1
00:00:11,678 --> 00:00:15,182
PRZEDSTAWIA DAVID ATTENBOROUGH

2
00:00:16,517 --> 00:00:21,563
Jednym z najbardziej niezwykłych,

3
00:00:22,105 --> 00:00:26,318
a na pewno najsłynniejszych zwierząt
w historii jest dinozaur.

4
00:00:27,361 --> 00:00:29,613
Tyrannosaurus rex.

5
00:00:30,656 --> 00:00:35,202
Zwierzę, które pobudza wyobraźnię
nas wszystkich.

6
00:00:35,285 --> 00:00:38,247
Jakie to było stworzenie?

7
00:00:38,330 --> 00:00:41,542
Jak wyglądało? Jak żyło?

8
00:00:41,625 --> 00:00:45,587
Współczesne badania naukowe
odpowiedziały na te pytania.

9
00:00:45,671 --> 00:00:47,923
Nie tylko o tyranozaurze,

10
00:00:48,006 --> 00:00:51,343
ale też o innych gatunkach
żyjących w tamtym czasie.

11
00:00:51,426 --> 00:00:58,016
Najnowsza technologia pozwala nam
przywrócić je wszystkie do życia.

12
00:01:01,436 --> 00:01:05,440
Planeta Ziemia, 66 milionów lat temu.

13
00:01:13,949 --> 00:01:17,494
Niebo jest pełne latających olbrzymów.

14
00:01:20,038 --> 00:01:24,084
W wodzie ogromne gady pilnują głębin.

15
00:01:26,128 --> 00:01:29,256
A na lądzie dinozaury różnych gatunków

16
00:01:30,465 --> 00:01:33,218
walczą o przetrwanie.

17
00:01:39,391 --> 00:01:45,689
Obecnie tak wiele już wiemy o świecie,
którym rządziły dinozaury.

18
00:01:49,651 --> 00:01:52,196
To jest ich historia.

19
00:01:55,365 --> 00:02:01,371
Prehistoryczna planeta

20
00:02:08,544 --> 00:02:11,673
Pustynie

21
00:02:11,757 --> 00:02:14,301
Zachód Ameryki Południowej.

22
00:02:14,384 --> 00:02:19,097
Jedno z najbardziej opustoszałych miejsc
na prehistorycznej planecie.

23
00:02:20,682 --> 00:02:23,477
Choć niewiele zwierząt się tu zapuszcza,

24
00:02:23,560 --> 00:02:28,524
to tworzą jedno z najbardziej niezwykłych
zbiorowisk na Ziemi.

25
00:02:49,878 --> 00:02:51,380
Dreadnoughtus.

26
00:03:15,404 --> 00:03:21,326
Tytanozaury.
Mierzą 26 metrów i ważą 40 ton.

27
00:03:33,255 --> 00:03:35,257
To samce.

28
00:03:35,841 --> 00:03:39,595
Są daleko od bujnych lasów,
w których zwykle się żywią.

29
00:03:42,222 --> 00:03:47,519
Przychodzą tu tylko w jednym celu:
by walczyć o szansę na zdobycie partnerki.

30
00:03:49,813 --> 00:03:53,609
Gromada samic przypatruje się
nowo przybyłym samcom.

31
00:03:54,693 --> 00:03:57,362
Ocenia ich siłę i zdolności.

32
00:04:05,621 --> 00:04:08,123
Olbrzymia szyja tytanozaura

33
00:04:08,207 --> 00:04:12,711
jest podtrzymywana przez superlekki,
wypełniony powietrzem szkielet.

34
00:04:15,339 --> 00:04:18,884
Jego puste kręgi szyjne są połączone
ze swego rodzaju miechami,

35
00:04:18,966 --> 00:04:22,721
które wypełniają
przedziwne worki powietrzne.

36
00:04:35,609 --> 00:04:41,823
Najbardziej imponujące samce
przyciągną najwięcej samic.

37
00:04:48,622 --> 00:04:53,001
Ten duży byk, biały od pyłu,

38
00:04:53,585 --> 00:04:56,547
zajmuje środek sceny od dwóch tygodni.

39
00:04:59,842 --> 00:05:02,928
Waży prawie 50 ton.

40
00:05:11,728 --> 00:05:14,189
Jak dotąd jego pokaz

41
00:05:15,315 --> 00:05:17,818
onieśmielał pozostałych rywali.

42
00:05:35,502 --> 00:05:36,753
Ale nowy przybysz…

43
00:05:42,634 --> 00:05:43,760
się nie zraża.

44
00:06:39,149 --> 00:06:42,778
Podnoszenie tak dużego ciała
jest wyczerpujące.

45
00:06:47,407 --> 00:06:49,910
To walka na wytrzymałość.

46
00:06:52,621 --> 00:06:58,168
Gdy konflikt się zaognia,
oba dinozaury próbują się zranić,

47
00:06:58,252 --> 00:07:01,964
dźgając się sztyletowymi kolcami
umieszczonymi na kciukach

48
00:07:03,507 --> 00:07:05,884
i rozcinając skórę zębami.

49
00:07:15,310 --> 00:07:17,229
Aż w końcu…

50
00:07:26,989 --> 00:07:28,615
pada ostateczny cios.

51
00:07:39,960 --> 00:07:45,924
To koniec rządów starego byka.

52
00:07:54,516 --> 00:07:59,646
Młody zwycięzca zajmuje środek sceny.

53
00:08:09,489 --> 00:08:13,952
Cena przegranej
jest dla niektórych bardzo wysoka.

54
00:08:40,102 --> 00:08:44,107
Niektóre zwierzęta są dobrze przystosowane
do warunków pustynnych,

55
00:08:45,400 --> 00:08:48,153
lecz i tak
muszą często walczyć o przetrwanie.

56
00:08:49,530 --> 00:08:51,281
Zwłaszcza tu, w Azji,

57
00:08:52,032 --> 00:08:58,038
gdzie w środku lata temperatury
przekraczają 60 stopni Celsjusza…

58
00:09:04,753 --> 00:09:07,965
a woda błyskawicznie wyparowuje.

59
00:09:14,930 --> 00:09:18,016
Są tu też groźnie wyglądające gady.

60
00:09:24,982 --> 00:09:29,444
Ale ta mała jaszczurka
mierzy zaledwie kilka centymetrów.

61
00:09:34,241 --> 00:09:37,661
Zdobycie tu pożywienia
nigdy nie jest łatwe.

62
00:09:51,758 --> 00:09:54,845
Ta wielka padlina wygląda obiecująco.

63
00:10:00,267 --> 00:10:02,352
Martwy zauropod.

64
00:10:03,353 --> 00:10:06,440
Potencjalna uczta dla wielu.

65
00:10:11,195 --> 00:10:13,739
Ale, o dziwo, wokół panuje cisza.

66
00:10:17,159 --> 00:10:18,827
Tarbozaur…

67
00:10:20,162 --> 00:10:23,707
pustynny ekwiwalent T. rex.

68
00:10:27,294 --> 00:10:30,088
To one odstraszają innych.

69
00:10:39,056 --> 00:10:42,768
Ale jaszczurka ma dzięki nim szansę.

70
00:10:55,739 --> 00:11:00,369
Jest coś, co przyciąga muchy
bardziej niż padlina…

71
00:11:05,499 --> 00:11:10,504
Śpiący tarbozaur,
który żywił się tą padliną.

72
00:11:32,943 --> 00:11:34,778
Czas na odwagę.

73
00:11:55,424 --> 00:11:57,467
Welociraptor.

74
00:12:13,442 --> 00:12:15,611
Czas na ostrożność.

75
00:12:19,323 --> 00:12:23,702
Bo welociraptory często polują razem.

76
00:13:28,642 --> 00:13:30,519
Tarbozaury idą dalej.

77
00:13:39,862 --> 00:13:42,072
Pterozaury mogą teraz przylecieć…

78
00:13:44,575 --> 00:13:46,827
i zdobyć część padliny.

79
00:14:09,933 --> 00:14:15,439
Mała jaszczurka straciła okazję.

80
00:14:22,487 --> 00:14:27,868
Wykorzystywanie każdej szansy
to klucz do przeżycia na pustyni.

81
00:14:28,493 --> 00:14:33,457
Niektóre dinozaury
robią to bardzo efektywnie.

82
00:14:41,548 --> 00:14:44,676
Mononyk to pustynny ekspert.

83
00:14:49,640 --> 00:14:51,558
Jak wiele zwierząt pustynnych

84
00:14:51,642 --> 00:14:55,812
musi patrolować duży teren,
jeśli ma znaleźć wystarczająco pożywienia.

85
00:14:59,775 --> 00:15:03,028
Gołe nogi pomagają uniknąć przegrzania.

86
00:15:04,029 --> 00:15:08,116
Pióra na ciele chronią ją
przed promieniami słońca

87
00:15:08,200 --> 00:15:11,078
i ma dzięki nim wyostrzony zmysł.

88
00:15:18,836 --> 00:15:23,590
Tworzą szlary,
które pomagają wykryć najcichsze odgłosy.

89
00:15:45,612 --> 00:15:48,490
Dzięki wyczulonemu, kierunkowemu słuchowi

90
00:15:48,574 --> 00:15:54,580
utworzyła sobie w głowie mapę kłody
i wie, co jest w jej środku.

91
00:16:09,595 --> 00:16:13,724
Teraz wykorzystuje broń,
od której wzięła się jej nazwa.

92
00:16:15,642 --> 00:16:20,814
Mononykus znaczy „pojedynczy szpon”.

93
00:16:22,316 --> 00:16:26,862
Właśnie tego trzeba,
by otworzyć gniazdo termitów.

94
00:16:36,413 --> 00:16:39,666
Mononyk ma
jeszcze jedno wyjątkowe narzędzie.

95
00:16:42,753 --> 00:16:46,590
Giętki język dwa razy dłuższy od głowy.

96
00:16:52,429 --> 00:16:54,932
Świetny posiłek bogaty w białko.

97
00:16:55,557 --> 00:16:58,769
Szkoda, że tak irytujący.

98
00:17:05,901 --> 00:17:10,656
Eksperci tacy jak mononyki
świetnie sobie radzą na suchej pustyni.

99
00:17:14,034 --> 00:17:16,869
Ale warunki nie zawsze są takie same.

100
00:17:18,288 --> 00:17:19,873
Od czasu do czasu

101
00:17:19,957 --> 00:17:25,587
zimniejsze górskie wiatry
mieszają się z gorącym powietrzem.

102
00:17:26,505 --> 00:17:31,468
Pustynna burza
przynosi wyczekiwany deszcz.

103
00:17:47,067 --> 00:17:51,321
Nigdy wcześniej nie widziała
tak mokrej ziemi.

104
00:17:58,954 --> 00:18:03,041
Krajobraz zmienia się
w niespodziewany sposób.

105
00:18:13,427 --> 00:18:17,639
Z leżących gdzieniegdzie nasion
wyrasta nowe życie.

106
00:18:29,860 --> 00:18:34,573
W przeciągu kilku dni
rośliny przekształcają jałowy krajobraz.

107
00:18:38,911 --> 00:18:43,081
Wraz z roślinnością
pojawia się nowe pożywienie,

108
00:18:44,374 --> 00:18:46,210
jeśli wiesz, jak je złapać.

109
00:18:58,639 --> 00:19:03,018
Enantiornity. Pradawny rodzaj ptaków.

110
00:19:04,144 --> 00:19:06,480
Są trochę zbyt duże dla mononyka.

111
00:19:12,569 --> 00:19:16,573
Ciężko dostosować się
do tak odmiennego i nieznanego świata.

112
00:19:22,788 --> 00:19:23,789
Ojej.

113
00:19:44,017 --> 00:19:46,395
Nareszcie coś złapała.

114
00:19:49,147 --> 00:19:52,234
Ale nowe warunki szybko przeminą.

115
00:19:52,317 --> 00:19:54,945
Na pustyni jedno jest pewne:

116
00:19:55,028 --> 00:19:58,949
dotkliwy upał i spalona ziemia
niedługo powrócą.

117
00:20:00,701 --> 00:20:04,538
Kwiaty będą tylko odległym wspomnieniem.

118
00:20:11,920 --> 00:20:18,260
Nie tylko bezlitosne słońce sprawia,
że pustynie są niegościnne.

119
00:20:18,343 --> 00:20:20,429
To też wina wiatrów.

120
00:20:24,349 --> 00:20:28,145
Tutaj, w Azji Środkowej,
uderzają tak mocno,

121
00:20:28,228 --> 00:20:32,524
że wysuszają ziemię
i wykorzeniają rośliny.

122
00:20:42,951 --> 00:20:45,287
Duże dinozaury przemieszczają się,

123
00:20:45,370 --> 00:20:48,207
żeby poradzić sobie
w tych trudnych warunkach.

124
00:20:51,168 --> 00:20:55,380
To kaczodziobe dinozaury
z rodzaju Barsboldia.

125
00:21:14,441 --> 00:21:17,611
Są świetnymi długodystansowcami.

126
00:21:18,362 --> 00:21:22,699
Potrafią wytrzymać bez wody
przez nieprawdopodobnie długi czas.

127
00:21:24,034 --> 00:21:27,579
Lecz zdarza się, że trafiają na wodopój.

128
00:21:33,919 --> 00:21:35,045
Gdy pada deszcz,

129
00:21:35,128 --> 00:21:40,551
woda przesącza się pod ziemię
i przemierza tam duże odległości.

130
00:21:41,385 --> 00:21:46,139
Aż w końcu w pewnych miejscach
wypływa na powierzchnię

131
00:21:46,223 --> 00:21:48,267
i tworzy oazę.

132
00:21:51,562 --> 00:21:56,733
Woda przyciąga
przeróżne zwierzęta z odległych miejsc.

133
00:22:02,406 --> 00:22:05,284
Niektóre przyćmiewają resztę.

134
00:22:07,870 --> 00:22:10,205
Mongolozaur.

135
00:22:12,583 --> 00:22:16,295
Jest gigantyczny. Waży ponad 70 ton.

136
00:22:16,378 --> 00:22:20,507
To jedno z największych zwierząt,
które kiedykolwiek chodziło po Ziemi.

137
00:22:23,468 --> 00:22:27,931
Dla małego mononyka
przyjście tu po wodę jest ryzykowne.

138
00:22:34,563 --> 00:22:36,356
Są tłumy,

139
00:22:36,440 --> 00:22:41,570
ale jak masz najdłuższą szyję na świecie,
możesz ominąć kolejkę.

140
00:23:11,099 --> 00:23:13,977
Takie zbiorowisko przyciąga uwagę.

141
00:23:20,984 --> 00:23:22,319
Tarbozaur.

142
00:24:33,015 --> 00:24:39,563
Ale ten myśliwy przyszedł tu po wodę,
tak jak wszyscy inni.

143
00:24:56,371 --> 00:25:00,417
Gdy tyle spragnionych pysków
czerpie wodę bez przerwy,

144
00:25:00,501 --> 00:25:02,419
nie starcza ona na długo.

145
00:25:04,379 --> 00:25:06,423
Zwierzęta się rozchodzą

146
00:25:06,507 --> 00:25:10,886
i wracają surowe warunki pustynne.

147
00:25:17,893 --> 00:25:21,939
Przez miliony lat
woda wyrzeźbiła na niektórych pustyniach

148
00:25:22,022 --> 00:25:24,483
widowiskowe krajobrazy…

149
00:25:27,236 --> 00:25:30,072
tak jak tu, w Afryce Północnej.

150
00:25:30,155 --> 00:25:35,452
Kaniony dają pewnym pustynnym gościom
wyjątkowe możliwości.

151
00:25:38,288 --> 00:25:43,669
Pterozaur z rodzaju Barbaridactylus
ma skrzydła o rozpiętości pięciu metrów,

152
00:25:43,752 --> 00:25:47,256
może więc zręcznie wykorzystać
prądy termiczne…

153
00:25:50,425 --> 00:25:52,594
i pokonywać wielkie odległości

154
00:25:52,678 --> 00:25:57,099
mimo ogromnych grzebieni
u niektórych osobników.

155
00:26:15,492 --> 00:26:20,622
Każdego roku samce i samice
gromadzą się w tych wyjątkowych miejscach.

156
00:26:20,706 --> 00:26:22,583
Są ich tysiące.

157
00:26:37,681 --> 00:26:42,936
Na szczycie odosobnionych płaskowyżów
nie ma naziemnych drapieżników,

158
00:26:43,020 --> 00:26:45,355
więc to bezpieczne miejsce do lądowania.

159
00:26:45,939 --> 00:26:50,652
Duże samce wybierają obszar,
na którym będą się prezentować…

160
00:26:52,279 --> 00:26:55,699
a młodzi kawalerzy krążą nad nimi.

161
00:27:01,163 --> 00:27:03,874
Ci, którzy zajęli terytorium,
odstraszają rywali.

162
00:27:08,253 --> 00:27:12,216
Czasem przekaz trzeba podkreślić przemocą.

163
00:27:55,259 --> 00:27:59,680
Ale nie trzeba być dużym,
by osiągnąć sukces.

164
00:28:00,973 --> 00:28:05,310
Niektóre samce nie mają
wielkich kostnych grzebieni.

165
00:28:14,278 --> 00:28:18,657
To podstępne samce,
które wyglądają jak samice

166
00:28:20,158 --> 00:28:23,078
i próbują pozostać niezauważone.

167
00:28:35,257 --> 00:28:37,718
To niebezpieczna gra…

168
00:28:40,637 --> 00:28:44,808
bo duże samce regularnie patrolują teren.

169
00:28:49,396 --> 00:28:51,648
I wykonują pokazy.

170
00:29:08,582 --> 00:29:11,168
Oszust został dostrzeżony.

171
00:29:37,486 --> 00:29:38,904
Ale tak naprawdę…

172
00:29:40,072 --> 00:29:43,200
wpadł w oko dużemu samcowi.

173
00:29:57,422 --> 00:30:01,051
Oszust udaje,
że jest niezainteresowaną samicą.

174
00:30:07,015 --> 00:30:09,393
Odtrąca zaloty dużego samca.

175
00:30:13,438 --> 00:30:16,149
Wraca do swojej misji…

176
00:30:17,651 --> 00:30:19,778
i wykonuje swój ruch.

177
00:30:38,881 --> 00:30:40,090
Sukces.

178
00:31:06,283 --> 00:31:09,203
Duże samce wydają się bardziej atrakcyjne,

179
00:31:10,287 --> 00:31:14,208
lecz samice,
chcąc mieć jak najzdrowsze potomstwo,

180
00:31:14,291 --> 00:31:17,794
parzą się
z jak największą liczbą partnerów…

181
00:31:20,380 --> 00:31:24,510
bez względu na to,
czy są imponujący, czy tylko podstępni.

182
00:31:39,316 --> 00:31:42,444
Nie tylko niezwykłe, osobliwe zwierzęta

183
00:31:42,528 --> 00:31:45,531
żyją na pustyniach
prehistorycznej planety.

184
00:31:48,408 --> 00:31:52,454
Są tu też dziwne, nadzwyczajne krajobrazy.

185
00:31:54,206 --> 00:31:56,583
Na przykład te w Ameryce Południowej.

186
00:32:01,839 --> 00:32:04,550
To może wyglądać jak śnieg,

187
00:32:04,633 --> 00:32:10,556
ale są to wydmy utworzone
nie z piasku, lecz z gipsu.

188
00:32:11,306 --> 00:32:16,311
Gips to drobnoziarnisty biały minerał,
który tak szybko rozpuszcza się w wodzie,

189
00:32:16,395 --> 00:32:21,191
że występuje w formie stałej
tylko w najsuchszych obszarach na świecie.

190
00:32:26,488 --> 00:32:30,993
Te wydmy są tak suche,
że życie tu jest prawie niemożliwe.

191
00:32:32,828 --> 00:32:36,123
Ale niektórym dinozaurom się udaje.

192
00:32:39,459 --> 00:32:43,005
Secernozaur. Rodzaj małego hadrozaura.

193
00:32:47,801 --> 00:32:50,846
Choć mogą przeżyć
na diecie niskiej jakości,

194
00:32:50,929 --> 00:32:55,309
mniej więcej co dekadę
ten obszar tak mocno wysycha,

195
00:32:55,392 --> 00:32:59,104
że prawie cała roślinność umiera.

196
00:33:02,524 --> 00:33:07,070
Secernozaury mają młode pod opieką.
To może oznaczać koniec dla stada.

197
00:33:12,326 --> 00:33:15,829
Ale niektóre starsze,
bardziej doświadczone osobniki

198
00:33:15,913 --> 00:33:19,583
mogą pamiętać
inne potencjalne źródła pokarmu i wody.

199
00:33:21,126 --> 00:33:25,797
Wiedzą, że aby przetrwać,
nie trzeba opuszczać pustyni.

200
00:33:25,881 --> 00:33:29,760
Trzeba iść dalej po skwarnych wydmach.

201
00:33:36,725 --> 00:33:42,022
Przez silne wiatry i ruchome piaski
pustynia bez przerwy się zmienia.

202
00:33:44,983 --> 00:33:47,110
Co utrudnia nawigację.

203
00:34:08,215 --> 00:34:11,301
Stado woli podróżować nocą.

204
00:34:30,654 --> 00:34:32,197
Nie tylko jest chłodniej,

205
00:34:32,281 --> 00:34:37,077
ale też widać mapę,
dzięki której łatwiej odnaleźć drogę

206
00:34:37,159 --> 00:34:40,414
na wiecznie zmieniającej się pustyni.

207
00:34:42,291 --> 00:34:45,210
Mapę na niebie.

208
00:34:48,172 --> 00:34:50,132
Jak wiele migrujących zwierząt

209
00:34:50,215 --> 00:34:54,178
hadrozaury rozpoznają
gwiezdne drogowskazy.

210
00:35:00,475 --> 00:35:04,563
W ciągu dnia słońce nadal praży.

211
00:35:14,239 --> 00:35:19,953
Nawet gdy znajdą cień,
dla niektórych to może być koniec podróży.

212
00:35:28,003 --> 00:35:30,881
Ale jest coś, co może im pomóc.

213
00:35:35,928 --> 00:35:40,140
Głęboki, dudniący dźwięk fal
rozbijających się o odległy brzeg

214
00:35:40,224 --> 00:35:42,768
niesie się przez wydmy.

215
00:35:44,978 --> 00:35:49,274
Dźwięk jest tak niski,
że wiele zwierząt go nie słyszy.

216
00:35:49,358 --> 00:35:54,696
Ale hadrozaury go słyszą
i są w stanie znaleźć drogę do wybrzeża.

217
00:35:57,115 --> 00:36:01,787
Na pustyni jest jeszcze jedna przeszkoda,
którą muszą pokonać.

218
00:36:03,580 --> 00:36:07,376
Wielkie wydmy wybrzeżne
zagradzają im drogę.

219
00:36:23,767 --> 00:36:28,981
Z każdym krokiem tracą energię
na stromych, niestabilnych piaskach.

220
00:37:20,115 --> 00:37:21,491
Udało im się.

221
00:37:32,794 --> 00:37:38,383
W nagrodę mogą zlizać kropelki wody,
które gromadzą się na ich skórze.

222
00:37:38,467 --> 00:37:42,304
To woda z mgły
powstałej u styku wydm i oceanu.

223
00:37:53,232 --> 00:37:57,986
Ta mgła odżywia też przybrzeżny raj.

224
00:38:10,123 --> 00:38:13,752
Póki co to wystarczy, by wykarmić stado.

225
00:38:14,253 --> 00:38:18,090
Ale gdy pożywienie się skończy,
będzie musiało się przemieścić…

226
00:38:22,219 --> 00:38:25,222
i znów znosić trudy życia

227
00:38:25,806 --> 00:38:29,142
na pustyniach prehistorycznej planety.

228
00:38:35,816 --> 00:38:37,568
W kolejnych odcinkach

229
00:38:37,651 --> 00:38:41,071
jeden z najdziwniejszych dinozaurów
w historii świata,

230
00:38:41,154 --> 00:38:46,159
kuriozalny olbrzym z kaczym dziobem,
żywi się na rozległych mokradłach.

231
00:38:48,078 --> 00:38:50,497
Gdy woda słodka płynie do morza,

232
00:38:50,581 --> 00:38:53,834
oddziałuje na wszystkich,
którzy mają z nią styczność.

233
00:38:55,127 --> 00:38:58,213
Aby dowiedzieć się, jak powstały odcinki,

234
00:38:58,297 --> 00:39:02,718
wystarczy wejść
na stronę Prehistorycznej planety.

235
00:40:30,764 --> 00:40:32,766
Napisy: Sylwia Szymańska