1
00:00:11,678 --> 00:00:15,182
PRZEDSTAWIA DAVID ATTENBOROUGH

2
00:00:16,517 --> 00:00:21,563
Jednym z najbardziej niezwykłych,

3
00:00:22,105 --> 00:00:26,318
a na pewno najsłynniejszych zwierząt
w historii jest dinozaur.

4
00:00:27,361 --> 00:00:29,613
Tyrannosaurus rex.

5
00:00:30,656 --> 00:00:35,202
Zwierzę, które pobudza wyobraźnię
nas wszystkich.

6
00:00:35,285 --> 00:00:38,247
Jakie to było stworzenie?

7
00:00:38,330 --> 00:00:41,542
Jak wyglądało? Jak żyło?

8
00:00:41,625 --> 00:00:45,587
Współczesne badania naukowe
odpowiedziały na te pytania.

9
00:00:45,671 --> 00:00:47,923
Nie tylko o tyranozaurze,

10
00:00:48,006 --> 00:00:51,343
ale też o innych gatunkach
żyjących w tamtym czasie.

11
00:00:51,426 --> 00:00:58,016
Najnowsza technologia pozwala nam
przywrócić je wszystkie do życia.

12
00:01:01,436 --> 00:01:05,440
Planeta Ziemia, 66 milionów lat temu.

13
00:01:13,949 --> 00:01:17,494
Niebo jest pełne latających olbrzymów.

14
00:01:20,038 --> 00:01:24,084
W wodzie ogromne gady pilnują głębin.

15
00:01:26,128 --> 00:01:29,256
A na lądzie dinozaury różnych gatunków

16
00:01:30,465 --> 00:01:33,218
walczą o przetrwanie.

17
00:01:39,391 --> 00:01:45,689
Obecnie tak wiele już wiemy o świecie,
którym rządziły dinozaury.

18
00:01:49,651 --> 00:01:52,196
To jest ich historia.

19
00:01:55,365 --> 00:02:01,371
Prehistoryczna planeta

20
00:02:05,250 --> 00:02:10,589
Wody słodkie

21
00:02:16,470 --> 00:02:21,433
Przez miliony lat lądy na planecie Ziemia
były rzeźbione przez wodę.

22
00:02:22,518 --> 00:02:26,772
Rzeki, które tu płyną,
nadal kształtują te wspaniałe kaniony.

23
00:02:32,319 --> 00:02:36,365
W tych miejscach mieszkają latające gady.

24
00:02:40,536 --> 00:02:41,703
Pterozaury.

25
00:02:47,876 --> 00:02:52,548
Ich skrzydła z błony skórnej
rozciągają się od palców po kostki.

26
00:02:58,971 --> 00:03:02,766
Potrafią przelecieć
setki kilometrów jednego dnia.

27
00:03:38,510 --> 00:03:39,511
Każdego wieczoru

28
00:03:39,595 --> 00:03:45,350
licznie gromadzą się w kanionie,
by odpoczywać na jego występach.

29
00:03:49,605 --> 00:03:51,648
W grupie bezpieczniej.

30
00:03:54,693 --> 00:03:58,071
Niewiele lądowych myśliwych tu dociera.

31
00:04:01,116 --> 00:04:02,701
Ale on tak.

32
00:04:08,040 --> 00:04:11,210
Pewien rodzaj dinozaura. Welociraptor.

33
00:04:14,546 --> 00:04:18,175
Dzięki piórom zachowuje ciepło,
ale nie potrafi latać.

34
00:04:19,885 --> 00:04:23,055
Jest za to niezwykle zwinny.

35
00:04:31,313 --> 00:04:32,481
Całe szczęście.

36
00:04:34,900 --> 00:04:37,903
Jeden niewłaściwy krok
może doprowadzić do tragedii.

37
00:04:44,910 --> 00:04:47,079
Pterozaury są płochliwe.

38
00:04:47,162 --> 00:04:50,332
Wzlecą w powietrze,
jak tylko wyczują zagrożenie.

39
00:04:55,420 --> 00:05:01,051
Do żerowania
kluczowy będzie element zaskoczenia.

40
00:05:21,280 --> 00:05:25,993
Lekkie ciała i opierzone kończyny
pomagają im kontrolować zejście.

41
00:05:31,623 --> 00:05:36,044
Dzięki szerokim ogonom
welociraptory zachowują równowagę.

42
00:05:45,179 --> 00:05:50,809
Pterozaury odpoczywające na skraju kolonii
będą najłatwiejszymi celami.

43
00:06:23,091 --> 00:06:27,846
Szum wodospadu zagłusza
dźwięki spadających kamieni.

44
00:06:50,953 --> 00:06:53,205
Samica idzie wyżej.

45
00:06:55,749 --> 00:06:58,085
Dwa samce zostają niżej.

46
00:07:15,352 --> 00:07:19,106
Kilka pterozaurów jest w jej zasięgu.

47
00:07:39,334 --> 00:07:44,173
Złapała jednego,
ale spłoszyła całą kolonię.

48
00:08:06,278 --> 00:08:09,198
W chaosie jej ofiara spada z występu.

49
00:08:18,707 --> 00:08:22,753
Samica wystawia na próbę
efektywność swojego opierzonego ogona.

50
00:08:27,591 --> 00:08:30,636
Udaje jej się zdobyć pożywienie.

51
00:08:33,847 --> 00:08:37,726
Samce zostają teraz same z pterozaurami.

52
00:08:47,152 --> 00:08:50,948
Siła wody słodkiej wpływa
na środowiska na całej planecie.

53
00:08:57,037 --> 00:08:58,789
Temperatury są wysokie.

54
00:09:00,082 --> 00:09:03,252
Zdarzają się gwałtowne burze
i ulewne deszcze.

55
00:09:15,681 --> 00:09:19,977
Większość Ameryki Północnej
pokrywa gęsty, bujny las.

56
00:09:25,065 --> 00:09:30,070
Tu żyją jedne z największych roślinożerców
w historii świata.

57
00:09:33,115 --> 00:09:38,453
Które z kolei są ofiarami
najbardziej niebezpiecznych myśliwych.

58
00:10:09,776 --> 00:10:12,487
Tyrannosaurus rex.

59
00:10:14,823 --> 00:10:19,077
Ten stary samiec
powalił właśnie triceratopsa.

60
00:10:25,292 --> 00:10:27,920
Ale w trakcie ataku został ranny.

61
00:10:37,679 --> 00:10:41,225
T. rex jest stworzony
do polowania na dużych roślinożerców,

62
00:10:43,936 --> 00:10:47,314
lecz wiele z tych zwierząt
rozwinęło narzędzia obrony.

63
00:10:55,030 --> 00:10:59,034
Po dekadach walk z opancerzonymi ofiarami
jego ciało jest okaleczone.

64
00:11:07,668 --> 00:11:10,546
W jednym starciu
stracił nawet koniuszek ogona.

65
00:11:19,555 --> 00:11:22,724
Nowe rany są poważniejsze.

66
00:11:28,105 --> 00:11:32,818
W tym wieku zakażenie to duże ryzyko.

67
00:11:46,999 --> 00:11:49,918
Woda rzeczna mogłaby oczyścić jego rany.

68
00:12:02,055 --> 00:12:06,226
Są duże szanse,
że T. rex przeżyje kolejny dzień.

69
00:12:10,189 --> 00:12:12,691
Ale już niedługo
będzie musiał znów walczyć.

70
00:12:28,498 --> 00:12:30,167
Drugi T. rex.

71
00:12:38,425 --> 00:12:39,468
Obcy.

72
00:12:53,232 --> 00:12:56,777
Ten przybysz ma inny zapach.

73
00:13:02,282 --> 00:13:03,367
To samica.

74
00:13:04,159 --> 00:13:06,912
Jest młodsza i mniejsza.

75
00:13:12,459 --> 00:13:15,629
Mimo to również może być rywalką.

76
00:13:25,430 --> 00:13:29,852
Ale on daje wyraźnie znać,
że nie jest zainteresowany walką.

77
00:13:35,315 --> 00:13:37,192
Wolałby się parzyć.

78
00:13:47,828 --> 00:13:49,496
Samica się zgadza.

79
00:14:00,048 --> 00:14:04,553
Pysk tyranozaura
jest bardzo wrażliwy na dotyk.

80
00:14:06,471 --> 00:14:07,598
Ocierają się pyskami.

81
00:14:13,270 --> 00:14:18,901
Jego wielkość i rany są dowodem,
że potrafi przezwyciężyć trudności.

82
00:14:21,195 --> 00:14:25,449
Być może to sprawia,
że jest dla niej atrakcyjnym partnerem.

83
00:14:44,718 --> 00:14:46,720
Zostają razem.

84
00:14:47,221 --> 00:14:50,557
Przez najbliższe tygodnie często kopulują.

85
00:14:52,851 --> 00:14:56,522
Samica złoży aż do 15 jaj.

86
00:14:58,982 --> 00:15:02,694
Tak rodzi się
obietnica kolejnego pokolenia.

87
00:15:14,414 --> 00:15:20,087
Środowiska zależne od wody słodkiej
zmieniają się szybko i znacznie.

88
00:15:26,176 --> 00:15:27,970
W częściach Azji Środkowej

89
00:15:28,053 --> 00:15:34,017
sezonowe ulewy wypełniają rzeki,
doprowadzając do wylewów.

90
00:15:37,771 --> 00:15:40,274
Zalewają otaczające równiny.

91
00:15:53,370 --> 00:15:59,334
Przez wodę brnie
jeden z najdziwniejszych dinozaurów.

92
00:16:19,229 --> 00:16:20,898
Deinocheir.

93
00:16:23,942 --> 00:16:26,486
Jest jeszcze wyższy niż T. rex.

94
00:16:28,572 --> 00:16:32,034
Jego ogromny kaczy dziób
jest bardzo skuteczny

95
00:16:32,117 --> 00:16:33,869
w zbieraniu roślin wodnych.

96
00:16:35,829 --> 00:16:38,582
Ten samiec łapczywie się posila,

97
00:16:38,665 --> 00:16:41,960
bo podczas długiej pory suchej
jadł bardzo niewiele.

98
00:16:46,131 --> 00:16:48,926
Rośliny wodne są bogate
w składniki odżywcze.

99
00:16:50,135 --> 00:16:53,514
Wielkie, zaokrąglone,
20-centymetrowe pazury deinocheira

100
00:16:53,597 --> 00:16:57,351
pozwalają mu
wyciągnąć pożywienie z głębi wody.

101
00:17:08,904 --> 00:17:12,741
On także jest źródłem pożywienia
dla mniejszych stworzeń.

102
00:17:17,496 --> 00:17:21,916
Krwiopijne muchy atakują jego ciało.

103
00:17:29,216 --> 00:17:31,969
To irytujące, a nawet bolesne.

104
00:17:32,928 --> 00:17:36,682
Choć dzięki ogromnym pazurom
może się podrapać…

105
00:17:39,643 --> 00:17:43,564
to niektóre miejsca
są poza jego zasięgiem.

106
00:17:51,029 --> 00:17:54,074
Żeby do nich sięgnąć,
musi się czymś wspomóc.

107
00:17:58,078 --> 00:18:01,999
Martwe drzewo. To może być rozwiązanie.

108
00:18:23,520 --> 00:18:25,105
Znacznie lepiej.

109
00:18:40,037 --> 00:18:42,497
Teraz może wrócić do jedzenia.

110
00:18:48,086 --> 00:18:52,299
Lecz dieta, która składa się
głównie z mokrej roślinności,

111
00:18:52,382 --> 00:18:56,303
ma jedno nieuniknione następstwo.

112
00:19:09,691 --> 00:19:15,739
To, co dla kogoś było pokarmem,
dla innych staje się nawozem.

113
00:19:21,286 --> 00:19:24,873
Dinozaur tak wielki jak deinocheir
potrafi wyprodukować

114
00:19:24,957 --> 00:19:28,126
ponad 20 ton gnoju każdego roku.

115
00:19:39,805 --> 00:19:41,265
Afryka Południowa.

116
00:19:43,976 --> 00:19:47,187
Coroczne opady
także tutaj wywołują powodzie.

117
00:19:50,065 --> 00:19:53,819
Ląd zamienia się
w labirynt wąskich kanałów

118
00:19:53,902 --> 00:19:56,738
między niezliczonymi małymi wyspami.

119
00:20:03,370 --> 00:20:06,373
Teraz jest to las bagienny.

120
00:20:13,672 --> 00:20:20,179
Przyciąga jedno z największych
latających zwierząt na planecie Ziemia.

121
00:20:31,690 --> 00:20:36,069
Wielkiego pterozaura. Kecalkoatla.

122
00:20:49,416 --> 00:20:50,751
To samica.

123
00:20:51,418 --> 00:20:54,254
Jej skrzydła
mają rozpiętość dziewięciu metrów.

124
00:20:57,090 --> 00:21:00,260
Przyleciała tu w konkretnym celu.

125
00:21:28,914 --> 00:21:31,792
Małe wyspy
stworzone przez wzbierające wody

126
00:21:32,793 --> 00:21:35,504
to idealne miejsce na złożenie jaj.

127
00:21:50,561 --> 00:21:53,814
Kecalkoatle są mistrzowskimi lotnikami.

128
00:21:53,897 --> 00:21:58,235
Lecz, co może zadziwiać,
są również bardzo kompetentne na lądzie.

129
00:22:00,779 --> 00:22:07,286
Każde skrzydło podtrzymuje
wydłużona kość palca serdecznego.

130
00:22:08,245 --> 00:22:10,247
Odwracając skrzydła do góry,

131
00:22:10,330 --> 00:22:13,667
może bez problemu chodzić
na czterech kończynach.

132
00:22:25,387 --> 00:22:28,223
Przybyła tu, by założyć gniazdo.

133
00:22:35,689 --> 00:22:39,526
Wybrała do tego wilgotną, bagnistą ziemię,

134
00:22:39,610 --> 00:22:43,197
żeby jej jaja,
które mają delikatną skorupę, nie wyschły.

135
00:23:10,849 --> 00:23:13,560
Te dwa pierwsze to dopiero początek.

136
00:23:25,864 --> 00:23:29,910
Przez następne trzy tygodnie
będzie chroniła otwarte gniazdo…

137
00:23:37,000 --> 00:23:40,796
i co kilka dni
będzie składała kolejne dwa jaja.

138
00:23:50,764 --> 00:23:54,434
Składanie jaj
wymaga dużo wysiłku i energii.

139
00:23:55,269 --> 00:23:58,939
Każde jajo jest ogromne.
Waży około kilograma.

140
00:24:12,578 --> 00:24:16,331
Ostatecznie jej lęg
składa się z mniej więcej 12 jaj.

141
00:24:19,501 --> 00:24:22,754
Przykrywa je roślinnością, żeby je ukryć.

142
00:24:34,725 --> 00:24:37,102
Teraz musi coś zjeść.

143
00:24:39,563 --> 00:24:44,651
Znajdzie tu wystarczająco jedzenia,
by wykarmić młode, gdy się wylęgną.

144
00:24:46,236 --> 00:24:51,366
Ale nie ma nic większego,
co mogłoby zaspokoić jej głód.

145
00:24:56,455 --> 00:25:00,083
Musi lecieć na polowanie gdzieś indziej…

146
00:25:02,127 --> 00:25:07,674
i wierzyć, że ukryte gniazdo
zapewni jajom bezpieczeństwo,

147
00:25:07,758 --> 00:25:09,176
gdy jej nie będzie.

148
00:25:29,363 --> 00:25:32,741
Kolejna, znacznie starsza
samica kecalkoatla.

149
00:25:45,963 --> 00:25:49,675
Ona również szuka
bezpiecznego miejsca na gniazdo.

150
00:25:52,010 --> 00:25:57,516
Ale może nie starczyć pożywienia
dla dwóch stad wielkich piskląt.

151
00:25:58,851 --> 00:26:01,228
Znalazła rozwiązanie problemu.

152
00:26:12,281 --> 00:26:15,492
W końcu jaja są bardzo pożywne.

153
00:26:43,145 --> 00:26:45,480
Wróciła właścicielka gniazda.

154
00:27:24,728 --> 00:27:27,231
Odstraszyła starszą samicę.

155
00:27:35,155 --> 00:27:37,866
Ale gniazdo młodszej samicy
jest zniszczone.

156
00:28:01,932 --> 00:28:06,603
Z 12 jaj, które złożyła,
przetrwały tylko trzy.

157
00:28:12,860 --> 00:28:18,615
Sukces jej okresu rozrodczego zależy teraz
od tych trzech delikatnych jaj.

158
00:28:23,579 --> 00:28:28,750
Będzie ich chroniła za wszelką cenę
przez kilka miesięcy do momentu wyklucia.

159
00:28:31,795 --> 00:28:35,966
Lecz potem jej młode
będą musiały same o siebie zadbać.

160
00:28:42,723 --> 00:28:44,975
Płynąca z prądem woda rzeczna

161
00:28:45,058 --> 00:28:51,273
wypłukuje miliardy ton piasku i żwiru,
a nawet przesuwa wielkie głazy.

162
00:28:54,443 --> 00:28:58,197
Niesie drobniejszy osad
przez setki kilometrów,

163
00:28:58,280 --> 00:29:01,283
lecz gdy rzeka rozszerza się, to zwalnia.

164
00:29:02,868 --> 00:29:07,122
Na skutek czego
zaczyna wyrzucać zbierany osad.

165
00:29:13,629 --> 00:29:18,425
Zaczynają pojawiać się zwierzęta,
których przodkowie żyli w morzu.

166
00:29:24,264 --> 00:29:25,265
Kraby.

167
00:29:30,020 --> 00:29:33,273
W niektórych miejscach
są ich tuziny na metr kwadratowy.

168
00:29:48,080 --> 00:29:50,832
To jest masjakazaur.

169
00:29:51,667 --> 00:29:53,919
Samica mierząca około 1,80 m.

170
00:29:54,002 --> 00:29:56,839
Ma szczękę pełną ostrych zębów.

171
00:29:59,383 --> 00:30:03,679
Właśnie tego trzeba, by poradzić sobie
z dziwną, wielonożną ofiarą.

172
00:30:23,073 --> 00:30:28,370
Kraby mają twarde pancerze,
ale są bogate w białko.

173
00:30:31,748 --> 00:30:34,209
Nie może przepuścić takiej okazji.

174
00:30:44,845 --> 00:30:46,430
Nie tylko ona.

175
00:30:51,852 --> 00:30:53,562
Ma troje młodych.

176
00:30:57,024 --> 00:30:59,359
Mierzą jedynie dziesięć centymetrów.

177
00:31:03,197 --> 00:31:06,533
Jeszcze nie są gotowe,
by zmierzyć się z dużymi krabami.

178
00:31:15,167 --> 00:31:18,003
Nadal polegają na resztkach od matki.

179
00:31:23,759 --> 00:31:27,346
Niektóre młode
wcześnie rozwijają instynkt łowiecki.

180
00:31:37,397 --> 00:31:38,565
Bardzo kuszące.

181
00:31:45,489 --> 00:31:48,242
Najmniejsze kraby można połknąć w całości.

182
00:31:54,456 --> 00:32:00,087
Mimo małych rozmiarów
są niestety dość szybkie.

183
00:32:18,105 --> 00:32:21,775
Lepiej, żeby młode się nie oddalały.

184
00:32:45,299 --> 00:32:48,886
Beelzebufo, diabelska ropucha.

185
00:32:50,721 --> 00:32:54,183
Jedna z największych żab w historii.

186
00:33:05,861 --> 00:33:09,323
To jej wystarczy na cały miesiąc.

187
00:33:19,208 --> 00:33:22,252
Na mieliznach łatwo o pożywienie,

188
00:33:22,336 --> 00:33:25,923
lecz mieszkanie tu może drogo kosztować.

189
00:33:35,140 --> 00:33:38,477
Woda rzeczna zbliża się do morza.

190
00:33:42,022 --> 00:33:45,859
Sól jest już w niej wyczuwalna.

191
00:33:53,700 --> 00:33:59,289
W czasie przypływu zwierzęta przybywają
z otwartego morza, by zwiedzić te kanały.

192
00:34:35,909 --> 00:34:37,661
Elasmozaury.

193
00:34:39,830 --> 00:34:43,333
Typowo oceaniczne gady.

194
00:34:45,793 --> 00:34:50,215
Niektóre przypływają do ujścia rzeki,
by rozejrzeć się w słonawej wodzie.

195
00:35:29,296 --> 00:35:35,636
Teraz miliony ton osadu
niesionego przez rzeki trafiają do morza.

196
00:35:41,391 --> 00:35:45,604
Woda rzeczna
nie od razu miesza się z oceanem.

197
00:35:45,687 --> 00:35:48,607
Przez jakiś czas płyną obok siebie.

198
00:35:51,485 --> 00:35:57,533
Lecz ławice ryb znajdują
mnóstwo pokarmu w tych wodach.

199
00:36:01,662 --> 00:36:06,625
Chmury osadu ukrywają ryby,
jeśli są w odpowiedniej odległości.

200
00:36:09,670 --> 00:36:14,550
Lecz elasmozaury bez zawahania wpływają
nawet w najbardziej mętne wody,

201
00:36:14,633 --> 00:36:16,218
by złapać ofiarę.

202
00:36:35,779 --> 00:36:37,990
Dla ryb nie ma ucieczki…

203
00:36:45,706 --> 00:36:47,791
nawet nad wodą.

204
00:37:07,936 --> 00:37:12,441
Te elasmozaury zbierają
ostatnie dary rzeki,

205
00:37:12,524 --> 00:37:19,198
zanim ślady po nich zaginą
w oceanach prehistorycznej planety.

206
00:37:31,543 --> 00:37:33,587
W kolejnym odcinku

207
00:37:33,670 --> 00:37:38,008
więź między matką i młodymi
poddana jest próbie

208
00:37:38,091 --> 00:37:40,093
podczas walki o przetrwanie.

209
00:37:40,802 --> 00:37:44,932
Pradawni wrogowie zmagają się
ze sobą i ze śnieżycą.

210
00:37:46,141 --> 00:37:49,978
Opierzone dinozaury
rządzą lodowymi światami.

211
00:37:50,646 --> 00:37:53,649
Aby dowiedzieć się, jak powstały odcinki,

212
00:37:53,732 --> 00:37:58,070
wystarczy wejść
na stronę Prehistorycznej planety.

213
00:39:26,283 --> 00:39:28,285
Napisy: Sylwia Szymańska