1
00:00:16,517 --> 00:00:21,563
Een van de meest opvallende dieren
die ooit hebben bestaan…

2
00:00:22,105 --> 00:00:26,318
…en een van de beroemdste,
is een dinosaurus.

3
00:00:27,361 --> 00:00:29,613
Tyrannosaurus rex.

4
00:00:30,656 --> 00:00:35,202
Een dier
dat tot ons aller verbeelding spreekt.

5
00:00:35,285 --> 00:00:38,247
Wat voor soort dier was het?

6
00:00:38,330 --> 00:00:41,542
Hoe zag het eruit? Hoe leefde het?

7
00:00:41,625 --> 00:00:45,587
Wetenschappelijk onderzoek
heeft die vragen beantwoord.

8
00:00:45,671 --> 00:00:47,923
En niet alleen over T. rex…

9
00:00:48,006 --> 00:00:51,343
…maar ook over de andere soorten
die er toen leefden.

10
00:00:51,426 --> 00:00:58,016
De nieuwste imagingtechnologie stelt ons
in staat ze allemaal tot leven te brengen.

11
00:01:01,436 --> 00:01:05,440
De aarde, 66 miljoen jaar geleden.

12
00:01:13,949 --> 00:01:17,494
De hemel is vol vliegende reuzen.

13
00:01:20,038 --> 00:01:24,084
In de zeeën regeren
monsterachtige reptielen over de dieptes.

14
00:01:26,128 --> 00:01:29,256
En op het land
vechten allerlei soorten dinosaurussen…

15
00:01:30,465 --> 00:01:33,218
…allemaal om in leven te blijven.

16
00:01:39,391 --> 00:01:45,689
We weten nu heel veel over een wereld
die werd geregeerd door dinosaurussen.

17
00:01:49,651 --> 00:01:52,196
Dit is hun verhaal.

18
00:02:05,250 --> 00:02:10,589
Zoetwater

19
00:02:16,470 --> 00:02:21,433
De aarde is miljoenen jaren
lang gebeeldhouwd door water.

20
00:02:22,518 --> 00:02:26,772
De rivieren die hier stromen,
vormen deze grote ravijnen nog steeds.

21
00:02:32,319 --> 00:02:36,365
Op dergelijke plekken
wonen vliegende reptielen.

22
00:02:40,536 --> 00:02:41,703
Pterosauriërs.

23
00:02:47,876 --> 00:02:52,548
Hun vleugels van huid
reiken van hun vingers tot hun enkels.

24
00:02:58,971 --> 00:03:02,766
Ze kunnen in een dag
honderden kilometers afleggen.

25
00:03:38,510 --> 00:03:39,511
Elke avond…

26
00:03:39,595 --> 00:03:45,350
…komen ze in deze ravijn in groten getale
bijeen om te roesten op de nauwe richels.

27
00:03:49,605 --> 00:03:51,648
Er schuilt veiligheid in aantallen.

28
00:03:54,693 --> 00:03:58,071
Trouwens, er komen hier
weinig landroofdieren.

29
00:04:01,116 --> 00:04:02,701
Maar eentje wel.

30
00:04:08,040 --> 00:04:11,210
Een type dinosaurus. Velociraptor.

31
00:04:14,546 --> 00:04:18,175
Hun veren houden hen warm,
maar ze vliegen niet.

32
00:04:19,885 --> 00:04:23,055
Maar ze zijn wel uitzonderlijk beweeglijk.

33
00:04:31,313 --> 00:04:32,481
En gelukkig maar.

34
00:04:34,900 --> 00:04:37,903
Een misstap kan fatale gevolgen hebben.

35
00:04:44,910 --> 00:04:50,332
De Pterosauriërs zijn schichtig.
Zodra er gevaar dreigt, vliegen ze op.

36
00:04:55,420 --> 00:05:01,051
Als de Velociraptors willen eten,
zullen ze hen echt moeten verrassen.

37
00:05:21,280 --> 00:05:25,993
Dankzij hun lichte lijven en
gevederde voorpoten kunnen ze goed dalen.

38
00:05:31,623 --> 00:05:36,044
En door hun brede staart
blijven ze goed in evenwicht.

39
00:05:45,179 --> 00:05:50,809
De Pterosauriërs aan de rand van
de kolonie zijn het eenvoudigste doelwit.

40
00:06:23,091 --> 00:06:27,846
Het lawaai van de waterval overstemt
het geluid van de vallende rotsen.

41
00:06:50,953 --> 00:06:53,205
Het vrouwtje springt omhoog.

42
00:06:55,749 --> 00:06:58,085
De twee mannetjes blijven beneden.

43
00:07:15,352 --> 00:07:19,106
Enkele Pterosauriërs
zijn al bijna binnen bereik.

44
00:07:39,334 --> 00:07:44,173
Ze heeft er een,
maar nu is de hele kolonie opgeschrikt.

45
00:08:06,278 --> 00:08:09,198
In de chaos
glijdt haar slachtoffer van de richel.

46
00:08:18,707 --> 00:08:22,753
Het vrouwtje probeert uit
hoe effectief haar gevederde staart is.

47
00:08:27,591 --> 00:08:30,636
En uiteindelijk krijgt ze haar maaltijd.

48
00:08:33,847 --> 00:08:37,726
De mannetjes moeten zich zien
te redden tegen de Pterosauriërs.

49
00:08:47,152 --> 00:08:50,948
De kracht van het zoetwater
is over de hele aarde te zien.

50
00:08:57,037 --> 00:08:58,789
De wereldtemperatuur is hoog.

51
00:09:00,082 --> 00:09:03,252
Met felle stormen en stortregens.

52
00:09:15,681 --> 00:09:19,977
Noord-Amerika is grotendeels bedekt
door dikke, rijke bossen.

53
00:09:25,065 --> 00:09:30,070
Hier leven enkele van de grootste
planteneters die ooit hebben bestaan.

54
00:09:33,115 --> 00:09:38,453
En zij zijn op hun beurt weer prooi
voor de meest meedogenloze jagers.

55
00:10:09,776 --> 00:10:12,487
Tyrannosaurus rex.

56
00:10:14,823 --> 00:10:19,077
Dit oude mannetje
heeft net een Triceratops gedood.

57
00:10:25,292 --> 00:10:27,920
Maar daar is hij wel bij gewond geraakt.

58
00:10:37,679 --> 00:10:41,225
De T. rex zijn gebouwd
om op grote herbivoren te jagen…

59
00:10:43,936 --> 00:10:47,314
…maar die hebben vaak
zware verdedigingswapens ontwikkeld.

60
00:10:55,030 --> 00:10:59,034
Z'n littekens getuigen
van de vele gevechten met gewapende prooi.

61
00:11:07,668 --> 00:11:10,546
Hij is zelfs
het puntje van z'n staart kwijt.

62
00:11:19,555 --> 00:11:22,724
Deze nieuwe verwondingen zijn ernstiger.

63
00:11:28,105 --> 00:11:32,818
Op zijn hoge leeftijd
kan een infectie heel gevaarlijk zijn.

64
00:11:46,999 --> 00:11:49,918
Met rivierwater
kan hij z'n wonden reinigen.

65
00:12:02,055 --> 00:12:06,226
Het ziet er naar uit
dat hij nog tot een gevecht in staat is.

66
00:12:10,189 --> 00:12:12,691
Misschien gebeurt dat eerder dan verwacht.

67
00:12:28,498 --> 00:12:30,167
Nog een T. rex.

68
00:12:38,425 --> 00:12:39,468
Een vreemdeling.

69
00:12:53,232 --> 00:12:56,777
Maar deze nieuwkomer ruikt anders.

70
00:13:02,282 --> 00:13:03,367
Het is een vrouwtje.

71
00:13:04,159 --> 00:13:06,912
Ze is jonger en kleiner.

72
00:13:12,459 --> 00:13:15,629
Maar ze kan net zo goed een rivaal zijn.

73
00:13:25,430 --> 00:13:29,852
Maar hij maakt duidelijk
dat hij niet wil vechten.

74
00:13:35,315 --> 00:13:37,192
Hij paart liever.

75
00:13:47,828 --> 00:13:49,496
Zij ziet dat wel zitten.

76
00:14:00,048 --> 00:14:04,553
Het gezicht van een Tyrannosaurus
is heel gevoelig…

77
00:14:06,471 --> 00:14:07,598
…en ze knuffelen.

78
00:14:13,270 --> 00:14:18,901
Z'n grootte en littekens zijn bewijs
dat hij weet hoe hij moet overleven.

79
00:14:21,195 --> 00:14:25,449
Dat maakt hem voor haar
een aantrekkelijke partner.

80
00:14:44,718 --> 00:14:46,720
Dus blijven ze bij elkaar.

81
00:14:47,221 --> 00:14:50,557
En in de komende weken paren ze vaak.

82
00:14:52,851 --> 00:14:56,522
Uiteindelijk legt ze iets van 15 eieren.

83
00:14:58,982 --> 00:15:02,694
Die de belofte
van de volgende generatie vormen.

84
00:15:14,414 --> 00:15:20,087
Habitats die van zoetwater afhangen,
kunnen snel en radicaal veranderen.

85
00:15:26,176 --> 00:15:27,970
In delen van Centraal-Azië…

86
00:15:28,053 --> 00:15:34,017
…vullen zware seizoensregens de rivieren
tot ze buiten hun oevers treden.

87
00:15:37,771 --> 00:15:40,274
De vlaktes eromheen staan onder water.

88
00:15:53,370 --> 00:15:59,334
Door het water waadt een van
de vreemdste dinosaurussen die er zijn.

89
00:16:19,229 --> 00:16:20,898
De Deinocheirus.

90
00:16:23,942 --> 00:16:26,486
Hij is nog langer dan de T. rex.

91
00:16:28,572 --> 00:16:33,869
Z'n enorme eendensnavel
kan heel goed waterplanten bijeenhalen.

92
00:16:35,829 --> 00:16:41,960
Dit mannetje eet als een bezetene na een
lang droogseizoen met heel weinig voedsel.

93
00:16:46,131 --> 00:16:48,926
Waterplanten zijn rijk
aan voedingsstoffen.

94
00:16:50,135 --> 00:16:53,514
Met z'n grote, kromme,
20 cm lange klauwen…

95
00:16:53,597 --> 00:16:57,351
…kan hij ze van diep onder de oppervlakte
omhoog halen.

96
00:17:08,904 --> 00:17:12,741
Hij is zelf een voedselbron
voor kleinere dieren.

97
00:17:17,496 --> 00:17:21,916
Bloedzuigende vliegen
die massaal in z'n vacht gaan zitten.

98
00:17:29,216 --> 00:17:31,969
Ze zijn irritant en zelfs pijnlijk.

99
00:17:32,928 --> 00:17:36,682
Hoewel hij goed kan krabben
met z'n enorme klauwen…

100
00:17:39,643 --> 00:17:43,564
…blijven er altijd plekken
waar hij gewoon niet bij kan.

101
00:17:51,029 --> 00:17:54,074
Voor die plekken heeft hij hulp nodig.

102
00:17:58,078 --> 00:18:01,999
Een dode boom. Die kan de oplossing zijn.

103
00:18:23,520 --> 00:18:25,105
Dat lucht op.

104
00:18:40,037 --> 00:18:42,497
Nu kan hij verder eten.

105
00:18:48,086 --> 00:18:52,299
Maar een dieet dat vrijwel
uitsluitend bestaat uit natte vegetatie…

106
00:18:52,382 --> 00:18:56,303
…heeft wel
een onvermijdelijke consequentie.

107
00:19:09,691 --> 00:19:15,739
Wat voedsel was voor de een,
wordt mest voor veel anderen.

108
00:19:21,286 --> 00:19:24,873
Een reus zo groot als een Deinocheirus…

109
00:19:24,957 --> 00:19:28,126
…kan iets van 20 ton drek
per jaar produceren.

110
00:19:39,805 --> 00:19:41,265
Zuidelijk Afrika.

111
00:19:43,976 --> 00:19:47,187
Hier veroorzaken de jaarlijkse regens
ook overstromingen.

112
00:19:50,065 --> 00:19:56,738
Het land wordt 'n doolhof van
smalle slootjes tussen talloze eilandjes.

113
00:20:03,370 --> 00:20:06,373
Dit is nu een moerasbos.

114
00:20:13,672 --> 00:20:18,760
Het trekt een van de grootste vliegende
dieren aan die ooit hebben bestaan…

115
00:20:18,844 --> 00:20:20,179
…op aarde.

116
00:20:31,690 --> 00:20:36,069
Een reusachtige Pterosauriër.
Een Quetzalcoatlus.

117
00:20:49,416 --> 00:20:50,751
Dit is een vrouwtje.

118
00:20:51,418 --> 00:20:54,254
Haar vleugels zijn ruim negen meter breed.

119
00:20:57,090 --> 00:21:00,260
Ze is hier om een bijzondere reden.

120
00:21:28,914 --> 00:21:31,792
De eilandjes,
ontstaan door het wassende water…

121
00:21:32,793 --> 00:21:35,504
…zijn een goede plek voor haar eieren.

122
00:21:50,561 --> 00:21:53,814
De Quetzalcoatlus kan uitstekend vliegen.

123
00:21:53,897 --> 00:21:58,235
Maar verrassend genoeg beweegt hij zich
ook heel goed op de grond.

124
00:22:00,779 --> 00:22:05,659
Elke vleugel wordt gesteund
door het langwerpige bot…

125
00:22:05,742 --> 00:22:07,286
…van haar vierde vinger.

126
00:22:08,245 --> 00:22:13,667
Door haar vleugels omhoog te doen
kan ze heel goed op vier poten lopen.

127
00:22:25,387 --> 00:22:28,223
Ze komt hier een nest maken.

128
00:22:35,689 --> 00:22:39,526
Dat doet ze op een natte,
moerassige bodem…

129
00:22:39,610 --> 00:22:43,197
…waardoor haar zachtschalige eieren
niet uitdrogen.

130
00:23:10,849 --> 00:23:13,560
Deze eerste twee zijn pas het begin.

131
00:23:25,864 --> 00:23:29,910
De komende drie weken
bewaakt ze het open nest…

132
00:23:37,000 --> 00:23:40,796
…en legt ze om de paar dagen
twee nieuwe eieren.

133
00:23:50,764 --> 00:23:54,434
Eieren leggen kost veel moeite en energie.

134
00:23:55,269 --> 00:23:58,939
De eieren zijn enorm
en wegen iets van een kilo.

135
00:24:12,578 --> 00:24:16,331
Uiteindelijk legt ze
rond de 10, 12 eieren.

136
00:24:19,501 --> 00:24:22,754
Ze bedekt ze met vegetatie
om ze te verbergen.

137
00:24:34,725 --> 00:24:37,102
Nu moet ze gaan eten.

138
00:24:39,563 --> 00:24:44,651
Er is genoeg voedsel op dit eiland
voor haar jongen als ze uit hun ei komen.

139
00:24:46,236 --> 00:24:51,366
Maar er is geen voldoende voedsel
om haar eigen honger te stillen.

140
00:24:56,455 --> 00:25:00,083
Ze moet ergens anders naar prooi zoeken…

141
00:25:02,127 --> 00:25:07,674
…en erop vertrouwen dat haar geïsoleerde
nest haar jongen in hun ei veilig houdt…

142
00:25:07,758 --> 00:25:09,176
…in haar afwezigheid.

143
00:25:29,363 --> 00:25:32,741
Een andere, veel oudere Quetzalcoatlus.
Een vrouwtje.

144
00:25:45,963 --> 00:25:49,675
Zij zoekt ook een veilige plek
om haar eieren te leggen.

145
00:25:52,010 --> 00:25:57,516
En er is niet genoeg voedsel hier
voor twee nesten van reuzen.

146
00:25:58,851 --> 00:26:01,228
Maar daar weet ze wel iets op.

147
00:26:12,281 --> 00:26:15,492
En eieren zijn ten slotte heel voedzaam.

148
00:26:43,145 --> 00:26:45,480
De eigenaresse van het nest is terug.

149
00:27:24,728 --> 00:27:27,231
Het oudere vrouwtje is verdreven.

150
00:27:35,155 --> 00:27:37,866
Maar het nest
van het jongere vrouwtje is kapot.

151
00:28:01,932 --> 00:28:06,603
Van de twaalf eieren die ze heeft gelegd,
zijn er maar drie over.

152
00:28:12,860 --> 00:28:18,615
Het succes van haar broedseizoen
hangt van deze drie kwetsbare eieren af.

153
00:28:23,579 --> 00:28:28,750
Ze beschermt ze zo goed mogelijk
tot ze over een paar maanden uitkomen.

154
00:28:31,795 --> 00:28:35,966
Maar daarna moeten de jongen
het zelf zien te redden.

155
00:28:42,723 --> 00:28:44,975
Het stromende rivierwater…

156
00:28:45,058 --> 00:28:51,273
…versleept miljarden tonnen zand en gravel
en versjouwt zelfs grote keien.

157
00:28:54,443 --> 00:28:58,197
De lichtere sedimentatie
wordt honderden kilometers meegesleept…

158
00:28:58,280 --> 00:29:01,283
…maar als de rivier breder wordt,
stroomt hij langzamer.

159
00:29:02,868 --> 00:29:07,122
En als gevolg
laat hij wat van z'n vracht los.

160
00:29:13,629 --> 00:29:18,425
En dieren wier voorvaderen in de zee
leefden, komen nu tevoorschijn.

161
00:29:24,264 --> 00:29:25,265
Krabben.

162
00:29:30,020 --> 00:29:33,273
Hier en daar zitten er
tientallen per vierkante meter.

163
00:29:48,080 --> 00:29:50,832
Dit is een Masiakasaurus.

164
00:29:51,667 --> 00:29:56,839
Een vrouwtje, van ruim 1 meter 80.
Ze heeft een bek vol vlijmscherpe tanden.

165
00:29:59,383 --> 00:30:03,679
Dat heb je ook nodig
bij zo'n vreemde prooi met veel poten.

166
00:30:23,073 --> 00:30:28,370
Krabben hebben een hard schild,
maar ze zitten vol proteïne.

167
00:30:31,748 --> 00:30:34,209
Dat is niet te versmaden.

168
00:30:44,845 --> 00:30:46,430
En niet alleen voor haar.

169
00:30:51,852 --> 00:30:53,562
Ze heeft drie jongen.

170
00:30:57,024 --> 00:30:59,359
Ze zijn maar 10 cm groot.

171
00:31:03,197 --> 00:31:06,533
Ze kunnen nog geen grote krabben aan.

172
00:31:15,167 --> 00:31:18,003
Ze moeten de restjes
van hun moeder opeten.

173
00:31:23,759 --> 00:31:27,346
Sommige jongen
ontwikkelen hun jachtinstinct al vroeg.

174
00:31:37,397 --> 00:31:38,565
Heel verleidelijk.

175
00:31:45,489 --> 00:31:48,242
De kleinste krabben
kunnen zo doorgeslikt worden.

176
00:31:54,456 --> 00:32:00,087
Ze zijn dan wel klein,
maar jammer genoeg ook heel snel.

177
00:32:18,105 --> 00:32:21,775
De jongen kunnen beter niet
al te ver afdwalen.

178
00:32:45,299 --> 00:32:48,886
Beelzebufo, de duivelspad.

179
00:32:50,721 --> 00:32:54,183
Een van de grootste kikkers
die ooit hebben bestaan.

180
00:33:05,861 --> 00:33:09,323
Die hoeft een maand
geen voedsel meer te zoeken.

181
00:33:19,208 --> 00:33:22,252
Deze zandbanken zitten vol voedsel…

182
00:33:22,336 --> 00:33:25,923
…maar leven hier kan een hoge tol eisen.

183
00:33:35,140 --> 00:33:38,477
Het rivierwater nadert nu de zee.

184
00:33:42,022 --> 00:33:45,859
Er is al zout in te proeven.

185
00:33:53,700 --> 00:33:59,289
Bij vloed komen bezoekers uit de open zee
deze wateren onderzoeken.

186
00:34:35,909 --> 00:34:37,661
Elasmosauriërs.

187
00:34:39,830 --> 00:34:43,333
Dit zijn echte oceaanreptielen.

188
00:34:45,793 --> 00:34:50,215
Maar soms komen ze het brakke water
in de riviermond onderzoeken.

189
00:35:29,296 --> 00:35:35,636
De miljoenen tonnen sedimentatie
kunnen nu eindelijk de zee in.

190
00:35:41,391 --> 00:35:45,604
Het rivierwater mengt zich langzaam
met de oceaan en een tijdje…

191
00:35:45,687 --> 00:35:48,607
…stromen beide wateren zij aan zij.

192
00:35:51,485 --> 00:35:52,486
Maar toch…

193
00:35:52,569 --> 00:35:57,533
…vinden grote scholen vissen
genoeg voedsel in deze wateren.

194
00:36:01,662 --> 00:36:06,625
Door de sedimentenwolken
is de vis wat verder weg niet te zien.

195
00:36:09,670 --> 00:36:14,550
Maar de Elasmosauriërs aarzelen niet om
zelfs in heel modderig water te zwemmen…

196
00:36:14,633 --> 00:36:16,218
…om hun prooi te krijgen.

197
00:36:35,779 --> 00:36:37,990
De vis kan niet ontsnappen.

198
00:36:45,706 --> 00:36:47,791
Zelfs niet boven water.

199
00:37:07,936 --> 00:37:12,441
Deze Elasmosauriërs verzamelen
de laatste geschenken van de rivier…

200
00:37:12,524 --> 00:37:19,198
…voordat z'n sporen verdwijnen in
de oceanen van de prehistorische planeet.

201
00:37:31,543 --> 00:37:33,587
In de volgende aflevering…

202
00:37:33,670 --> 00:37:38,008
…wordt de band tussen moeder en jong
zwaar op de proef gesteld…

203
00:37:38,091 --> 00:37:40,093
…in hun strijd om te overleven.

204
00:37:40,802 --> 00:37:44,932
Oude vijanden bestrijden elkaar
en ijskoude sneeuwstormen.

205
00:37:46,141 --> 00:37:49,978
En gevederde dinosaurussen
regeren de ijswerelden.

206
00:37:50,646 --> 00:37:53,649
Om de wetenschap
achter de verhalen te ontdekken…

207
00:37:53,732 --> 00:37:58,070
…kun je naar de showpagina
van Prehistoric Planet.

208
00:39:26,283 --> 00:39:28,285
Vertaling: Marc de Jongh