1
00:00:08,717 --> 00:00:14,806
{\an8}Dinosaurussen hebben ruim 150 miljoen jaar
over onze planeet geheerst.

2
00:00:15,682 --> 00:00:18,727
Ze bevolkten bijna
elke uithoek van de aarde...

3
00:00:19,311 --> 00:00:23,148
...en hadden
de meest uiteenlopende vormen en maten.

4
00:00:24,358 --> 00:00:27,402
Sommige waren werkelijk buitengewoon.

5
00:00:30,822 --> 00:00:34,535
Inmiddels weten we
dat de <i>T. rex</i> uitstekend kon zwemmen...

6
00:00:36,787 --> 00:00:40,082
...dat velociraptors
sluwe, gevederde jagers waren...

7
00:00:42,000 --> 00:00:45,963
...en dat sommige dinosaurussen
uiterst bizar gedrag vertoonden.

8
00:00:48,841 --> 00:00:52,594
Maar nog steeds
doen we dagelijks nieuwe ontdekkingen...

9
00:00:52,594 --> 00:00:57,641
...die ons meer vertellen over het leven
op deze planeet 66 miljoen jaar geleden.

10
00:01:02,604 --> 00:01:08,026
In dit seizoen van <i>Prehistoric Planet</i>
laten we nieuwe dieren zien...

11
00:01:09,403 --> 00:01:13,740
...en delen we nieuwe inzichten
in hun zoektocht naar een partner...

12
00:01:15,576 --> 00:01:18,203
...hun opvoedkundige uitdagingen...

13
00:01:19,496 --> 00:01:21,415
...en hun titanengevechten.

14
00:01:29,506 --> 00:01:33,969
Reis af naar een tijd waarin de natuur
haar meest indrukwekkende show opvoerde.

15
00:01:37,514 --> 00:01:41,727
Dit is <i>Prehistoric Planet 2</i>.

16
00:01:54,656 --> 00:02:00,078
MOERASSEN

17
00:02:01,121 --> 00:02:04,625
Het uitgestrekte moerasgebied
van Noordoost-Azië.

18
00:02:08,211 --> 00:02:13,425
In dit laaggelegen overstroomde gebied
liggen talloze eilandjes.

19
00:02:19,348 --> 00:02:23,101
Elk eilandje wordt omringd
door langzaam stromend water...

20
00:02:26,522 --> 00:02:31,068
...en dat maakt ze tot potentiële
toevluchtsoorden voor jong leven.

21
00:02:36,740 --> 00:02:42,788
Een jonge pterosauriër, een azhdarchid,
van pas een paar uur oud.

22
00:02:51,547 --> 00:02:57,511
Op dit eiland kan ze
haar eerste wankele stapjes veilig zetten.

23
00:03:09,690 --> 00:03:15,487
Nu ze stevig staat, is het tijd
om haar vleugels uit te proberen.

24
00:03:18,448 --> 00:03:22,286
Ze heeft duidelijk wat oefening nodig.

25
00:03:25,998 --> 00:03:28,166
Ze is pas 30 centimeter groot...

26
00:03:28,166 --> 00:03:32,504
...maar zal uitgroeien tot een reus
met een spanwijdte van negen meter.

27
00:03:33,630 --> 00:03:36,967
En daar zal ze
heel wat te eten voor nodig hebben...

28
00:03:40,095 --> 00:03:43,807
...en hier op dit kleine eilandje
vindt ze dat niet.

29
00:03:48,979 --> 00:03:55,360
Ze moet op pad, op zoek naar voedsel
in de moerasbossen rondom haar eiland.

30
00:04:04,494 --> 00:04:09,291
Eerste vluchten zijn altijd lastig,
vooral als die over het water zijn.

31
00:04:12,461 --> 00:04:17,925
Er staat vandaag een zacht briesje.
Dat helpt om hoger te kunnen vliegen.

32
00:04:36,109 --> 00:04:39,363
Maar dit kleintje
is nog niet sterk genoeg.

33
00:05:01,301 --> 00:05:05,097
<i>Shamosuchus</i>.
Roofdieren van bijna vijf meter lang.

34
00:05:07,891 --> 00:05:10,018
Dit eiland mag dan veilig zijn...

35
00:05:10,519 --> 00:05:13,856
...maar dat geldt absoluut niet
voor het water eromheen.

36
00:05:19,236 --> 00:05:23,323
Als het opstijgen niet perfect gaat,
is het lastig om hoogte te winnen.

37
00:05:29,580 --> 00:05:32,249
En dit is niet hoog genoeg.

38
00:05:43,552 --> 00:05:48,432
Een aantal betere vliegers
hebben bijna het veilige bos bereikt.

39
00:05:51,018 --> 00:05:53,687
Anderen moeten hun poging nog wagen.

40
00:06:54,248 --> 00:06:56,625
Dat was op het nippertje.

41
00:06:58,293 --> 00:07:01,672
Dan is het nu tijd voor haar beloningen.

42
00:07:14,184 --> 00:07:18,647
Hier in de weelderige moerasbossen
ontbreekt het haar niet aan voedsel.

43
00:07:32,244 --> 00:07:34,872
Hier in het Zuid-Amerikaanse drasland...

44
00:07:34,872 --> 00:07:39,334
...is er tijdens de lange zomerdagen
genoeg om van te smullen.

45
00:07:40,961 --> 00:07:44,673
In deze moerassen
wemelt het van de diersoorten.

46
00:07:53,724 --> 00:07:55,642
En de jagers komen bijeen.

47
00:08:04,943 --> 00:08:08,238
Deze venijnige geep
is bijna een meter lang.

48
00:08:16,163 --> 00:08:19,875
Hij dient als lunch
voor een enorme austroraptor.

49
00:08:25,714 --> 00:08:30,677
Een verwant van de <i>Velociraptor</i>,
maar vele malen groter.

50
00:08:37,226 --> 00:08:42,147
Hij is zo'n zes meter lang
en weegt meer dan 350 kilo.

51
00:08:56,036 --> 00:08:59,540
En met tanden die
een beetje op die van krokodillen lijken...

52
00:08:59,540 --> 00:09:03,794
...zijn deze dinosaurussen
erg goed in het vangen van vis.

53
00:09:12,302 --> 00:09:15,556
Het grootste deel van het jaar
jagen ze alleen.

54
00:09:17,307 --> 00:09:20,352
Maar als er in de zomer
meer vissen rondzwemmen...

55
00:09:21,728 --> 00:09:24,815
...verschijnen er ook
meer austroraptors ten tonele.

56
00:09:32,489 --> 00:09:36,785
De grootste van hen
eisen de beste visstekken op.

57
00:09:41,331 --> 00:09:43,125
Van rivalen moeten ze niks hebben.

58
00:10:01,101 --> 00:10:05,480
Voor de jongere austroraptors
is dit een uitdagende tijd van het jaar.

59
00:10:08,734 --> 00:10:12,821
Dit jonge mannetje,
dat zijn juveniele kleed nog heeft...

60
00:10:12,821 --> 00:10:16,366
...kan een degelijke visstek wel vergeten.

61
00:10:21,371 --> 00:10:25,042
Gelukkig zijn er ook andere manieren
om aan eten te komen.

62
00:10:30,714 --> 00:10:35,344
Met zo'n overvloed aan voedsel
verspillen de volwassen dieren nogal wat.

63
00:10:38,847 --> 00:10:42,351
Ze eten vaak alleen
de lekkerste stukken vis.

64
00:10:49,399 --> 00:10:54,196
En dit jong
zou genoegen nemen met elk restje.

65
00:10:56,365 --> 00:10:57,950
Maar het is wel riskant.

66
00:11:08,627 --> 00:11:11,547
Hij moet stiekem te werk gaan.

67
00:11:34,319 --> 00:11:37,281
Daar zit hij dan, verslagen en hongerig.

68
00:11:40,033 --> 00:11:44,955
De volwassen dieren zijn nog niet klaar,
dus wie weet krijgt hij nog een kans.

69
00:12:02,389 --> 00:12:05,893
Twee volwassen austroraptors
strijden om de beste visstek.

70
00:12:28,332 --> 00:12:31,168
Tijd voor het jong om z'n slag te slaan...

71
00:12:33,712 --> 00:12:35,923
...en om zich weer uit de voeten te maken.

72
00:12:40,135 --> 00:12:41,136
Gelukt.

73
00:12:42,012 --> 00:12:44,515
Hij heeft meer gescoord dan restjes.

74
00:12:47,267 --> 00:12:48,519
Weer wat geleerd.

75
00:12:49,436 --> 00:12:52,231
En als deze tijd volgend jaar aanbreekt...

76
00:12:52,231 --> 00:12:56,652
...kan hij misschien wel
een visstek voor zichzelf bemachtigen.

77
00:13:05,744 --> 00:13:10,541
In het noorden van Madagaskar
veranderen de weersomstandigheden al.

78
00:13:12,292 --> 00:13:17,422
De eerste regen in maanden
verkwikt het uitgedroogde land.

79
00:13:25,597 --> 00:13:30,185
En nu alle poelen en geulen
zich weer vullen, keren de dieren terug.

80
00:13:53,333 --> 00:13:55,586
En niet alleen maar dinosaurussen.

81
00:14:04,094 --> 00:14:06,430
In deze modderpoelen ligt iets op de loer.

82
00:14:08,807 --> 00:14:11,560
Een monster.

83
00:14:25,032 --> 00:14:28,702
De <i>Beelzebufo</i>, of 'duivelspad'.

84
00:14:32,122 --> 00:14:37,044
Hij is zo groot dat hij een kleine
dinosaurus in z'n geheel kan doorslikken.

85
00:14:39,880 --> 00:14:41,965
Maar dit mannetje is niet op jacht.

86
00:14:44,218 --> 00:14:46,762
Hij is op zoek naar een partner.

87
00:14:49,890 --> 00:14:55,729
De vrouwtjes zijn kieskeurig,
dus hij moet 'n goede plek zien te vinden.

88
00:14:58,190 --> 00:15:00,817
Alleen dan kan hij ze verleiden.

89
00:15:15,207 --> 00:15:18,544
Zijn diepe gekwaak is
van heinde en verre te horen.

90
00:15:45,612 --> 00:15:48,657
Dit is niet helemaal
waarop hij had gehoopt.

91
00:15:53,871 --> 00:15:56,957
Rapetosaurussen van 15 meter lang.

92
00:16:05,591 --> 00:16:10,137
Zij komen op het vooruitzicht
van een modderbad af.

93
00:16:14,099 --> 00:16:18,103
Voor de <i>Beelzebufo</i>
is dit nogal een slechte timing.

94
00:16:34,286 --> 00:16:39,458
Zijn poelen zijn nu volledig gevuld
met 70 ton aan sauropoden.

95
00:16:47,174 --> 00:16:49,343
Hij heeft niet eeuwig de tijd.

96
00:16:51,678 --> 00:16:56,266
De vrouwtjes paren alleen
aan het begin van het regenseizoen.

97
00:17:01,271 --> 00:17:03,023
Hij heeft een nieuwe poel nodig.

98
00:17:08,362 --> 00:17:09,363
Daar is er een.

99
00:17:21,165 --> 00:17:23,085
Maar er komen, is niet zonder risico.

100
00:18:05,085 --> 00:18:07,337
Eindelijk is hij er aangekomen...

101
00:18:09,923 --> 00:18:12,259
...maar niet ongezien.

102
00:18:23,729 --> 00:18:27,274
Hij staat niet voor niets
bekend als duivelspad.

103
00:18:32,279 --> 00:18:34,656
Hij zet nog een lied in...

104
00:18:38,410 --> 00:18:45,167
...maar hij wordt overstemd
door het geluid van voldane sauropoden.

105
00:18:54,635 --> 00:19:00,849
Gelukkig vinden de rapetosaurussen
één ding nog lekkerder dan modder...

106
00:19:03,810 --> 00:19:06,271
...en dat is voedsel.

107
00:19:10,734 --> 00:19:12,778
De hongerige kudde trekt verder...

108
00:19:14,988 --> 00:19:19,409
...maar laat iets heel waardevols achter.

109
00:19:23,539 --> 00:19:28,544
Tientallen enorme voetsporen
die zich met water vullen.

110
00:19:37,886 --> 00:19:42,599
De perfecte plek voor de <i>Beelzebufo</i>
om verder te zoeken naar een partner.

111
00:20:04,830 --> 00:20:07,666
De duivelspad kan hier alleen overleven...

112
00:20:07,666 --> 00:20:12,462
...omdat het land elk jaar onder water
komt te staan tijdens het regenseizoen.

113
00:20:15,048 --> 00:20:18,552
Maar er zijn plekken
waar het door klimaatveranderingen...

114
00:20:18,552 --> 00:20:20,888
...niet meer zo regelmatig regent.

115
00:20:26,643 --> 00:20:32,524
In dit gesloten bekken in Noord-Amerika
stond ooit zo'n meter water.

116
00:20:36,361 --> 00:20:40,282
Maar na tien jaar zonder neerslag
is het er nu kurkdroog.

117
00:20:47,664 --> 00:20:51,460
Toch lopen hier
nog steeds dinosaurussen rond.

118
00:21:02,137 --> 00:21:04,723
Een kudde pachycephalosaurussen...

119
00:21:06,058 --> 00:21:09,811
...vreemde wezens
met dikke, koepelvormige schedels.

120
00:21:22,282 --> 00:21:25,369
Ze eten het liefst fruit en bladeren...

121
00:21:28,622 --> 00:21:33,961
...maar nu moeten ze het
met wortels en insecten doen.

122
00:21:48,976 --> 00:21:51,937
De kudde wordt aangevoerd
door een groot mannetje.

123
00:21:54,523 --> 00:22:00,445
Hij handhaaft de orde, zodat iedereen
in alle rust naar voedsel kan zoeken.

124
00:22:17,379 --> 00:22:21,300
Maar er heerst onrust binnen de kudde.

125
00:22:24,386 --> 00:22:27,139
Een jong mannetje loopt stoer te doen.

126
00:22:40,027 --> 00:22:45,991
De leider moet hem op z'n plaats te zetten
of hem uit de groep schoppen.

127
00:22:55,876 --> 00:22:58,128
Hij pronkt
met z'n kleurrijke hoofdbedekking...

128
00:23:05,385 --> 00:23:07,679
...om de jongeling te intimideren.

129
00:23:14,978 --> 00:23:17,314
Maar zo makkelijk geeft hij het niet op.

130
00:24:07,155 --> 00:24:12,411
Met hun schedel van 25 cm dik
kunnen ze keiharde kopstoten incasseren.

131
00:24:34,558 --> 00:24:36,518
Het oudere mannetje is zwaarder...

132
00:24:37,936 --> 00:24:41,732
...maar de jongste is behendiger
en heeft meer uithoudingsvermogen...

133
00:24:42,733 --> 00:24:45,569
...en daar plukt hij de vruchten van.

134
00:24:57,164 --> 00:24:58,999
Dat moet gevierd worden.

135
00:25:10,219 --> 00:25:12,387
Hij heeft te vroeg gejuicht.

136
00:25:28,070 --> 00:25:31,073
De verliezer betaalt een zware tol.

137
00:25:38,622 --> 00:25:39,623
Verbanning.

138
00:25:45,045 --> 00:25:49,216
Hij zal het niet makkelijk krijgen
in z'n eentje.

139
00:25:55,097 --> 00:25:58,684
Maar de winnaar
staat hier ook voor een uitdaging...

140
00:25:58,684 --> 00:26:03,772
...tenzij er heel binnenkort
weer wat regen valt.

141
00:26:12,072 --> 00:26:14,491
Dit uitgestrekte continent...

142
00:26:14,491 --> 00:26:19,079
...heeft ongeveer 250.000
vierkante kilometer aan moerasland...

143
00:26:21,957 --> 00:26:25,794
...en het grootste deel daarvan
staat het hele jaar onder water.

144
00:26:33,051 --> 00:26:39,808
In het voorjaar komen kuddes hier samen
om zich met de nieuwe planten te voeden.

145
00:26:55,324 --> 00:26:59,036
Maar waar veel planteneters zijn...

146
00:27:01,663 --> 00:27:03,707
...zijn ook roofdieren aanwezig.

147
00:27:15,260 --> 00:27:16,261
T. rexen...

148
00:27:18,847 --> 00:27:22,142
...de machtigste landroofdieren ooit.

149
00:27:24,895 --> 00:27:27,105
Normaal besluipen ze hun prooi...

150
00:27:30,359 --> 00:27:32,736
...maar met zoveel blikken op ze gericht...

151
00:27:34,905 --> 00:27:37,908
...is dit niet het juiste moment
om aan te vallen.

152
00:27:48,752 --> 00:27:50,629
Als het donker wordt...

153
00:27:50,629 --> 00:27:54,758
...trekken sommige kuddes
die op open plekken graasden...

154
00:27:54,758 --> 00:27:57,344
...zich terug om in het bos te schuilen.

155
00:28:01,557 --> 00:28:05,519
Nu zijn de roofdieren in het voordeel.

156
00:28:19,199 --> 00:28:23,245
Tyrannosaurussen hebben de grootste ogen
van alle dinosaurussen...

157
00:28:24,913 --> 00:28:27,958
...waardoor ze
uitstekend kunnen zien in 't donker.

158
00:28:48,687 --> 00:28:53,025
En ze bewegen zich
vrijwel geruisloos door het bos...

159
00:28:53,692 --> 00:28:56,445
...dankzij de kussentjes onder hun voeten.

160
00:29:07,581 --> 00:29:09,917
Een groep edmontosaurussen.

161
00:29:21,220 --> 00:29:22,721
Ze hebben geen pantser...

162
00:29:22,721 --> 00:29:26,934
...maar zijn net zo groot als de t. rexen
en wel twee keer zo snel.

163
00:29:31,438 --> 00:29:33,899
Om ze te vangen, is er een plan nodig.

164
00:29:46,245 --> 00:29:50,457
De jagers nemen
voorzichtig hun positie in.

165
00:30:00,634 --> 00:30:04,263
Dan maakt er één opzettelijk geluid.

166
00:30:16,692 --> 00:30:19,528
Het maakt de edmontosaurussen onrustig.

167
00:30:28,829 --> 00:30:34,543
Ze weten dat er jagers in de buurt zijn,
maar ze weten niet precies waar.

168
00:30:37,713 --> 00:30:39,631
Tijd om ze in de val te lokken.

169
00:30:43,218 --> 00:30:44,928
Eén t. rex snelt op ze af.

170
00:30:55,272 --> 00:31:01,737
De kudde raakt in paniek en vlucht
in de richting van de andere t. rex.

171
00:31:42,361 --> 00:31:44,947
Een perfect uitgevoerd plan...

172
00:31:49,117 --> 00:31:53,330
...door een van de machtigste landroofdieren
die ooit bestaan heeft...

173
00:31:58,794 --> 00:32:02,714
...in de moerassen
van onze prehistorische planeet.

174
00:32:12,975 --> 00:32:15,978
PREHISTORIC PLANET: ONTHULD

175
00:32:19,273 --> 00:32:22,109
GAF DE PACHYCEPHALOSAURUS ECHT KOPSTOTEN?

176
00:32:22,109 --> 00:32:26,363
Dit is de schedel
van een pachycephalosaurus...

177
00:32:26,363 --> 00:32:28,824
...een planteneter
van bijna vijf meter lang.

178
00:32:29,950 --> 00:32:32,202
Ondanks jarenlang onderzoek...

179
00:32:32,202 --> 00:32:37,374
...weten we nog steeds niet precies
waarom zijn kop zo'n bijzondere vorm had.

180
00:32:48,051 --> 00:32:53,515
{\an8}Hun meest opvallende kenmerk is natuurlijk
die rare koepel op hun hoofd.

181
00:32:56,768 --> 00:33:01,815
Daaromheen zit
een hele verzameling vreemde uitsteeksels.

182
00:33:02,441 --> 00:33:04,484
Ze zagen er een beetje uit als draken.

183
00:33:06,528 --> 00:33:09,573
{\an8}Toen die dikke, koepelvormige schedels
werden ontdekt...

184
00:33:09,573 --> 00:33:14,536
{\an8}...die soms wel 30 centimeter dik zijn,
werd gedacht dat ze erg sterk waren.

185
00:33:14,536 --> 00:33:17,664
Er werd vermoed dat ze ze gebruikten
om kopstoten te geven...

186
00:33:17,664 --> 00:33:19,875
...in dominantiegevechten.

187
00:33:22,211 --> 00:33:26,757
Tegenwoordig
geven dikhoornschapen zulke kopstoten.

188
00:33:28,717 --> 00:33:32,137
Een verdikte schedel
beschermt hun brein tegen de schokken.

189
00:33:35,307 --> 00:33:39,686
Maar verklaart dit de koepelvormige kop
van de <i>Pachycephalosaurus</i> volledig?

190
00:33:43,232 --> 00:33:46,401
Een aantal paleontologen
wilde in de schedels kijken.

191
00:33:47,736 --> 00:33:50,864
Dus ze hebben een aantal schedels
in plakken gesneden...

192
00:33:50,864 --> 00:33:54,243
...en ontdekten dat die
misschien niet sterk genoeg waren...

193
00:33:54,243 --> 00:33:57,204
...om bestand te zijn
tegen zulke harde kopstoten.

194
00:33:58,372 --> 00:34:04,419
Ze ontdekten wel iets anders dat
een ander nut van de koepel impliceert.

195
00:34:05,629 --> 00:34:09,591
Het oppervlak bleek voorzien
van een netwerk van kleine vezels.

196
00:34:11,176 --> 00:34:16,139
Wellicht was hun hoofdhuid felgekleurd
om een partner te lokken.

197
00:34:17,808 --> 00:34:24,147
Dit was de heersende theorie tot 2013...

198
00:34:24,857 --> 00:34:27,317
...toen er iets nieuws werd ontdekt.

199
00:34:29,360 --> 00:34:31,237
Er werd een pachycephalosaurus gevonden...

200
00:34:31,237 --> 00:34:37,034
...met sporen waaruit bleek dat hij
verwondingen aan zijn hoofd had overleefd.

201
00:34:38,661 --> 00:34:40,956
En dat was niet de enige.

202
00:34:41,998 --> 00:34:45,127
Ze hebben oude museumcollecties
opnieuw bekeken...

203
00:34:45,127 --> 00:34:48,172
...en vonden meer van dat soort letsels...

204
00:34:48,172 --> 00:34:51,925
...op vergelijkbare plekken,
bij meerdere pachycephalosaurussen.

205
00:34:53,802 --> 00:34:56,679
Dus waarschijnlijk gaven ze wel kopstoten.

206
00:35:02,394 --> 00:35:07,816
Waren de schedels toch
sterk genoeg om de hersenen te beschermen?

207
00:35:11,153 --> 00:35:15,490
Om dat uit te zoeken, gebruikten
wetenschappers een nieuwe scantechnologie.

208
00:35:17,159 --> 00:35:20,996
Met CT-scans kunnen we
virtuele modellen van de botten maken...

209
00:35:20,996 --> 00:35:24,124
...en die vervolgens
op verschillende manieren testen...

210
00:35:24,124 --> 00:35:28,337
...zoals we dat bijvoorbeeld ook met
vliegtuigonderdelen of kunstheupen doen.

211
00:35:29,588 --> 00:35:33,258
Dit vormde het laatste stukje bewijs.

212
00:35:37,429 --> 00:35:42,059
Blijkbaar konden de koepels
een enorme kracht weerstaan.

213
00:35:44,311 --> 00:35:49,066
Zoals de kracht die door de spelers
van Amerikaans football gaat bij contact.

214
00:35:54,780 --> 00:35:59,952
We geloven nu dat ze
hun hoofd gebruikten als krachtig wapen...

215
00:36:02,287 --> 00:36:04,206
...en als kleurrijk lokmiddel.

216
00:36:07,292 --> 00:36:12,297
Twee manieren om te laten zien wie
de baas was in hun prehistorische wereld.

217
00:38:46,201 --> 00:38:48,203
Vertaling: Nikki van Leeuwen