ook had gaf ik ze…

618
00:43:52,796 --> 00:43:56,842
…en ik zei waar ze moesten gaan staan…

619
00:43:56,925 --> 00:44:01,221
…waar de openingen waren,
zodat ze snel konden sterven.

620
00:44:01,305 --> 00:44:05,392
En toen ze klaar waren,
heb ik ze eruit gehaald en gewassen…

621
00:44:05,476 --> 00:44:09,104
…en in de oven gelegd
om te verbranden.

622
00:44:28,540 --> 00:44:31,835
We hoorden de artillerie
steeds dichterbij komen.

623
00:44:33,128 --> 00:44:36,215
En Boedapest was het slagveld…

624
00:44:36,298 --> 00:44:39,009
…tussen de Duitsers en het Sovjetleger.

625
00:44:39,677 --> 00:44:42,971
En hoewel we wisten
dat het weken zou duren…

626
00:44:43,055 --> 00:44:47,393
…voor het Sovjetleger hopelijk
de overgebleven Joden zou bevrijden…

627
00:44:47,476 --> 00:44:51,271
…wisten we dat er
nog veel ontberingen zouden komen.

628
00:44:55,067 --> 00:45:00,739
In Auschwitz hoorden we na Kerstmis
dat de bombardementen dichterbij kwamen.

629
00:45:01,615 --> 00:45:04,660
De nazi's wilden niet
dat er iemand bevrijd werd…

630
00:45:04,743 --> 00:45:08,038
…dus ze dreven de mensen
weg uit het kamp.

631
00:45:09,081 --> 00:45:11,333
De dodenmars was in de winter.

632
00:45:11,417 --> 00:45:15,963
Degenen die het tempo niet konden
bijhouden werden doodgeschoten.

633
00:45:20,384 --> 00:45:24,972
Wie probeerde te vluchten…

634
00:45:26,306 --> 00:45:30,477
…of iets deed wat niet was toegestaan,
werd doodgeschoten.

635
00:45:31,145 --> 00:45:35,357
Op dat moment was ik samen
met nog twee vrienden.

636
00:45:35,441 --> 00:45:41,655
Maar we zwoeren dat we ieder ons
leven zouden opofferen voor elkaar.

637
00:45:41,739 --> 00:45:43,949
We zouden elkaar nooit teleurstellen.

638
00:45:44,032 --> 00:45:47,953
Kinderen. We dachten echt
dat dat mogelijk is.

639
00:45:48,036 --> 00:45:52,207
Een van de drie had een knieblessure
en koudvuur…

640
00:45:52,291 --> 00:45:54,960
…en een van de soldaten
zag hem mank lopen.

641
00:45:55,043 --> 00:45:57,546
Dus hij wil hem neerschieten.

642
00:45:57,629 --> 00:46:00,924
We gaan voor hem staan.
Hij pakt z'n Luger en zegt:

643
00:46:01,008 --> 00:46:04,052
'Ik geef je drie seconden.
Tel tot drie.

644
00:46:04,136 --> 00:46:07,973
Of je laat hem gaan
of jullie sterven alle drie.'

645
00:46:08,599 --> 00:46:13,562
Kun je je voorstellen hoe jong we zijn
en zo'n beslissing moeten nemen?

646
00:46:13,645 --> 00:46:17,775
We beloofden
dat we voor elkaar zouden sterven…

647
00:46:17,858 --> 00:46:21,111
…maar in 't oog van de dood
konden we 'm niet nakomen.

648
00:46:21,612 --> 00:46:22,946
We lieten hem sterven.

649
00:46:27,409 --> 00:46:31,747
Ongeveer na tien dagen of zo
kwamen we aan in Dachau.

650
00:46:51,642 --> 00:46:52,768
Mijn god.

651
00:46:55,187 --> 00:46:56,688
Na 53 jaar…

652
00:46:59,983 --> 00:47:01,777
…is het alsof 't gisteren was.

653
00:47:08,826 --> 00:47:11,870
Ze lagen hier op straat…

654
00:47:11,954 --> 00:47:15,082
…en je lette er niet op.
Je stapte over de lichamen.

655
00:47:15,165 --> 00:47:17,501
Echt. Het betekende niets.

656
00:47:17,584 --> 00:47:18,710
Op deze plek?
-Ja.

657
00:47:20,087 --> 00:47:25,676
Ik kende niemands naam.
Ik heb nooit iemand willen leren kennen.

658
00:47:26,385 --> 00:47:29,471
Ik wilde het nooit weten, voor het geval…

659
00:47:29,555 --> 00:47:31,890
…iemand ooit die persoon…

660
00:47:32,724 --> 00:47:35,894
…wiens schoenen ik uittrok
toen hij stierf, kende.

661
00:47:39,147 --> 00:47:43,902
Elke ochtend was het mijn werk…

662
00:47:43,986 --> 00:47:46,947
…om van barak tot barak te gaan…

663
00:47:47,030 --> 00:47:50,409
…en de lijken naar het crematorium
te brengen.

664
00:47:50,993 --> 00:47:52,786
Met een kar.

665
00:47:53,620 --> 00:47:57,708
Ik herinner me hoe de <i>Sonderkommando's</i>
die in het crematorium werkten…

666
00:47:57,791 --> 00:48:00,294
…het hek openden.

667
00:48:00,377 --> 00:48:02,462
Zij namen het van hier over…

668
00:48:02,546 --> 00:48:04,590
…maar wij mochten niet verder.

669
00:48:04,673 --> 00:48:08,176
Ze hadden het nooit over 't crematorium,
maar we wisten het.

670
00:48:09,219 --> 00:48:13,765
Als we hier naar binnen zouden gaan,
kwamen we er nooit uit.

671
00:48:13,849 --> 00:48:18,312
Want als ze iemand eruit laten
en hij ontsnapt…

672
00:48:18,395 --> 00:48:21,899
…dan was er een getuige.
Dus er kwam niemand uit.

673
00:48:29,781 --> 00:48:30,866
Moet je dat zien.

674
00:48:47,424 --> 00:48:50,802
De onmenselijkheid van mens tegen mens…

675
00:48:52,137 --> 00:48:53,513
…is niet te bevatten.

676
00:48:55,265 --> 00:48:56,099
Dit is…

677
00:48:57,142 --> 00:49:00,145
…het meest monsterlijke
dat de mens heeft bedacht.

678
00:49:02,856 --> 00:49:06,568
Mensen verbranden
om ze sneller kwijt te raken.

679
00:49:07,986 --> 00:49:09,488
Onvoorstelbaar.

680
00:49:29,549 --> 00:49:32,135
Het is zo emotioneel. Het is zo moeilijk.

681
00:49:38,934 --> 00:49:40,602
Waarom heb ik het overleefd?

682
00:49:41,812 --> 00:49:43,563
Waarom heeft God me gespaard?

683
00:49:48,735 --> 00:49:52,155
Iemand schreeuwde: 'Amerikanen'.

684
00:49:52,239 --> 00:49:56,535
En we wisten niet wat ze bedoelden.
En ze wezen naar de lucht.

685
00:49:56,618 --> 00:50:00,580
De vliegtuigen kwamen van achter de bergen
uit het niets…

686
00:50:00,664 --> 00:50:03,959
…en ze bombardeerden het konvooi.

687
00:50:04,042 --> 00:50:07,295
En ze raakten ons niet.
Niemand raakte gewond.

688
00:50:07,379 --> 00:50:11,842
Toen hoorde ik voor het eerst
dat de Verenigde Staten in oorlog waren.

689
00:50:11,925 --> 00:50:16,513
{\an8}Op 29 april moest ik naar Dachau.

690
00:50:17,180 --> 00:50:19,182
{\an8}De avond ervoor, eigenlijk.

691
00:50:19,266 --> 00:50:24,730
We moesten zo snel mogelijk naar Dachau…

692
00:50:24,813 --> 00:50:27,357
…zonder te weten wat te verwachten.

693
00:50:27,441 --> 00:50:33,113
{\an8}We dachten dat het een Duits militair kamp
was, dat we zouden innemen…

694
00:50:33,196 --> 00:50:36,742
{\an8}…en de mensen erin.

695
00:50:36,825 --> 00:50:38,994
{\an8}We waren vlakbij…

696
00:50:39,077 --> 00:50:43,582
{\an8}…toen we hoorden
dat het concentratiekampen waren.

697
00:50:45,042 --> 00:50:48,879
Opeens horen we machinegeweren schieten.

698
00:50:49,671 --> 00:50:52,424
Eerst dachten we
dat we vermoord werden.

699
00:50:52,507 --> 00:50:56,219
Toen zagen we Amerikaanse soldaten
klimmen, kruipen en schieten.

700
00:50:56,303 --> 00:50:59,514
Toen zagen we Duitse soldaten
uit die richting komen.

701
00:51:00,223 --> 00:51:03,643
En toen ze elkaar hier troffen,
gaven de Duitsers het op.

702
00:51:04,311 --> 00:51:10,609
Maar stel je voor hoe 32,000 mensen
uit al die barakken komen.

703
00:51:10,692 --> 00:51:11,860
Buiten het kamp…

704
00:51:13,070 --> 00:51:15,030
…op de spoorbaan stonden…

705
00:51:16,239 --> 00:51:18,658
…zo'n 40 wagons.

706
00:51:18,742 --> 00:51:21,453
Vol lijken.

707
00:51:24,164 --> 00:51:28,085
En omdat ik niet wist
waar we mee te maken hadden…

708
00:51:29,211 --> 00:51:30,045
…was dit…

709
00:51:31,671 --> 00:51:32,756
…zo onwerkelijk.

710
00:51:35,175 --> 00:51:39,554
De meesten droegen flanellen pyjama's.
Meer hadden ze niet.

711
00:51:40,222 --> 00:51:42,682
Blauwe streep, witte streep.

712
00:51:42,766 --> 00:51:45,102
Flanellen pyjama's.
-Ze waren zwak.

713
00:51:46,603 --> 00:51:49,564
Zwak is waarschijnlijk
niet eens de juiste term.

714
00:51:50,941 --> 00:51:52,567
Maar ze waren uitgemergeld.

715
00:51:54,611 --> 00:51:56,947
Sommigen leken oud,
maar waren 't niet.

716
00:51:57,656 --> 00:52:01,034
Het waren lopende doden,
zo noemden we ze. Skeletten.

717
00:52:01,868 --> 00:52:03,578
Eerst kwamen er een paar…

718
00:52:03,662 --> 00:52:06,039
Toen kwamen er meer en meer…

719
00:52:06,123 --> 00:52:10,961
…en ze bleven op ons af komen,
bijna alsof ze beseften…

720
00:52:11,044 --> 00:52:14,256
Ik denk van wel.
Ze beseften dat we anders waren.

721
00:52:14,840 --> 00:52:17,884
Dat we mensen waren
die hen kwamen helpen.

722
00:52:17,968 --> 00:52:21,847
En Amerikanen hielden het wapen
tegen de Duitsers…

723
00:52:21,930 --> 00:52:24,766
…maar ze doodden ze niet.
Wij mochten ze hebben.

724
00:52:25,350 --> 00:52:29,646
En een tiental Duitse soldaten,…

725
00:52:29,729 --> 00:52:33,275
…werden letterlijk
stuk voor stuk verscheurd.

726
00:52:34,734 --> 00:52:37,487
We namen een Duitse kolonel gevangen.

727
00:52:38,697 --> 00:52:44,744
Ik zei dat we hem door een paar
officieren zouden laten verhoren.

728
00:52:45,662 --> 00:52:47,289
Hij spuugde in m'n gezicht.

729
00:52:48,540 --> 00:52:49,875
Toen heb ik 'm gedood.

730
00:52:51,042 --> 00:52:53,879
Het duurde niet lang
voor de oorlog voorbij was.

731
00:52:53,962 --> 00:52:55,630
Maar met die laatste dagen…

732
00:52:55,714 --> 00:52:58,925
…wilden we voorkomen dat Duitsland
weer kon opstaan…

733
00:52:59,009 --> 00:53:01,553
…en dit iemand weer aan te doen.

734
00:53:02,679 --> 00:53:06,099
Ik heb vreselijke dingen gezien…

735
00:53:06,183 --> 00:53:10,187
…in die twee jaar…
in Italië, Frankrijk en Duitsland…

736
00:53:10,270 --> 00:53:15,942
…maar het ergste wat ik ooit heb gezien
waren de overlevenden van de Holocaust.

737
00:53:23,575 --> 00:53:25,202
Dit is iets wat…

738
00:53:26,745 --> 00:53:28,538
Ik kan het niet vergeten.

739
00:54:54,833 --> 00:54:57,127
Ik was niet jong meer.

740
00:54:57,752 --> 00:54:59,004
Ik was heel oud.

741
00:54:59,963 --> 00:55:02,424
Ik was 16, maar ik was heel oud.

742
00:55:02,924 --> 00:55:06,720
Terugkomen
naar de vrijheid was heel moeilijk.

743
00:55:07,637 --> 00:55:11,433
We wisten niet hoe we vrede
konden sluiten met de buitenwereld…

744
00:55:11,516 --> 00:55:12,892
…die ons niet wilde.

745
00:55:12,976 --> 00:55:14,311
En we wisten niet…

746
00:55:17,230 --> 00:55:20,066
…wie we zouden vinden of niet.

747
00:55:20,859 --> 00:55:24,654
Ze wisten niet wat ze met ons moeten doen.
En ze brachten ons…

748
00:55:24,738 --> 00:55:27,449
…naar een kamp voor <i>displaced persons.</i>

749
00:55:27,532 --> 00:55:31,161
En de dichtstbijzijnde van waar ik was,
was in Oostenrijk.

750
00:55:31,244 --> 00:55:37,167
En alle overlevenden die nergens
anders heen konden, zaten in dat kamp.

751
00:55:37,917 --> 00:55:40,962
Dus het was weer een kamp,
maar je was vrij.

752
00:55:43,465 --> 00:55:47,802
Nadat het Sovjetleger Boedapest
had bevrijd…

753
00:55:47,886 --> 00:55:51,598
…en ik weer een vrij mens was…

754
00:55:51,681 --> 00:55:53,683
…wist ik maandenlang niet…

755
00:55:54,267 --> 00:55:58,730
…of mijn moeder of andere familieleden
ooit zouden terugkeren.

756
00:56:02,525 --> 00:56:08,448
Ik hoopte dat door terug te gaan naar
Auschwitz ik eindelijk wat kan afsluiten.

757
00:56:10,283 --> 00:56:14,162
{\an8}En ik was geschokt toen ik merkte…

758
00:56:14,245 --> 00:56:19,209
…dat het nieuwe vragen
en twijfels opriep.

759
00:56:21,753 --> 00:56:26,091
Ik wil graag meer weten over mijn familie.

760
00:56:26,174 --> 00:56:30,470
Ze wil informatie zoeken
over haar familie en zichzelf.

761
00:56:34,224 --> 00:56:35,975
Uw naam, alstublieft?

762
00:56:36,059 --> 00:56:38,395
Renee. R-e-n-e-e.

763
00:56:39,938 --> 00:56:43,441
Dit is de eerste keer dat ik besluit…

764
00:56:44,526 --> 00:56:46,945
…om dossiers
van mijn familie te vinden.

765
00:56:50,657 --> 00:56:54,452
En mijn zus heette Klara.

766
00:57:08,216 --> 00:57:10,510
Heeft u iets gevonden?

767
00:57:10,593 --> 00:57:15,515
Ja, ik heb iets gevonden.
We kunnen samen kijken.

768
00:57:31,156 --> 00:57:33,533
Leg de kaarten zo neer.

769
00:57:46,296 --> 00:57:49,048
Klara. Mijn zus.

770
00:57:53,136 --> 00:57:59,476
Ik vond gegevens van m'n zus,
m'n vader en mezelf…

771
00:57:59,559 --> 00:58:01,519
Toen ik naar m'n moeder vroeg…

772
00:58:03,480 --> 00:58:05,940
…zei de archivaris, de historicus…

773
00:58:06,024 --> 00:58:09,694
…dat degenen die van
het station werden gehaald…

774
00:58:09,777 --> 00:58:13,323
…onmiddellijk werden gedood
en er geen gegevens van zijn.

775
00:58:14,240 --> 00:58:20,205
Breng dit naar het archief
en bel aan, goed?

776
00:58:24,876 --> 00:58:26,920
Dank u wel.

777
00:58:32,175 --> 00:58:37,055
Dit is een bloedtest of iets medisch.

778
00:58:37,138 --> 00:58:39,516
Van Klara Weinfeld.

779
00:58:39,599 --> 00:58:44,646
Ik ontdekte dat er
op mijn zus werd geëxperimenteerd…

780
00:58:44,729 --> 00:58:46,856
…en bloedonderzoeken werden gedaan.

781
00:58:46,940 --> 00:58:48,900
En wat betekent dit hier?

782
00:58:51,819 --> 00:58:55,907
En hij zei: 'Ik weet 't niet.
Niemand heeft dat ooit gevraagd.'

783
00:58:55,990 --> 00:58:59,869
Maar er is een dr. Münch,
die het hoofd van deze kliniek was.

784
00:58:59,953 --> 00:59:01,329
Hij leeft nog.'

785
00:59:01,412 --> 00:59:05,291
En toen ontdekte ik
dat je deze man gaat interviewen…

786
00:59:05,375 --> 00:59:10,213
…en dat ik hem misschien kan vragen
wat die symbolen betekenen.

787
00:59:11,130 --> 00:59:18,012
Mijn zus Klara stierf in Auschwitz…

788
00:59:18,721 --> 00:59:24,477
…en ik heb deze papieren
van Auschwitz gekregen.

789
00:59:26,688 --> 00:59:31,150
Ik wil dat u deze papieren uitlegt.
-Ik zal het proberen.

790
00:59:33,361 --> 00:59:35,655
Kunt u me vertellen wat dit is?

791
00:59:39,617 --> 00:59:41,703
Nee, niets belangrijks.

792
00:59:43,788 --> 00:59:46,332
Wat voor experimenten waren dit?

793
00:59:46,916 --> 00:59:49,752
Niks. Alles is in orde.

794
00:59:50,670 --> 00:59:57,510
Waarom is ze gestorven?
-'Klinisch Instituut.'

795
00:59:57,594 --> 00:59:58,928
Dat is mijn instituut.

796
01:00:02,515 --> 01:00:03,766
Ze is gestorven.

797
01:00:06,227 --> 01:00:10,148
Wanneer is ze aangekomen?
Hoelang bleef ze?

798
01:00:11,566 --> 01:00:12,400
Zes maanden.

799
01:00:13,067 --> 01:00:15,862
Zes maanden.
-Zes maanden?

800
01:00:15,945 --> 01:00:17,030
En toen stierf ze.

801
01:00:18,948 --> 01:00:23,494
Dat is de normale periode. Begrijpt u dat?

802
01:00:23,578 --> 01:00:28,916
Was u ook in Auschwitz?
Dan kunt u dat weten.

803
01:00:29,000 --> 01:00:31,878
Ik probeerde beschaafd te zijn…

804
01:00:32,629 --> 01:00:35,173
…maar hij was heel ontwijkend…

805
01:00:35,256 --> 01:00:37,800
…en ik werd heel boos.

806
01:00:38,635 --> 01:00:44,182
{\an8}Ik dacht steeds maar dat er
duizenden mensen omkwamen in zijn kliniek.

807
01:00:45,683 --> 01:00:49,812
{\an8}Ik ga terug naar Crematorium V…

808
01:00:49,896 --> 01:00:53,232
…omdat ik weet
dat mijn moeder daarheen is gebracht.

809
01:00:54,233 --> 01:00:56,152
{\an8}Ik ga wat kaarsen aansteken.

810
01:00:57,111 --> 01:00:59,947
En ik weet dat ik hier niet meer terugkom.

811
01:01:04,994 --> 01:01:05,828
En nu…

812
01:01:06,871 --> 01:01:08,998
…heel recent…

813
01:01:09,582 --> 01:01:13,127
…kreeg ik een nieuwe brief
van Bergen-Belsen…

814
01:01:14,045 --> 01:01:18,758
…dat ze geen Edith Lok hebben.
Ze hebben hun boeken doorzocht.

815
01:01:18,841 --> 01:01:21,511
Maar ze vonden een Edith Schwarz.

816
01:01:22,303 --> 01:01:24,889
En ik herinnerde me…

817
01:01:24,972 --> 01:01:28,017
…dat mijn zus Edith besloot…

818
01:01:28,601 --> 01:01:31,813
…om m'n moeders naam te gebruiken,
wat ik was vergeten.

819
01:01:31,896 --> 01:01:35,942
En al die jaren zocht ik Edith Lok.

820
01:01:36,901 --> 01:01:40,154
Kunt u me vinden met Hongaars…
-Hongaars?

821
01:01:41,614 --> 01:01:44,033
Even kijken.

822
01:01:45,243 --> 01:01:46,994
Het staat niet op alfabet.

823
01:02:04,762 --> 01:02:07,056
{\an8}Als ik terugga naar Bergen-Belsen…

824
01:02:07,140 --> 01:02:12,270
…wil ik dat mijn man
met mijn kinderen en met mij bidt…

825
01:02:13,229 --> 01:02:18,443
…omdat we Edith symbolisch
zullen begraven.

826
01:02:18,526 --> 01:02:22,113
Dit is de begraafplaats
waar alle mensen werden begraven…

827
01:02:22,196 --> 01:02:25,658
…die na de bevrijding
naar de militaire blokken gingen.

828
01:02:26,284 --> 01:02:28,369
We vonden de naam van uw zus.

829
01:02:29,537 --> 01:02:33,332
Ze is hier gestorven.
We denken op 2 juni 1945.

830
01:02:35,710 --> 01:02:40,965
Dus alle mensen die in die tijd stierven,
werden hier begraven, naast elkaar.

831
01:02:47,513 --> 01:02:51,017
Vandaag is de meest bijzondere dag
van mijn leven.

832
01:02:52,143 --> 01:02:54,145
Eindelijk is de zoektocht voorbij.

833
01:02:55,438 --> 01:02:59,400
En we weten nu wat er gebeurde
en wanneer het gebeurde.

834
01:03:02,028 --> 01:03:05,531
Ik heb hier mijn moeders gebedenboek…

835
01:03:05,615 --> 01:03:07,950
…en hier zullen we…

836
01:03:08,034 --> 01:03:13,498
…de traditionele gebeden uitspreken en
deze kaars om jou te gedenken aansteken.

837
01:03:14,499 --> 01:03:16,334
Om jou te gedenken…

838
01:03:17,710 --> 01:03:18,586
…eeuwig…

839
01:03:19,712 --> 01:03:21,088
…en zolang we leven.

840
01:04:14,350 --> 01:04:17,311
Maar er zijn veel mensen zoals ik…

841
01:04:18,020 --> 01:04:19,605
…die nog op zoek zijn.

842
01:04:21,232 --> 01:04:24,402
Want voor ons…

843
01:04:25,319 --> 01:04:27,738
…was de bevrijding niet de laatste dag.

844
01:04:37,123 --> 01:04:42,253
Ik kreeg een brief
dat ik een academische beurs zou krijgen…

845
01:04:42,336 --> 01:04:46,173
…op de universiteit van Washington,
in de stad 'Seattle'.

846
01:04:46,257 --> 01:04:49,927
Want niemand zei
dat het 'Seattle' moet zijn.

847
01:04:50,428 --> 01:04:53,973
Ik had een ticket
voor de <i>SS Marine Falcon.</i>

848
01:04:54,974 --> 01:05:00,813
Ik ging naar bed B-20, legde
mijn knapzak neer en ze riepen <i>chow </i>om.

849
01:05:00,897 --> 01:05:04,734
Ik wist niet wat <i>chow </i>was.
Het zat niet bij mijn woordenschat.

850
01:05:04,817 --> 01:05:08,946
Ik ging in de rij voor <i>chow </i>staan.
We hadden enorme metalen dienbladen.

851
01:05:09,030 --> 01:05:14,160
In die tijd was ik nog vaak
met honger bezig.

852
01:05:14,994 --> 01:05:19,540
En deze geweldige mensen schepten
heerlijke  dingen op dat blad.

853
01:05:19,624 --> 01:05:21,250
En aan het eind van de rij…

854
01:05:21,834 --> 01:05:25,755
…stond een enorme rieten mand
met sinaasappels.

855
01:05:26,339 --> 01:05:28,758
Een enorme rieten mand met bananen.

856
01:05:29,050 --> 01:05:33,137
Mijn moeder leerde me 't juiste te doen
en ik wist niet wat juist was.

857
01:05:33,220 --> 01:05:35,222
Er stond een enorme matroos…

858
01:05:35,306 --> 01:05:38,559
…en ik vroeg hem: 'Neem ik een banaan?

859
01:05:38,643 --> 01:05:40,144
Of een sinaasappel?'

860
01:05:41,020 --> 01:05:46,067
En hij zei: 'Eet zoveel bananen
en sinaasappels als je wilt.'

861
01:05:46,150 --> 01:05:48,277
Toen wist ik dat ik in de hemel was.

862
01:05:49,320 --> 01:05:53,950
Ik hield van mijn stad
en ik zie het als pittoresk en gelukkig.

863
01:05:55,326 --> 01:06:00,414
Ik ben van plan daar voor het eerst
heen te gaan sinds ik in 1944 vertrok.

864
01:06:00,498 --> 01:06:04,293
Kijk naar het bord, Robin.
Er staat 'Polyana' in het Russisch.

865
01:06:04,919 --> 01:06:05,795
Zie je?

866
01:06:07,046 --> 01:06:09,090
De rivier loopt rechts van ons.

867
01:06:09,173 --> 01:06:11,300
We gingen hier vaak zwemmen…

868
01:06:11,384 --> 01:06:14,887
Ik hoop dat ik mensen kan vinden
die ik kende…

869
01:06:14,971 --> 01:06:16,472
…van voor de Holocaust…

870
01:06:17,515 --> 01:06:19,809
{\an8}…en misschien kan ik met ze praten.

871
01:06:20,559 --> 01:06:22,645
{\an8}Champignons in een pot. Zie je?
-Ja.

872
01:06:24,981 --> 01:06:28,985
Misschien kunnen ze me vertellen
wat er gebeurde toen we weg waren.

873
01:06:44,083 --> 01:06:47,753
Deze ene vrouw, Mariska,
herinnerde zich mijn grootouders…

874
01:06:47,837 --> 01:06:50,798
…en mijn vader, mijn moeder en mij.

875
01:06:50,881 --> 01:06:53,843
Ik was verbaasd dat ze me nog kende.

876
01:06:55,720 --> 01:07:00,099
Ik was echt bang dat de mensen
vijandig tegen me zouden zijn…

877
01:07:00,683 --> 01:07:05,813
…en dat ze me zouden beschuldigen dat ik
terugkom om iets van hen af te pakken.

878
01:07:06,856 --> 01:07:10,026
Ik werd op een aardige manier gevraagd…

879
01:07:10,109 --> 01:07:15,239
…of ik van plan was om mijn eigendom
terug wilde en hier weer wilde wonen?

880
01:07:15,322 --> 01:07:17,324
En ik zei nee.

881
01:07:17,408 --> 01:07:21,078
Ik wil dat mijn kinderen weten
waar ik vandaan kom…

882
01:07:21,162 --> 01:07:25,291
…en ik wil de stad waar ik ben
opgegroeid weer zien voor ik sterf.

883
01:07:30,963 --> 01:07:33,382
Terug gaan naar mijn geboortestad…

884
01:07:34,258 --> 01:07:37,178
{\an8}…met mijn familie, met mijn kind…

885
01:07:37,970 --> 01:07:41,390
{\an8}…om haar deze prachtige stad
te laten zien.

886
01:07:42,141 --> 01:07:46,645
Overal waar we kwamen,
bestaat het woord 'Jood' niet.

887
01:07:46,729 --> 01:07:49,815
Dit gebouw
was het Joodse gemeenschapscentrum.

888
01:07:50,357 --> 01:07:56,989
Ik wilde naar de prachtige synagoge.

889
01:07:59,325 --> 01:08:01,535
Moet je zien hoe ze het…

890
01:08:01,619 --> 01:08:03,370
O, mijn god.

891
01:08:03,454 --> 01:08:06,665
Je hebt geen idee
wat ze deze stad hebben aangedaan.

892
01:08:06,749 --> 01:08:09,085
Het is ongelooflijk.

893
01:08:09,168 --> 01:08:11,087
We gingen naar de synagoge…

894
01:08:12,254 --> 01:08:15,549
…en daar ontmoette ik deze man,
deze Joodse man.

895
01:08:15,633 --> 01:08:17,593
Hij had ook in Auschwitz gezeten.

896
01:08:18,260 --> 01:08:20,554
Hallo, spreekt u Hongaars?

897
01:08:21,639 --> 01:08:24,308
Goedemorgen. Komt u hier vandaan?

898
01:08:24,391 --> 01:08:28,521
Ik ben hier geboren in 1928.

899
01:08:28,604 --> 01:08:30,815
Ik ben van de familie Weinfeld.

900
01:08:30,898 --> 01:08:31,732
Weinfeld?

901
01:08:31,816 --> 01:08:38,531
Mijn vader had een winkel
in de Schoenlapperstraat...

902
01:08:38,614 --> 01:08:41,408
…en natuurlijk bezocht
m'n moeder deze synagoge.

903
01:08:41,492 --> 01:08:45,621
Ik had mijn Bar mitswa hier
toen ik 13 werd in 1941.

904
01:08:45,704 --> 01:08:48,290
En waarom bleef je hier?

905
01:08:48,374 --> 01:08:53,963
Omdat toen ik terugkwam uit Auschwitz…

906
01:08:54,964 --> 01:08:56,882
…op 6 juni 1945…

907
01:08:57,716 --> 01:09:01,053
…een paar dagen later
de grenzen werden gesloten.

908
01:09:01,137 --> 01:09:05,474
Toen leidde hij ons rond
en hij legde ons uit…

909
01:09:05,558 --> 01:09:08,227
…dat dit geen Joodse synagoge meer is.

910
01:09:08,310 --> 01:09:12,022
{\an8}Vroeger waren hier Davidssterren.

911
01:09:12,106 --> 01:09:14,108
{\an8}Wat hebben ze ermee gedaan?

912
01:09:14,191 --> 01:09:17,820
{\an8}Ze maakten er een concertzaal van.

913
01:09:17,903 --> 01:09:22,283
{\an8}Ze hebben alles verwijderd.

914
01:09:22,366 --> 01:09:24,952
Het was pijnlijk om te zien…

915
01:09:25,578 --> 01:09:32,543
…dat deze heilige plek werd veranderd
in een plek van vermaak.

916
01:09:34,712 --> 01:09:38,716
{\an8}Het moeilijkste was
om terug te gaan naar mijn huis.

917
01:09:38,799 --> 01:09:40,509
Mijn god.

918
01:09:43,762 --> 01:09:49,351
Dat is het originele hek.

919
01:09:49,935 --> 01:09:52,771
De ingang.
-De ingang, ja.

920
01:09:54,773 --> 01:09:56,192
Het was verwaarloosd.

921
01:09:57,067 --> 01:10:01,697
Dit prachtige huis
waar mijn vader altijd voor zorgde.

922
01:10:01,780 --> 01:10:05,367
En alles eromheen werd goed bijgehouden.

923
01:10:06,619 --> 01:10:08,287
Hij zit vast op slot.
-Nee.

924
01:10:08,370 --> 01:10:09,705
Nee, hoor.

925
01:10:09,788 --> 01:10:11,957
Hij gaat niet open.
-Kunnen we gaan?

926
01:10:12,041 --> 01:10:14,418
Hij gaat niet open.

927
01:10:14,501 --> 01:10:18,297
Op dat moment wilde ik echt
dat ik het niet had gezien.

928
01:10:29,183 --> 01:10:31,352
Een van de buren…

929
01:10:31,435 --> 01:10:36,190
…die een kind was
toen ze ons meenamen, was er nog.

930
01:10:37,858 --> 01:10:40,945
Godzijdank dat je nog leeft.

931
01:10:45,032 --> 01:10:49,370
Ik weet nog precies hoe alles was.

932
01:10:49,453 --> 01:10:52,331
Hij heeft nu een Russische vrouw…

933
01:10:52,414 --> 01:10:54,333
…die erg aardig was.

934
01:10:54,416 --> 01:10:57,211
Je eigen huis…

935
01:10:57,294 --> 01:11:01,006
Hoe kun je iemands huis nemen?

936
01:11:01,090 --> 01:11:05,719
Er is veel te vertellen,
maar je weet wat ze zeggen…

937
01:11:05,803 --> 01:11:08,222
Zelfs de muren hebben oren.

938
01:11:08,305 --> 01:11:13,310
Ze was bang om te vertellen
wat er echt gebeurd is na ons vertrek.

939
01:11:14,895 --> 01:11:21,610
Heb je erover gepraat
nadat we werden weggehaald?

940
01:11:21,694 --> 01:11:28,492
We vonden het zo erg van Klara.
We hoorden dat ze onderweg was overleden.

941
01:11:28,575 --> 01:11:33,038
Nee. Ze is daar gestorven.

942
01:11:33,122 --> 01:11:34,123
Arme ziel.

943
01:11:35,416 --> 01:11:38,085
Ik heb het alleen in films gezien.

944
01:11:38,836 --> 01:11:42,965
Hebben ze echt mensen zo verbrand?

945
01:11:43,048 --> 01:11:46,969
Helaas was het veel erger
dan wat ze in films laten zien.

946
01:11:47,052 --> 01:11:49,430
Op dat moment voelde ik me gelukkig…

947
01:11:49,513 --> 01:11:54,268
…dat ik de kans had om terug te gaan
naar de Verenigde Staten, naar mijn huis.

948
01:11:57,479 --> 01:12:01,817
Ik heb de diamanten gered. Door alles.

949
01:12:02,401 --> 01:12:07,656
{\an8}En toen ik vrij was , had ik het
nooit over de Holocaust…

950
01:12:07,740 --> 01:12:12,077
…maar ik liet de diamanten
in een traanvormige hanger zetten…

951
01:12:12,161 --> 01:12:15,039
…omdat ik steeds als ik ze redde,
moest huilen.

952
01:12:15,122 --> 01:12:18,667
Dus ik dacht dat de tranen
daarvoor geschikt waren.

953
01:12:18,751 --> 01:12:22,338
En ik zei tegen mijn kinderen
dat deze diamanten altijd…

954
01:12:22,421 --> 01:12:24,214
…van generatie op generatie…

955
01:12:24,298 --> 01:12:28,260
…naar het eerstgeboren meisje
in de familie moesten gaan.

956
01:12:28,344 --> 01:12:29,595
…hoe het smaakt.

957
01:12:31,847 --> 01:12:35,392
Je ziet hun verschillende vormen.

958
01:12:35,893 --> 01:12:38,103
En ze zijn het enige dat ik…

959
01:12:39,646 --> 01:12:42,149
…vasthoud
wat mijn moeder ooit vasthield.

960
01:12:45,944 --> 01:12:48,155
Ik weet niet wat je denkt over…

961
01:12:48,238 --> 01:12:52,659
Mijn leven nu
is iets wat ik zelf niet kan geloven.

962
01:12:54,870 --> 01:13:01,210
Na gekozen te zijn
in Californië door zo'n 600,000 kiezers…

963
01:13:01,835 --> 01:13:02,961
…negen keer…

964
01:13:03,712 --> 01:13:05,422
…lijkt het wel een droom.

965
01:13:05,506 --> 01:13:06,882
En het geeft me…

966
01:13:07,716 --> 01:13:10,719
…een enorm verantwoordelijkheidsgevoel…

967
01:13:10,803 --> 01:13:13,931
{\an8}Als enige overlevende van de Holocaust…

968
01:13:14,014 --> 01:13:16,934
{\an8}…ooit gekozen tot het Congres
van de Verenigde Staten…

969
01:13:17,643 --> 01:13:22,564
{\an8}…weet ik dat ik voor al mijn collega's
spreek, Republikeinen en Democraten…

970
01:13:23,232 --> 01:13:27,945
{\an8}…in 't uiten van onze woede over
de recente terroristische aanslagen…

971
01:13:28,028 --> 01:13:32,199
{\an8}Ik richt mij natuurlijk
vooral op de mensenrechten…

972
01:13:33,033 --> 01:13:38,288
…omdat ik ervan overtuigd ben dat dit
het pad is van een beschaafdere wereld.

973
01:13:39,415 --> 01:13:43,001
Mijn vrouw Annette en ik
kennen elkaar al ons hele leven.

974
01:13:43,627 --> 01:13:46,964
We zijn als kinderen opgegroeid
in Boedapest.

975
01:13:48,257 --> 01:13:50,968
En we zijn nu 47 jaar getrouwd.

976
01:13:52,386 --> 01:13:53,971
We hebben twee dochters…

977
01:13:54,847 --> 01:13:57,516
…die al heel vroeg tegen ons zeiden…

978
01:13:57,599 --> 01:14:02,771
…dat ze een speciaal cadeau
voor hun ouders plannen.

979
01:14:04,648 --> 01:14:08,652
Sinds onze families zijn uitgeroeid,
geven ze ons een grote familie.

980
01:14:10,237 --> 01:14:15,409
En we zijn gezegend
met 17 geweldige kleinkinderen…

981
01:14:16,243 --> 01:14:18,495
…en het is de focus van ons leven.

982
01:14:22,541 --> 01:14:27,754
Ik wil graag bekend worden
als onderwijzer over de Holocaust.

983
01:14:28,338 --> 01:14:31,300
Dus ik ga naar het Museum of Tolerance…

984
01:14:31,383 --> 01:14:34,178
…waar ik het outreach-programma
oprichtte.

985
01:14:34,887 --> 01:14:40,184
En ik spreek met groepen
die in het museum komen.

986
01:14:40,684 --> 01:14:41,727
…ontstond.

987
01:14:42,603 --> 01:14:45,022
Weet je, als deze dingen gebeuren…

988
01:14:45,105 --> 01:14:48,942
…ga je bijna geloven
dat je iets verkeerd hebt gedaan.

989
01:14:49,026 --> 01:14:50,944
Waarom doen ze me dit aan?

990
01:14:51,028 --> 01:14:54,364
Ik vind dat het mijn plicht is…

991
01:14:55,532 --> 01:14:59,661
…om de wereld bewust te maken
van wat er toen gebeurde.

992
01:15:00,829 --> 01:15:03,457
Ik vond mijn taal altijd ontoereikend.

993
01:15:05,042 --> 01:15:10,756
En als ik
over mijn ervaringen wil vertellen…

994
01:15:10,839 --> 01:15:14,384
…moet ik via een medium praten.

995
01:15:15,135 --> 01:15:16,512
En ik vond kunst.

996
01:15:17,179 --> 01:15:19,431
Want kunst overstijgt.

997
01:15:19,515 --> 01:15:21,266
Het overstijgt woorden.

998
01:15:23,435 --> 01:15:26,688
Ik wilde dat het oppervlak
erg gelaagd was.

999
01:15:26,772 --> 01:15:29,191
Het moet een afgebrokkelde muur lijken…

1000
01:15:29,900 --> 01:15:33,820
…en beplakt
met het nieuws van gisteren.

1001
01:15:34,279 --> 01:15:36,782
Omdat mensen het verleden willen vergeten.

1002
01:15:36,865 --> 01:15:40,035
Mensen willen de Holocaust vergeten.

1003
01:15:40,118 --> 01:15:42,871
Wat me op de been houdt is…

1004
01:15:44,331 --> 01:15:45,624
…de familie…

1005
01:15:47,125 --> 01:15:49,461
…die mijn man en ik hebben gecreëerd.

1006
01:15:50,212 --> 01:15:51,588
Mijn kleinkinderen.

1007
01:15:52,673 --> 01:15:54,174
Drie prachtige kinderen.

1008
01:15:55,008 --> 01:15:56,552
Twee van hen zijn rabbijn.

1009
01:15:57,219 --> 01:15:59,221
En mijn mooie dochter.

1010
01:15:59,763 --> 01:16:03,475
Ze leert me elke dag
wat belangrijk is in het leven.

1011
01:16:05,811 --> 01:16:09,523
En mijn man,
die vier generaties Israëlisch is.

1012
01:16:10,023 --> 01:16:12,067
En zo'n dappere man.

1013
01:16:12,150 --> 01:16:15,487
En hij hielp me een leven op te bouwen.

1014
01:16:16,530 --> 01:16:19,616
Dit schilderij heet <i>Arbeit Macht Frei.</i>

1015
01:16:20,242 --> 01:16:27,082
Als je de woorden op deze zogenaamde
'welkomstpoort' leest, <i>Arbeit Macht Frei…</i>

1016
01:16:27,165 --> 01:16:29,668
Mijn kunst vandaag gaat over de Holocaust…

1017
01:16:29,751 --> 01:16:33,797
…omdat ik geen gedenksteen heb
voor mijn familie.

1018
01:16:34,381 --> 01:16:37,759
Ik weet niet waar ze zijn.

1019
01:16:38,510 --> 01:16:43,432
Waarom zoveel van mijn familieleden
stierven, er zijn er zo veel vermoord.

1020
01:16:44,099 --> 01:16:46,435
De familie Basch was bijna uitgeroeid.

1021
01:16:46,518 --> 01:16:47,978
We hebben ons vernieuwd.

1022
01:16:49,938 --> 01:16:53,400
Samen zijn we best een grote groep.

1023
01:16:54,943 --> 01:16:58,405
Het is zo fijn
om bij mijn familie te zijn…

1024
01:16:58,488 --> 01:17:01,867
…en om me heen te kijken.
En weten dat ik bijna dood was…

1025
01:17:02,534 --> 01:17:07,539
…en hier zit ik dan aan een tafel
met 11 of 12, en genietend van het leven.

1026
01:17:07,623 --> 01:17:11,877
Het leven is heerlijk.

1027
01:17:15,505 --> 01:17:19,051
Op een dag, op een zondag,
klopte er iemand op mijn deur…

1028
01:17:19,134 --> 01:17:20,344
…en liep…

1029
01:17:20,427 --> 01:17:22,012
En ik ging naar de deur

1030
01:17:22,095 --> 01:17:25,766
…en hij had iets
in een krant onder de arm.

1031
01:17:25,849 --> 01:17:28,268
Hij vroeg: 'Paul Parks?'
Ik zei: 'Ja'.

1032
01:17:28,352 --> 01:17:31,104
Hij zei: 'We zoeken je al jaren.

1033
01:17:31,188 --> 01:17:33,398
Af en toe hebben mensen je gezocht.

1034
01:17:33,482 --> 01:17:35,817
We wilden je vinden.'
Ik zei: 'Waarom?'

1035
01:17:35,901 --> 01:17:41,698
Hij zei: 'Er was een man de door jullie
in Dachau werd bevrijd en je herinnerde.

1036
01:17:42,616 --> 01:17:44,826
En hij stierf een paar jaar geleden.

1037
01:17:44,910 --> 01:17:47,954
En hij had een menora gemaakt in het kamp.

1038
01:17:48,038 --> 01:17:50,374
Hij maakte het van betonspijkers…

1039
01:17:50,457 --> 01:17:54,753
…en laste en vlocht het in elkaar
toen hij in het kamp was.

1040
01:17:55,587 --> 01:17:58,298
En hij wilde dat jij hem kreeg.

1041
01:17:58,924 --> 01:18:02,010
We hebben je overal gezocht. Hier is het.'

1042
01:18:02,094 --> 01:18:04,346
En hij gaf me deze prachtige menora.

1043
01:18:11,728 --> 01:18:14,564
De bevrijding was
als een geschenk van de wereld.

1044
01:18:15,440 --> 01:18:18,902
En dat was de eerste keer
dat ik God weer erkende…

1045
01:18:18,985 --> 01:18:22,072
Dat Hij er is
en me hielp dit punt te bereiken.

1046
01:18:22,155 --> 01:18:25,659
Ik denk niet dat God de Holocaust schiep.

1047
01:18:25,742 --> 01:18:31,873
Ik denk dat God ons een geest,
een hart en een vrije wil gaf.

1048
01:18:32,749 --> 01:18:34,418
En het is aan de mens…

1049
01:18:35,711 --> 01:18:38,296
…wat hij met zijn leven gaat doen.

1050
01:18:39,840 --> 01:18:43,385
En ik geef de mens de schuld, niet God.

1051
01:18:43,468 --> 01:18:46,722
Ik kan niet rationeel……

1052
01:18:47,806 --> 01:18:51,351
…emotioneel of
intellectueel de Holocaust verklaren.

1053
01:18:52,227 --> 01:18:55,147
Ik kan geen…

1054
01:18:55,856 --> 01:18:58,024
…plek vinden…

1055
01:18:59,025 --> 01:19:00,569
…voor 'n hogere macht…

1056
01:19:00,986 --> 01:19:02,237
…in deze nachtmerrie.

1057
01:19:02,320 --> 01:19:03,947
Wat voor mensen zijn we?

1058
01:19:04,823 --> 01:19:06,867
Wat leren de boeken ons?

1059
01:19:07,743 --> 01:19:10,954
Wat is het verschil tussen mij…

1060
01:19:12,038 --> 01:19:13,331
…en een ander kind?

1061
01:19:13,415 --> 01:19:15,167
Wat leert de Bijbel ons?

1062
01:19:17,711 --> 01:19:20,464
Waar gaat dit over?

1063
01:19:23,049 --> 01:19:26,553
Hitler bleef een pathologische antisemiet
tot het einde.

1064
01:19:26,636 --> 01:19:28,930
En een van zijn laatste testamenten…

1065
01:19:29,014 --> 01:19:31,725
…of waarschuwing aan zijn volgelingen…

1066
01:19:32,726 --> 01:19:36,480
…was dat ze de oorlog
tegen de Joden zouden voortzetten.

1067
01:19:36,563 --> 01:19:40,901
In zijn testament van 29 april 1945…

1068
01:19:41,568 --> 01:19:42,986
…zegt hij: 'Boven alles…

1069
01:19:44,029 --> 01:19:47,657
…beveel ik de regering en het volk…

1070
01:19:47,741 --> 01:19:51,161
…om de rassenwetten
tot het uiterste te handhaven…

1071
01:19:51,828 --> 01:19:54,956
…en zich genadeloos te verzetten…

1072
01:19:55,665 --> 01:19:58,293
…tegen de vergiftiger van alle landen…

1073
01:19:59,294 --> 01:20:01,630
…het internationaal jodendom.'

1074
01:20:35,372 --> 01:20:39,000
De Holocaust moet gezien worden
als een hoofdstuk…

1075
01:20:39,626 --> 01:20:43,296
…in de lange geschiedenis
van de onmenselijkheid van de mens.

1076
01:20:45,715 --> 01:20:47,342
Je kunt de discriminatie…

1077
01:20:47,926 --> 01:20:49,427
…niet negeren…

1078
01:20:50,011 --> 01:20:52,389
…die veel mensen is aangedaan…

1079
01:20:52,472 --> 01:20:54,474
…vanwege ras, kleur of geloof.

1080
01:20:55,016 --> 01:20:57,060
Je kunt slavernij niet negeren.

1081
01:20:57,143 --> 01:21:00,188
Je kunt het verbranden van heksen
niet negeren.

1082
01:21:00,272 --> 01:21:04,109
Je kunt het doden van christenen
in de Romeinse tijd niet negeren.

1083
01:21:05,819 --> 01:21:08,697
De Holocaust is misschien het toppunt…

1084
01:21:09,948 --> 01:21:12,868
…van het soort gruwel dat kan optreden…

1085
01:21:13,535 --> 01:21:18,331
…als de mens zijn integriteit verliest…

1086
01:21:18,415 --> 01:21:21,459
…en zijn geloof
dat het menselijk leven heilig is.

1087
01:27:01,466 --> 01:27:06,471
Ondertiteld door: Gerrie Timmerman