1
00:00:13,598 --> 00:00:16,809
Gdzie się nie obrócisz,
czeka przeznaczenie.

2
00:00:18,144 --> 00:00:23,024
Spotkanie mojego ojca i Cassiusa Claya
było im przeznaczone.

3
00:00:23,983 --> 00:00:26,277
Te trzy krótkie lata,

4
00:00:26,360 --> 00:00:31,949
na które życie ich połączyło
i które przeznaczenie dla nich stworzyło,

5
00:00:33,451 --> 00:00:36,370
to było ich braterstwo krwi.

6
00:00:36,871 --> 00:00:39,415
Nie jesteśmy już niewolnikami.
Nie należymy do białych.

7
00:00:39,499 --> 00:00:44,003
Cassius zniszczył to wyobrażenie,
gdy znokautował Sonny’ego Listona.

8
00:00:44,087 --> 00:00:46,631
Mistrzem wagi ciężkiej jest Cassius Clay!

9
00:00:46,714 --> 00:00:48,883
Malcolm przyszedł do tego młodzieńca

10
00:00:49,425 --> 00:00:53,638
i dał mu moc, której ten potrzebował,

11
00:00:55,139 --> 00:00:56,224
aby przemówić.

12
00:00:57,558 --> 00:00:59,977
NETFLIX — ORYGINALNY FILM DOKUMENTALNY

13
00:02:08,796 --> 00:02:10,047
Malcolm i Muhammad.

14
00:02:11,007 --> 00:02:12,508
Byli sobie bardzo bliscy…

15
00:02:14,969 --> 00:02:16,596
dosłownie jak bracia.

16
00:02:19,348 --> 00:02:21,225
Byłem tego świadkiem.

17
00:02:25,271 --> 00:02:27,190
Twój brat lubił być z Malcolmem?

18
00:02:27,273 --> 00:02:30,401
Kochał to. Ja zresztą też.

19
00:02:31,194 --> 00:02:32,820
Miał swoisty urok.

20
00:02:33,696 --> 00:02:34,864
Wprost boski.

21
00:02:36,949 --> 00:02:40,203
Energia, którą wytwarzał była święta.

22
00:02:41,913 --> 00:02:44,248
Niewiele jest takich osób na świecie.

23
00:02:46,459 --> 00:02:48,669
Dlaczego przestali się przyjaźnić?

24
00:02:50,171 --> 00:02:51,047
Cóż…

25
00:02:53,132 --> 00:02:58,721
„Przeznaczenie może uczynić
twego przyjaciela narzędziem twej krzywdy,

26
00:02:58,804 --> 00:03:01,307
a wroga narzędziem pomocy”.

27
00:03:02,475 --> 00:03:03,434
Prawda?

28
00:03:03,517 --> 00:03:05,686
Judasz zdradził Jezusa.

29
00:03:06,270 --> 00:03:08,731
Malcolm X zdradził Elijah Muhammada.

30
00:03:09,774 --> 00:03:14,487
„Przeznaczenie może uczynić
twego przyjaciela narzędziem twej krzywdy,

31
00:03:14,987 --> 00:03:17,823
a wroga narzędziem pomocy”.

32
00:03:26,707 --> 00:03:29,752
Czas, abyśmy stanęli w swojej obronie.

33
00:03:31,087 --> 00:03:34,006
Czas, abyśmy ujrzeli na własne oczy.

34
00:03:34,674 --> 00:03:37,969
I czas, abyśmy walczyli o swoje.

35
00:03:42,598 --> 00:03:44,016
Jesteś niekochany.

36
00:03:46,519 --> 00:03:49,355
Tak to jest być czarnym
w świecie białej supremacji.

37
00:03:50,523 --> 00:03:52,608
MUHAMMAD SPEAKS: AMERYKA UPADA!

38
00:03:52,692 --> 00:03:56,195
Jesteś niekochany, niechciany, zaniedbany

39
00:03:56,279 --> 00:03:59,782
i postrzegany jako mniej piękny,
moralny, inteligentny.

40
00:03:59,865 --> 00:04:03,411
I wmawia ci się, że masz się zawsze bać.

41
00:04:04,704 --> 00:04:07,123
Malcolm X, Muhammad Ali…

42
00:04:08,249 --> 00:04:09,125
Nie ma mowy.

43
00:04:12,169 --> 00:04:15,006
Malcolm X i Muhammad Ali

44
00:04:16,007 --> 00:04:21,053
byli dwoma najbardziej wolnymi
czarnymi mężczyznami w XX wieku.

45
00:04:22,054 --> 00:04:24,598
Z drugiej strony

46
00:04:25,099 --> 00:04:26,517
wiąże się z tym brzemię.

47
00:04:28,102 --> 00:04:31,355
Za bycie wolną i kochającą osobą
płaci się ogromną cenę.

48
00:04:37,820 --> 00:04:38,946
…22 lata.

49
00:04:39,030 --> 00:04:40,448
Muszę być najlepszy!

50
00:04:40,531 --> 00:04:42,450
- Jestem królem świata!
- Chwila.

51
00:04:42,533 --> 00:04:44,201
- Jestem ładny!
- Nie aż tak.

52
00:04:44,285 --> 00:04:47,747
Jestem złym człowiekiem!
Wstrząsnąłem światem!

53
00:04:47,830 --> 00:04:51,917
Wstrząsnąłem światem!

54
00:04:53,419 --> 00:04:56,547
To było niezwykłe, że czarny człowiek

55
00:04:56,630 --> 00:04:59,717
myśli o sobie jako o „ładnym”.

56
00:05:00,301 --> 00:05:03,888
Mistrz świata ma być ładny, tak jak ja.
Jestem królem ringu!

57
00:05:04,555 --> 00:05:07,141
Sportowcy mieli być skromni.

58
00:05:07,850 --> 00:05:10,311
Ale nie wygadany Louisville Lip.

59
00:05:10,811 --> 00:05:13,064
Wytrwałość, godność i duma.

60
00:05:13,147 --> 00:05:15,358
„Nie lubisz mnie? No i co z tego?”.

61
00:05:15,441 --> 00:05:18,319
- Zachowuję się jak zły gość?
- Nie wiem.

62
00:05:18,402 --> 00:05:20,363
Jak sam mówisz: jesteś najlepszy.

63
00:05:20,446 --> 00:05:25,576
Wielu ludziom, nawet czarnym,
to nie pasowało. Nazywali go pyskaczem.

64
00:05:25,659 --> 00:05:28,245
Nie muszę być tym, kim chcesz.

65
00:05:28,329 --> 00:05:29,872
To był czas przemian

66
00:05:29,955 --> 00:05:34,126
i Ali stał na ich czele, tak jak Malcolm.

67
00:05:34,627 --> 00:05:37,338
Mogę być sobą i myśleć to, co chcę.

68
00:05:37,421 --> 00:05:38,339
Proszę bardzo.

69
00:05:39,840 --> 00:05:44,720
Zmieniali sposób, w jaki świat
postrzegał czarnego człowieka.

70
00:05:48,182 --> 00:05:51,727
Dlaczego tak niewielu białych

71
00:05:53,104 --> 00:05:55,689
rządzi tyloma czarnymi?

72
00:05:57,233 --> 00:06:01,195
Martin Luther King,
z którego szkoły myśli się wywodzę,

73
00:06:01,278 --> 00:06:03,781
tłumaczył, kim musimy się stać.

74
00:06:03,864 --> 00:06:06,117
Malcolm tłumaczył, kim byliśmy

75
00:06:06,617 --> 00:06:07,785
i przez kogo.

76
00:06:10,037 --> 00:06:16,085
Ci rodzimi, czarni, amerykańscy muzułmanie
są najsilniejszą grupą czarnej supremacji.

77
00:06:16,168 --> 00:06:19,839
Mike Wallace nakręcił dokument
o Narodzie Islamu

78
00:06:19,922 --> 00:06:22,341
pod tytułem The Hate That Hate Produced.

79
00:06:22,425 --> 00:06:24,635
Kilka razy do roku muzułmanie zbierają się

80
00:06:24,718 --> 00:06:28,764
w jednym z amerykańskich miast,
by posłuchać Elijah Muhammada,

81
00:06:28,848 --> 00:06:31,267
założyciela i duchowego przywódcy grupy.

82
00:06:32,059 --> 00:06:35,104
Chrześcijańska religia was zawiodła.

83
00:06:35,187 --> 00:06:39,483
PRZYWÓDCA NARODU ISLAMU W LATACH 1934-1975

84
00:06:42,111 --> 00:06:44,822
Ale nowojorczyków
bardziej interesuje Malcolm X,

85
00:06:44,905 --> 00:06:46,574
lokalny duchowny muzułmanów.

86
00:06:46,657 --> 00:06:50,870
Czarny człowiek z natury jest boski.

87
00:06:51,370 --> 00:06:54,874
Czy to znaczy,
że biały człowiek z natury jest zły?

88
00:06:54,957 --> 00:06:57,668
Z natury jest inny niż boski.

89
00:06:58,836 --> 00:07:01,755
Ta krytyka białości robiła duże wrażenie,

90
00:07:01,839 --> 00:07:03,549
bo niegdyś

91
00:07:04,049 --> 00:07:06,343
takie rzeczy mówiło się na osobności.

92
00:07:06,427 --> 00:07:09,138
Nie można było nazwać białych diabłami.

93
00:07:09,221 --> 00:07:10,347
Nie na głos.

94
00:07:11,265 --> 00:07:12,892
Z natury jest zły.

95
00:07:14,727 --> 00:07:17,897
To niezwykły człowiek,
który, jak sam przyznaje,

96
00:07:17,980 --> 00:07:20,733
był kiedyś handlarzem narkotyków.

97
00:07:20,816 --> 00:07:23,652
Teraz się zmienił. Nie pali ani nie pije.

98
00:07:24,570 --> 00:07:27,990
Jego życie się odmieniło,
gdy wiara muzułmańska nauczyła go

99
00:07:28,073 --> 00:07:29,992
nie wstydzić się bycia czarnym.

100
00:07:30,701 --> 00:07:33,954
Masz swoisty punkt odniesienia.

101
00:07:34,622 --> 00:07:38,417
Ojciec Malcolma był takim punktem.
Jego matka też.

102
00:07:39,460 --> 00:07:41,962
Jego ojciec Earl i jego matka Louise

103
00:07:42,463 --> 00:07:45,549
byli zwolennikami ruchu Marcusa Garveya.

104
00:07:48,719 --> 00:07:51,639
Organizacja mojego ojca

105
00:07:51,722 --> 00:07:53,432
pragnęła połączyć Afrykanów

106
00:07:53,516 --> 00:07:56,810
w Afryce, na Karaibach,
w Stanach Zjednoczonych.

107
00:07:58,187 --> 00:08:02,900
Ojciec uważał, że Afrykanie,
zamiast być służalczy,

108
00:08:02,983 --> 00:08:05,611
muszą stać się samodzielni.

109
00:08:06,987 --> 00:08:10,115
Nie ma Malcolma X bez Garveya.

110
00:08:11,242 --> 00:08:12,701
Garvey mawiał:

111
00:08:13,452 --> 00:08:17,081
„Czarny… się nie boi”.

112
00:08:17,164 --> 00:08:18,541
NOWY CZARNY SIĘ NIE BOI

113
00:08:20,084 --> 00:08:24,463
Nic nie miało istotniejszego wpływu

114
00:08:24,547 --> 00:08:26,006
na czarnego chłopca

115
00:08:26,090 --> 00:08:30,636
niż obecność jego ojca, który był obeznany

116
00:08:30,719 --> 00:08:34,014
i miał… posłuch u ludzi

117
00:08:34,098 --> 00:08:36,809
zarówno jako duchowny i kaznodzieja,

118
00:08:36,892 --> 00:08:39,478
jak i reprezentant całego ruchu Garveya.

119
00:08:39,979 --> 00:08:42,189
Ojciec Malcolma był jego bohaterem.

120
00:08:43,190 --> 00:08:46,819
Ale problem polegał na tym,
że byli biali suprematyści,

121
00:08:46,902 --> 00:08:49,154
którzy chcieli uciszyć Earla Little’a.

122
00:08:49,822 --> 00:08:51,907
Malcolm ma sześć lat,

123
00:08:51,991 --> 00:08:56,120
gdy w 1931 roku ginie jego ojciec.

124
00:08:57,746 --> 00:08:59,748
To straszne, co mu zrobili.

125
00:09:00,749 --> 00:09:02,459
Dostał po głowie,

126
00:09:02,543 --> 00:09:06,922
a potem zaciągnięto go na tory,

127
00:09:07,965 --> 00:09:13,012
żeby nadjeżdżający tramwaj
po nim przejechał.

128
00:09:16,765 --> 00:09:19,310
Przez pierwsze pięć czy sześć lat życia

129
00:09:19,393 --> 00:09:23,022
miał okazję osobiście

130
00:09:23,105 --> 00:09:26,442
poznać majestat głosu swego ojca.

131
00:09:27,318 --> 00:09:30,946
Z biegiem lat wracał do tych chwil

132
00:09:31,739 --> 00:09:33,324
całego ruchu Garveya.

133
00:09:35,367 --> 00:09:38,996
Z organizacji wywodzili się
tacy ludzie jak Elijah Muhammad,

134
00:09:39,079 --> 00:09:41,707
który założył Naród Islamu.

135
00:09:43,167 --> 00:09:45,878
Elijah Muhammad wyniósł stamtąd nauki:

136
00:09:45,961 --> 00:09:48,756
ideę posiadania bazy ekonomicznej,

137
00:09:48,839 --> 00:09:52,676
dyscyplinę i militarystyczny ubiór,

138
00:09:52,760 --> 00:09:57,139
i przeniósł je do religijnego środowiska
czarnych muzułmanów.

139
00:10:01,644 --> 00:10:03,479
Na długo przed 21 rokiem życia

140
00:10:03,562 --> 00:10:06,398
Malcolm X uciekł ze szkoły
i przybył do Harlemu.

141
00:10:09,068 --> 00:10:11,987
Robił przekręty,
sprzedawał nielegalną whiskey,

142
00:10:12,071 --> 00:10:15,783
stręczył prostytutki
oraz brał i sprzedawał narkotyki.

143
00:10:17,951 --> 00:10:21,288
Pod koniec lat 40.
Malcolm X dokonał napadu w Bostonie,

144
00:10:21,372 --> 00:10:25,459
został złapany i trafił do więzienia.
Odsiedział karę

145
00:10:26,043 --> 00:10:28,796
w więzieniu stanów
Michigan i Massachusetts.

146
00:10:33,342 --> 00:10:37,888
Na początku był bardzo dociekliwy.

147
00:10:38,889 --> 00:10:41,266
Jak większość niespokojnych ludzi

148
00:10:41,350 --> 00:10:45,187
zaczął wyrażać to poprzez gangsterkę.

149
00:10:45,270 --> 00:10:48,524
Próbujesz podbijać, mieć kontrolę.

150
00:10:49,900 --> 00:10:54,196
W murach więzienia
jest niczym tygrys w klatce.

151
00:10:54,279 --> 00:10:55,698
Przyswaja informacje,

152
00:10:55,781 --> 00:10:59,326
kształci się, czyta.

153
00:10:59,410 --> 00:11:02,621
To jego indoktrynacja. To początek.

154
00:11:03,622 --> 00:11:07,251
Więc kiedy wychodzi w 1952 roku,

155
00:11:07,334 --> 00:11:09,503
wraca do Michigan

156
00:11:09,586 --> 00:11:13,257
i angażuje się w działania Narodu.

157
00:11:13,340 --> 00:11:16,844
Jestem szczęśliwy i wdzięczny Allahowi

158
00:11:16,927 --> 00:11:19,471
za energię i ducha,

159
00:11:20,264 --> 00:11:24,727
jakimi natchnął wielebnego Malcolma.

160
00:11:28,772 --> 00:11:32,025
Na tyle, że w 1954 roku…

161
00:11:33,986 --> 00:11:36,071
zostaje rzecznikiem narodowym.

162
00:11:45,205 --> 00:11:47,207
Nazywam się Rahman Ali.

163
00:11:48,876 --> 00:11:53,297
Z dumą i radością mogę powiedzieć,
że jestem jedynym bratem Muhammada Alego.

164
00:11:55,174 --> 00:11:56,508
Trafił do raju.

165
00:11:58,093 --> 00:12:00,846
Następnym razem zobaczę go w Niebie.

166
00:12:02,473 --> 00:12:05,601
Kiedy dorastaliśmy jako dzieci,
zawsze mi powtarzał:

167
00:12:05,684 --> 00:12:08,395
„Będę najsłynniejszym człowiekiem
na świecie”.

168
00:12:08,979 --> 00:12:12,566
Mając 10, 11, 12, 13 lat…

169
00:12:13,066 --> 00:12:15,194
Zrobił dokładnie to, co obiecał.

170
00:12:22,367 --> 00:12:26,914
Ten różowy dom to Muhammada Alego.
Cassiusa Claya, ale my nazywaliśmy go GG.

171
00:12:26,997 --> 00:12:28,332
DOM RODZINNY ALEGO

172
00:12:28,415 --> 00:12:32,211
Chodziliśmy razem do podstawówki,
gimnazjum i liceum.

173
00:12:33,337 --> 00:12:36,089
Central High School
była jedyną czarną szkołą w mieście.

174
00:12:36,173 --> 00:12:39,676
Nie mieliśmy takich udogodnień
jak białe szkoły.

175
00:12:39,760 --> 00:12:44,223
Nie mieliśmy boiska i bieżni,
dopóki nie zintegrowali szkoły.

176
00:12:45,182 --> 00:12:48,143
Cassius Clay Senior
był południowym baptystą.

177
00:12:48,227 --> 00:12:51,688
Jego syn także.
Razem chodzili do kościoła.

178
00:12:51,772 --> 00:12:54,358
Mówił mi, że pojechał kiedyś do Louisville

179
00:12:54,441 --> 00:12:56,485
i stanął przed kościółkiem.

180
00:12:56,568 --> 00:12:59,947
Śpiewali te same hymny,
co w jego kościele.

181
00:13:00,030 --> 00:13:02,074
„Jezus naszym przyjacielem”.

182
00:13:04,409 --> 00:13:08,163
Na co wychodzi pastor i mówi:
„Hej, chłopcze, wynoś się stąd”.

183
00:13:09,039 --> 00:13:10,499
Uznał, że coś jest nie tak.

184
00:13:12,918 --> 00:13:15,170
„Śpiewają te same hymny, co my.

185
00:13:15,254 --> 00:13:18,006
Czemu muszę odejść? Bo jestem czarny?”

186
00:13:21,510 --> 00:13:23,387
Segregacja była oburzająca.

187
00:13:23,470 --> 00:13:25,889
Na dworcu była sekcja dla kolorowych.

188
00:13:26,390 --> 00:13:29,351
W sklepie nie mogłeś przymierzać ubrań.

189
00:13:29,434 --> 00:13:32,771
Mogłeś kupić garnitur,
ale musiałeś liczyć, że pasuje.

190
00:13:32,855 --> 00:13:34,106
Bo go nie założysz.

191
00:13:38,902 --> 00:13:41,738
Cassius Clay urodził się w 1942 roku.

192
00:13:43,532 --> 00:13:47,077
Emmett Till urodził się w 1941 roku.

193
00:13:48,662 --> 00:13:49,913
Oto Money w Missisipi

194
00:13:49,997 --> 00:13:52,708
i historia, która wstrząsnęła Stanami.

195
00:13:54,960 --> 00:13:57,296
Historia Emmetta Tilla

196
00:13:58,171 --> 00:14:01,258
odcisnęła ogromne piętno

197
00:14:02,134 --> 00:14:04,803
na mężczyźnie,
który zostanie Muhammadem Alim.

198
00:14:05,554 --> 00:14:08,307
Czternastolatek Emmett Till
został porwany i zabity

199
00:14:08,390 --> 00:14:12,895
rzekomo za gwizdanie na żonę
oskarżonego Roya Bryanta.

200
00:14:12,978 --> 00:14:16,940
Bryant i jego przyrodni brat J.W. Milam
zostali uniewinnieni.

201
00:14:23,113 --> 00:14:27,367
Oglądał okaleczoną twarz
Emmetta Tilla na łamach Jet.

202
00:14:28,118 --> 00:14:31,288
Słyszał od ojca
okropne historie o linczach,

203
00:14:31,371 --> 00:14:32,915
które wciąż się zdarzają.

204
00:14:34,499 --> 00:14:37,711
Mój ojciec zawsze był wyczulony na ucisk.

205
00:14:38,629 --> 00:14:42,591
A jego ojciec nauczył go,
niczym każdy czarny człowiek współcześnie,

206
00:14:42,674 --> 00:14:43,759
jak przetrwać.

207
00:14:44,927 --> 00:14:48,889
Moja babcia mówiła:
„To bardzo denerwowało twojego ojca”.

208
00:14:48,972 --> 00:14:51,099
Chciał być wielki,

209
00:14:51,892 --> 00:14:53,977
ale dziecko taki mrok przerasta.

210
00:15:04,988 --> 00:15:07,407
HARLEM
NOWY JORK

211
00:15:11,787 --> 00:15:15,207
Poznałem Malcolma
w restauracji świątyni numer siedem.

212
00:15:15,916 --> 00:15:18,168
Kiedy wszedł Malcolm – olbrzym.

213
00:15:18,794 --> 00:15:20,462
Malcolm – olbrzym.

214
00:15:21,088 --> 00:15:22,422
Uścisnąłem mu dłoń.

215
00:15:23,215 --> 00:15:26,468
Czułem, jakbym uścisnął dłoń Boga.

216
00:15:27,511 --> 00:15:30,180
Po raz pierwszy
spotkałem Malcolma osobiście

217
00:15:30,263 --> 00:15:32,975
około 1959 lub 1960 roku.

218
00:15:33,058 --> 00:15:36,478
Szedł korytarzem
i ściskał wszystkim dłonie.

219
00:15:36,561 --> 00:15:39,106
Kuzyn zachęcał mnie, bym zadał mu pytanie,

220
00:15:39,189 --> 00:15:42,818
ale ja odmówiłem. Byłem przerażony.

221
00:15:44,194 --> 00:15:47,155
W niedzielę, w świątyni numer siedem,

222
00:15:47,239 --> 00:15:48,490
Malcolm nauczał

223
00:15:49,741 --> 00:15:54,454
przez dwie, trzy, cztery,
a czasem pięć godzin bez przerwy.

224
00:15:54,955 --> 00:15:56,957
Ten, co nas porwał i tu przywiódł.

225
00:15:57,040 --> 00:15:58,208
Tak.

226
00:15:58,291 --> 00:16:00,711
- Co zrobił z nas niewolników.
- Tak.

227
00:16:00,794 --> 00:16:03,046
- Co wieszał nas na drzewach.
- Racja.

228
00:16:03,130 --> 00:16:06,258
- Nie muszę wam mówić, co to za człowiek.
- Dokładnie.

229
00:16:06,800 --> 00:16:10,429
Nigdy nie słyszałam, by ktoś mówił
o atakach na nasze umysły

230
00:16:10,512 --> 00:16:12,431
z taką jasnością.

231
00:16:13,515 --> 00:16:14,850
Filmy,

232
00:16:14,933 --> 00:16:16,685
podręczniki,

233
00:16:17,602 --> 00:16:20,105
programy telewizyjne

234
00:16:20,188 --> 00:16:25,318
były ciągłymi atakami psychologicznymi.

235
00:16:25,819 --> 00:16:29,656
Wołają na nas „chłopcze”.
Nieważne, jak jesteś wielki.

236
00:16:30,240 --> 00:16:32,951
Dzięki niemu wierzyliśmy,
że nie możemy umrzeć.

237
00:16:33,035 --> 00:16:36,997
A gdy jesteś młody
i otrzymujesz taką nauczkę,

238
00:16:37,581 --> 00:16:39,041
tego właśnie ci trzeba.

239
00:16:41,752 --> 00:16:45,630
Rzym wita
XVII Letnie Igrzyska Olimpijskie.

240
00:16:49,051 --> 00:16:53,388
W 1960 roku Cassius Clay ma 18 lat.

241
00:16:53,472 --> 00:16:55,682
Jest młody, podatny na wpływy.

242
00:16:55,766 --> 00:16:57,726
Jedzie na olimpiadę w Rzymie.

243
00:16:57,809 --> 00:17:00,103
Cassius Clay wygrywa dla Stanów.

244
00:17:00,854 --> 00:17:05,275
I już wtedy miał tę porażającą charyzmę.

245
00:17:06,276 --> 00:17:09,863
Został praktycznie burmistrzem
wioski olimpijskiej.

246
00:17:12,240 --> 00:17:14,159
Gdy pierwszy raz go ujrzałem,

247
00:17:14,242 --> 00:17:16,870
siedział na schodach
w wiosce olimpijskiej.

248
00:17:18,455 --> 00:17:19,414
Gość szaleje.

249
00:17:19,498 --> 00:17:21,500
Wymachuje zdobytym medalem.

250
00:17:21,583 --> 00:17:25,253
„Spójrz na mnie. Jestem ładny.
Zostanę mistrzem wagi ciężkiej”.

251
00:17:25,337 --> 00:17:27,506
Nie rozumieli z tego ani słowa.

252
00:17:27,589 --> 00:17:29,216
Ale coś zauważyłem.

253
00:17:29,883 --> 00:17:35,347
Mijające go zawodniczki przystawały,
odwracały się i patrzyły na niego.

254
00:17:35,847 --> 00:17:40,435
Stwierdziłem: „Ten gość coś osiągnie.
Nie wiem co, ale to będzie coś”.

255
00:17:40,519 --> 00:17:42,813
Powiedz, skąd takie rzymskie imię?

256
00:17:42,896 --> 00:17:46,108
Z tego, co wiem,
jestem Cassius Marcellus Clay VI,

257
00:17:46,191 --> 00:17:49,194
a mój prapradziadek
był niewolnikiem z Kentucky,

258
00:17:49,277 --> 00:17:51,196
nazwanym na cześć kogoś znanego.

259
00:17:51,780 --> 00:17:55,659
Nie potrafię powiedzieć,
skąd on pochodził i skąd to się wzięło,

260
00:17:55,742 --> 00:18:00,205
ale odkąd zyskałem nieco sławy,
większość ludzi pyta, skąd pochodzę

261
00:18:00,288 --> 00:18:03,542
i skąd mam to imię. Ale nie badałem tego.

262
00:18:09,339 --> 00:18:12,884
Nie mógł być bardziej dumny
z reprezentowania Ameryki.

263
00:18:12,968 --> 00:18:14,344
To był zaszczyt.

264
00:18:17,139 --> 00:18:19,182
Będąc tam, zauważa,

265
00:18:20,809 --> 00:18:22,978
że nie panują tu prawa Jima Crowa.

266
00:18:26,940 --> 00:18:30,944
Cieszy się swobodą ruchu,
jakiej do tej pory nie doświadczył.

267
00:18:32,863 --> 00:18:34,698
To nie Louisville w Kentucky.

268
00:18:34,781 --> 00:18:39,119
ZOBACZCIE I USŁYSZCIE
POSŁAŃCA ELIJAH MUHAMMADA

269
00:18:39,202 --> 00:18:41,204
Nie reprezentuję przed wami

270
00:18:42,455 --> 00:18:43,874
marionetki.

271
00:18:44,416 --> 00:18:45,417
O tak.

272
00:18:45,500 --> 00:18:48,879
Ale reprezentuję osobę Boga.

273
00:18:48,962 --> 00:18:50,046
Tak jest!

274
00:18:50,130 --> 00:18:51,840
- Zgadza się!
- Zgadza się!

275
00:18:57,012 --> 00:19:00,265
W imię najświętszego imienia
wszechmocnego Boga Allaha,

276
00:19:01,725 --> 00:19:04,144
prawdziwego i żywego Boga, jedynego Boga,

277
00:19:05,854 --> 00:19:08,648
dziękujemy mu za jego boskiego Posłańca

278
00:19:08,732 --> 00:19:12,485
i jedynego Posłańca –
czcigodnego Elijah Muhammada.

279
00:19:13,069 --> 00:19:15,530
Kiedy jesteś bezpieczny wśród białych?

280
00:19:15,614 --> 00:19:16,531
Właśnie.

281
00:19:16,615 --> 00:19:17,657
Powiedzcie mi.

282
00:19:19,117 --> 00:19:20,869
Program Posłańca

283
00:19:20,952 --> 00:19:25,624
zapewnił nam potrzebną dyscyplinę,
której nigdy nie mieliśmy.

284
00:19:27,042 --> 00:19:28,084
Zero alkoholu,

285
00:19:28,168 --> 00:19:30,921
narkotyków, tytoniu,

286
00:19:31,755 --> 00:19:32,589
wieprzowiny.

287
00:19:35,050 --> 00:19:37,886
Schludność, porządek, organizacja.

288
00:19:39,179 --> 00:19:42,140
Jestem Najwyższy Melchizedek
Shabazz-Allah,

289
00:19:42,224 --> 00:19:45,936
znany jako uniwersalny arcykapłan
Narodu Islamu

290
00:19:46,019 --> 00:19:48,146
na Ziemi i we wszechświecie.

291
00:19:49,064 --> 00:19:51,066
Mam 84 lata.

292
00:19:51,650 --> 00:19:55,362
Jestem bardzo spokojny. Rozumiesz?
Ale mogę ci przydzwonić.

293
00:19:57,364 --> 00:19:58,782
Bo tak cię szkolą.

294
00:20:00,075 --> 00:20:03,411
Spokojny, pełen szacunku, nieagresywny,

295
00:20:04,037 --> 00:20:05,163
ale zabójczy.

296
00:20:06,748 --> 00:20:10,669
Gość, którego uważacie
za pokornego, potulnego i niepewnego,

297
00:20:11,253 --> 00:20:16,258
jest bezwzględny
w kwestii przekazanych mu nauk.

298
00:20:18,760 --> 00:20:22,138
Mówicie, że nienawidzimy białych.
Nikogo nie nienawidzimy.

299
00:20:22,639 --> 00:20:24,474
Kochamy swoich ludzi tak mocno,

300
00:20:24,557 --> 00:20:29,187
iż sądzą, że nienawidzimy tych,
którzy wyrządzają im krzywdę.

301
00:20:35,902 --> 00:20:38,822
Tu stacja WHAS w Louisville w Kentucky

302
00:20:38,905 --> 00:20:41,241
i nasz lokalny gość Cassius Clay,

303
00:20:41,324 --> 00:20:43,660
czwarty w światowym rankingu
wagi ciężkiej. Witaj.

304
00:20:43,743 --> 00:20:48,456
Sądzisz, że jesteś
równie dobrym bokserem co Joe Louis?

305
00:20:48,540 --> 00:20:50,792
Nie jestem równie dobry, tylko lepszy.

306
00:20:50,875 --> 00:20:55,046
Mam więcej klasy,
jestem szybszy i więcej gadam.

307
00:20:56,506 --> 00:20:58,591
Kto wygrywa złoto na olimpiadzie?

308
00:20:59,968 --> 00:21:01,094
Jest bohaterem.

309
00:21:02,971 --> 00:21:06,141
Ale gdy wraca do Louisville,
odkrywa, że miasto się nie zmieniło.

310
00:21:07,934 --> 00:21:11,146
Właśnie wróciłem z Rzymu
i chcę przejść na zawodowstwo.

311
00:21:11,229 --> 00:21:15,984
Oczekiwano, że czarni sportowcy
będą szanować prawa obywatelskie.

312
00:21:16,067 --> 00:21:17,861
Będą widziani, a nie słyszani.

313
00:21:37,255 --> 00:21:38,256
Wygrywa olimpiadę

314
00:21:38,340 --> 00:21:41,301
i wyjeżdża za granicę,
gdzie nie ma segregacji.

315
00:21:41,384 --> 00:21:45,180
Wraca z myślą, że bycie mistrzem
coś zmieni, ale tak nie jest.

316
00:21:48,558 --> 00:21:50,810
Cassius Clay wchodzi do knajpy.

317
00:21:52,604 --> 00:21:56,566
Biały facet przy ladzie mówi:
„Nie obsługujemy tu takich, chłopcze”.

318
00:21:57,067 --> 00:22:00,403
A on stoi w olimpijskiej kurtce
i ze złotym medalem.

319
00:22:00,487 --> 00:22:01,529
Jest upokorzony.

320
00:22:02,864 --> 00:22:05,116
W tym momencie odrzuca Amerykę.

321
00:22:06,117 --> 00:22:07,786
Zrywa medal

322
00:22:07,869 --> 00:22:09,662
i wrzuca go do rzeki.

323
00:22:17,420 --> 00:22:19,964
Jest rozczarowany.
„Zrobiłem to dla Ameryki,

324
00:22:20,048 --> 00:22:23,051
jestem mistrzem,
a wciąż żyję w świecie segregacji”.

325
00:22:24,928 --> 00:22:26,221
To go ubodło.

326
00:22:26,304 --> 00:22:28,431
Wszystkimi to wstrząsnęło.

327
00:22:31,101 --> 00:22:34,229
Gordon B. Davidson,
adwokat Louisville Sponsoring Group,

328
00:22:34,312 --> 00:22:35,688
właścicieli Cassiusa Claya.

329
00:22:35,772 --> 00:22:38,525
Utrzymuję współpracę
między grupą a Clayem.

330
00:22:39,317 --> 00:22:45,323
Ówcześnie zaczęli się nim interesować
niektórzy biali mieszkańcy Louisville,

331
00:22:45,407 --> 00:22:47,742
którzy uważali go za towar.

332
00:22:47,826 --> 00:22:50,120
Jasne? Coś, co można sprzedać.

333
00:22:50,203 --> 00:22:52,330
Jestem W. L. Lyons Brown,

334
00:22:52,414 --> 00:22:56,292
prezes zarządu
Brown-Forman Distillers Corporation.

335
00:22:56,376 --> 00:23:02,298
Grupa bogatych biznesmenów
założyła Louisville Sponsoring Group,

336
00:23:02,382 --> 00:23:05,301
by zarządzać jego karierą bokserską.

337
00:23:05,385 --> 00:23:07,387
J.D. Stetson Coleman.

338
00:23:07,470 --> 00:23:09,389
Worth Bingham, asystent wydawcy…

339
00:23:09,472 --> 00:23:11,266
Jest kontrolowany

340
00:23:11,850 --> 00:23:16,563
przez 11 bogatych gości z Louisville.

341
00:23:16,646 --> 00:23:18,982
Jestem jednym z założycieli grupy.

342
00:23:19,607 --> 00:23:23,278
Rozmawiając z nimi,
można było odnieść wrażenie,

343
00:23:23,361 --> 00:23:26,698
że mówią o jednym
ze swoich koni wyścigowych.

344
00:23:26,781 --> 00:23:29,117
„Był dobrym chłopcem”.

345
00:23:37,584 --> 00:23:39,586
Cassius jedzie do Miami

346
00:23:40,587 --> 00:23:42,547
trenować pod okiem Angelo Dundee,

347
00:23:43,131 --> 00:23:45,717
jednego z najlepszych trenerów w branży.

348
00:23:47,260 --> 00:23:48,887
SŁYNNA SIŁOWNIA NA 5. ULICY

349
00:23:50,346 --> 00:23:53,808
A potem spotkał człowieka
o imieniu Abdul Rahman,

350
00:23:54,392 --> 00:23:55,518
„Kapitana Sama”.

351
00:23:57,312 --> 00:23:59,856
Mój ojciec był kapitanem meczetu w Miami.

352
00:24:00,356 --> 00:24:04,110
W tamtych czasach to były okolice meczetu.

353
00:24:04,194 --> 00:24:07,739
Sprzedaje gazetę Muhammad Speaks.

354
00:24:07,822 --> 00:24:11,201
Słyszy, jak facet z naprzeciwka krzyczy:

355
00:24:11,993 --> 00:24:14,037
„Czemu nazywamy się Murzynami?

356
00:24:14,954 --> 00:24:17,582
Dlaczego jesteśmy głusi, niemi i ślepi?

357
00:24:18,374 --> 00:24:22,462
Dlaczego wszyscy robią postępy,
a my jesteśmy tak daleko w tyle?”

358
00:24:22,545 --> 00:24:25,840
Mój tata odparł: „Hej, stary.
Widzę, że znasz nauki”.

359
00:24:26,674 --> 00:24:28,426
„Tak. Jestem Cassius Clay”.

360
00:24:28,927 --> 00:24:31,679
Od razu była między nimi
automatyczna chemia.

361
00:24:32,931 --> 00:24:36,976
Większość Ameryki nie pojmuje,

362
00:24:37,060 --> 00:24:39,062
że Cassius Clay ma sekret.

363
00:24:39,896 --> 00:24:42,190
Że prowadzi podwójne życie.

364
00:24:48,571 --> 00:24:53,535
W 1959 roku Cassius Clay jest w Chicago
na pokazie boksu amatorskiego.

365
00:24:54,369 --> 00:24:58,039
Ma trochę wolnego i na ulicy
widzi członków Narodu Islamu.

366
00:24:58,122 --> 00:24:59,415
PRAWDA TO NAJLEPSZA BROŃ

367
00:25:01,543 --> 00:25:03,753
Jeden z nich daje mu płytę.

368
00:25:04,546 --> 00:25:07,674
- „Niebo białego człowieka”…
- …„to piekło czarnych ludzi”

369
00:25:07,757 --> 00:25:11,052
autorstwa Louisa X,
późniejszego Louisa Farrakhana,

370
00:25:11,135 --> 00:25:13,805
niegdyś znanego
jako Calypso Gene The Charmer.

371
00:25:15,473 --> 00:25:19,269
NIEGDYŚ CALYPSO GENE THE CHARMER

372
00:25:23,147 --> 00:25:28,236
Cassius zabiera tę płytę do Louisville
i odtwarza ją w kółko.

373
00:25:45,295 --> 00:25:48,006
Kiedy ćwiczył w siłowni
na 5. Ulicy w Miami,

374
00:25:48,715 --> 00:25:51,843
widziałem w obozie zmieniające się twarze.

375
00:25:52,760 --> 00:25:57,181
Jest z nim Sam Saxon – Kapitan Sam.

376
00:25:57,265 --> 00:26:00,018
I o ile Angelo Dundee wie,

377
00:26:00,101 --> 00:26:02,854
to kumpel z dzieciństwa,
który mu towarzyszy.

378
00:26:02,937 --> 00:26:05,565
Właśnie skończyłem walkę
z Henrym Cooperem.

379
00:26:05,648 --> 00:26:07,358
Spotykali się codziennie.

380
00:26:08,067 --> 00:26:10,778
Uczył Cassiusa Claya o islamie.

381
00:26:11,821 --> 00:26:13,698
Udzielał mu nauk.

382
00:26:16,576 --> 00:26:21,289
Naród Islamu zapewnia Clayowi

383
00:26:21,956 --> 00:26:25,877
dostęp do czarnej doskonałości

384
00:26:25,960 --> 00:26:28,630
i najlepszych osiągnięć czarnych.

385
00:26:30,381 --> 00:26:33,968
Kapitan Sam zaczyna
mentorować Cassiusowi Clayowi…

386
00:26:34,677 --> 00:26:36,471
Oto, czego nauczam.

387
00:26:36,554 --> 00:26:39,891
…w zakresie kariery
czcigodnego Elijah Muhammada…

388
00:26:40,642 --> 00:26:42,435
I ci czarni przywódcy…

389
00:26:42,518 --> 00:26:46,314
…i rodzącej się sławy Malcolma X.

390
00:26:46,814 --> 00:26:50,318
Cassius zbliża się do Narodu Islamu.

391
00:26:51,277 --> 00:26:53,112
Nie wstępuje w jego szeregi,

392
00:26:53,738 --> 00:26:55,698
ale wykazuje zainteresowanie.

393
00:26:58,493 --> 00:27:02,330
Myślisz, że twój brat mógł
stać się najlepszym bez swojej wiary?

394
00:27:03,247 --> 00:27:04,123
Nie.

395
00:27:04,207 --> 00:27:07,377
Wiara w islam dała mu pewność siebie.

396
00:27:07,960 --> 00:27:09,879
Bóg jest przyzwoity.

397
00:27:09,962 --> 00:27:12,882
Bóg jest potężny, Bóg jest sprawiedliwy.

398
00:27:12,965 --> 00:27:16,135
Elijah Muhammad i Malcolm X
dali mu tę pewność siebie.

399
00:27:20,056 --> 00:27:25,395
W czerwcu Cassius i jego brat
byli w domu w Louisville,

400
00:27:26,437 --> 00:27:28,398
gdy zadzwonił Kapitan Sam.

401
00:27:29,440 --> 00:27:33,236
Naród Islamu organizował
duży wiec w Detroit.

402
00:27:33,736 --> 00:27:36,406
Cassius i Rudy byli podekscytowani.

403
00:27:36,489 --> 00:27:38,741
Nigdy nie widzieli Posłańca na żywo.

404
00:27:38,825 --> 00:27:41,536
Kapitan Sam jedzie z Miami do Louisville,

405
00:27:41,619 --> 00:27:44,330
odbiera braci Clay i jadą do Detroit.

406
00:27:45,206 --> 00:27:49,502
Ale zanim wejdą na stadion,
Sam zabiera ich do knajpy,

407
00:27:50,044 --> 00:27:54,257
w której siedzi Malcolm X.

408
00:27:57,218 --> 00:28:01,013
Malcolm X siedzi przy stole

409
00:28:01,097 --> 00:28:04,225
tak jak zawsze – twarzą w stronę drzwi.

410
00:28:04,308 --> 00:28:07,520
Prawie jak w starym westernie.

411
00:28:09,731 --> 00:28:12,108
Wokół stołu Malcolma stoją strażnicy.

412
00:28:13,067 --> 00:28:14,610
Cassius jest onieśmielony.

413
00:28:18,489 --> 00:28:20,283
Rzadko go to spotyka.

414
00:28:21,159 --> 00:28:24,537
„Zachowywał się tak,
jakbym miał wiedzieć, kim jest.

415
00:28:25,288 --> 00:28:26,998
Nigdy o nim nie słyszałem.

416
00:28:27,582 --> 00:28:30,334
Nasze światy były od siebie różne.

417
00:28:31,085 --> 00:28:35,131
Elijah Muhammad
wręcz poinstruował muzułmanów,

418
00:28:35,214 --> 00:28:37,550
by nie uprawiali sportów”.

419
00:28:39,051 --> 00:28:40,011
To zabawne.

420
00:28:40,845 --> 00:28:44,307
Mój ojciec nie wiedział,
kim on jest, ale zaakceptował

421
00:28:44,390 --> 00:28:47,477
jego wysokie mniemanie o sobie.

422
00:28:48,102 --> 00:28:50,813
„Skoro on myśli, że jest sławny,

423
00:28:51,397 --> 00:28:54,901
pójdę za ciosem.
»Jasne, że cię znam. Jesteś wielki«”.

424
00:28:58,654 --> 00:29:00,156
Malcolm X był geniuszem.

425
00:29:01,783 --> 00:29:05,244
Mówił prawdę
o złym traktowaniu czarnych w Ameryce.

426
00:29:06,204 --> 00:29:07,789
To nie nienawiść, a prawda.

427
00:29:09,874 --> 00:29:12,752
Rudy i Cassius idą na stadion.

428
00:29:13,753 --> 00:29:15,087
I co widzą?

429
00:29:17,298 --> 00:29:19,926
Widzą armię czarnych mężczyzn.

430
00:29:20,009 --> 00:29:21,260
Dumnych czarnych

431
00:29:21,344 --> 00:29:24,096
w czarnych garniturach i muszkach.

432
00:29:24,180 --> 00:29:27,099
Panuje poczucie porządku,
poczucie dyscypliny.

433
00:29:27,183 --> 00:29:30,978
Zanim pojawili się biali,
mieliśmy wielkie cywilizacje,

434
00:29:31,062 --> 00:29:35,441
równie potężne, jak to,
co biali ustanowili na ziemi.

435
00:29:36,025 --> 00:29:40,363
A wiadomość, którą Cassius słyszy
tego dnia, to separacja albo śmierć.

436
00:29:41,280 --> 00:29:43,658
Separacja albo śmierć.

437
00:29:44,534 --> 00:29:48,412
Nie chcemy integracji. Chcemy separacji.

438
00:29:50,289 --> 00:29:54,252
Nie chcemy nic poza wolnością,

439
00:29:55,044 --> 00:29:58,297
by posiadać część Ziemi
i móc nazwać ją naszą.

440
00:30:01,259 --> 00:30:04,387
To postrzeganie
białego człowieka jako diabła

441
00:30:04,470 --> 00:30:07,640
było bardzo atrakcyjne dla ludzi,

442
00:30:07,723 --> 00:30:11,352
którzy doświadczyli piekła z rąk białych.

443
00:30:11,435 --> 00:30:15,731
Po co nam chrześcijaństwo,

444
00:30:16,524 --> 00:30:23,364
skoro religia nie obroni nas
przed linczami?

445
00:30:23,447 --> 00:30:24,282
Prawda.

446
00:30:25,950 --> 00:30:28,411
Mówią, że są wyznawcami Jezusa.

447
00:30:28,911 --> 00:30:30,746
To wyznawcy diabła.

448
00:30:39,672 --> 00:30:42,425
„Czasem słyszałem, że Cassius pojawiał się

449
00:30:42,508 --> 00:30:46,762
w muzułmańskich meczetach
i restauracjach w różnych miastach.

450
00:30:48,222 --> 00:30:52,435
I jeśli przemawiałem
w rozsądnej odległości od miejsca,

451
00:30:52,518 --> 00:30:56,063
w którym Cassius był, pojawiał się tam”.

452
00:31:09,660 --> 00:31:11,913
W marcu 1963 roku

453
00:31:13,456 --> 00:31:16,959
Cassius jest w Nowym Jorku,
by walczyć z Dougiem Jonesem.

454
00:31:17,043 --> 00:31:18,920
MADISON SQUARE GARDEN

455
00:31:19,503 --> 00:31:20,630
Kto tam jest?

456
00:31:22,048 --> 00:31:26,344
Malcolm zainteresował się
tym młodym zawodnikiem.

457
00:31:26,844 --> 00:31:29,972
Clay wygrał jednogłośnie.

458
00:31:30,056 --> 00:31:30,890
ZWYCIĘZCA

459
00:31:31,557 --> 00:31:35,853
Następnego dnia
Cassius Clay jest widziany publicznie

460
00:31:35,937 --> 00:31:39,440
w ciemnym garniturze,
białej koszuli i czarnej muszce.

461
00:31:40,566 --> 00:31:43,152
Potem udziela wywiadu New York Post.

462
00:31:43,986 --> 00:31:47,823
Zapytano go, czemu nie maszeruje
w obronie praw obywatelskich.

463
00:31:49,283 --> 00:31:51,786
Odpowiedział: „Nie wierzę w brak przemocy.

464
00:31:52,578 --> 00:31:55,581
Wierzę w oko za oko i w ząb za ząb”.

465
00:31:56,624 --> 00:31:58,209
To jasne, co się stało.

466
00:31:58,793 --> 00:31:59,877
Jest w Harlemie.

467
00:32:00,544 --> 00:32:02,213
Spędzał czas z Malcolmem.

468
00:32:03,255 --> 00:32:07,718
Malcolm przyprowadził Muhammada Alego
do świątyni i przedstawił go nam.

469
00:32:07,802 --> 00:32:12,556
Mieli taką relację jak uczeń i nauczyciel.

470
00:32:14,433 --> 00:32:16,018
Różnili się wiekiem.

471
00:32:16,102 --> 00:32:19,146
Dwudziestodwuletni Adonis

472
00:32:19,230 --> 00:32:23,693
i Malcolm, nieco starszy wiekiem,

473
00:32:23,776 --> 00:32:25,653
ze zrozumieniem świata,

474
00:32:25,736 --> 00:32:28,656
które będzie ważne dla Muhammada Alego.

475
00:32:28,739 --> 00:32:33,411
Przy Malcolmie nie da się nie uczyć.
Malcolm dzielił się mądrością.

476
00:32:38,499 --> 00:32:41,377
Jeśli rząd nie może nas bronić,
co mamy zrobić?

477
00:32:41,877 --> 00:32:45,131
Kto zbombardował kościół
w Birmingham w Alabamie?

478
00:32:45,214 --> 00:32:46,465
CZWORO DZIECI ZMARŁO

479
00:32:47,800 --> 00:32:51,387
Jeśli nie potrafią tego odkryć,
niech pozwolą nam to zbadać.

480
00:32:51,470 --> 00:32:52,805
A kiedy dowiemy się…

481
00:32:53,681 --> 00:32:56,308
Nie chcę tego słuchać.
A kiedy dowiemy się,

482
00:32:56,392 --> 00:33:00,646
kto zabił nasze maleństwa,

483
00:33:00,730 --> 00:33:05,234
to według prawa morderca
powinien zostać zamordowany.

484
00:33:05,317 --> 00:33:07,319
Gdy Cassius spotyka Malcolma X,

485
00:33:08,154 --> 00:33:12,199
nie ma pojęcia, że Malcolm
zmierza w nowym kierunku politycznym.

486
00:33:12,867 --> 00:33:15,995
Malcolm wierzy, że Naród Islamu ma szansę

487
00:33:16,078 --> 00:33:19,623
znacząco zmienić sytuację,
jeśli stanie na linii frontu.

488
00:33:19,707 --> 00:33:22,460
Nie dajcie się zwieść
czarnym kaznodziejom-lizusom.

489
00:33:22,543 --> 00:33:25,504
Gdy pies cię atakuje, łapiesz tego psa,

490
00:33:25,588 --> 00:33:27,715
czy jest dwunożny, czy czworonożny.

491
00:33:28,215 --> 00:33:32,470
Nie opowiadał się za przemocą,
ale za samoobroną.

492
00:33:34,263 --> 00:33:35,473
Nie chcemy rozróby.

493
00:33:35,556 --> 00:33:38,184
Nie rób problemów, to ich nie będzie.

494
00:33:38,851 --> 00:33:42,480
Ale jeśli przyjdziesz po nas,
bądź gotów do walki,

495
00:33:42,563 --> 00:33:46,275
bo nie jesteśmy zwolennikami
filozofii Martina Luthera Kinga.

496
00:33:48,277 --> 00:33:50,821
Ale Elijah kazał mu ustąpić.

497
00:33:53,324 --> 00:33:56,660
W listach do Malcolma
Elijah przypomina mu:

498
00:33:57,536 --> 00:34:00,956
„Nie mów nic, czego sam nie powiedziałem”.

499
00:34:02,917 --> 00:34:04,794
Elijah powiedział:

500
00:34:04,877 --> 00:34:08,547
„Sąd białej Ameryki nadejdzie z rąk Boga”.

501
00:34:09,799 --> 00:34:15,429
Nie było to zbieżne
z pragnieniem Malcolma,

502
00:34:15,513 --> 00:34:17,431
by domagać się sprawiedliwości.

503
00:34:17,515 --> 00:34:20,101
Póki na czele walki
o prawa obywatelskie stoją…

504
00:34:20,184 --> 00:34:21,143
PROGRAM THE OPEN MIND

505
00:34:21,227 --> 00:34:23,479
Mówiąc „stoją” używam cudzysłowu.

506
00:34:23,562 --> 00:34:27,650
Póki tłamszą ją
czarni przywódcy w typie wuja Toma,

507
00:34:27,733 --> 00:34:32,404
póty białe władze nie będą się martwić.
Obawa pojawia się, gdy czarni ludzie

508
00:34:32,488 --> 00:34:37,118
gotowi są wybuchnąć,
tym samym niszcząc część mebli w ich domu.

509
00:34:37,701 --> 00:34:39,870
Mój ojciec kochał jego odwagę.

510
00:34:40,412 --> 00:34:45,709
W prezentowaniu swojej osoby
wzorował się na Malcolmie.

511
00:34:48,129 --> 00:34:54,760
Pojawiają się początkowe,
narastające napięcia

512
00:34:55,845 --> 00:34:58,931
między czcigodnym Elijah Muhammadem
a Malcolmem X.

513
00:34:59,431 --> 00:35:02,935
Elijah Muhammad nie był charyzmatyczny

514
00:35:03,018 --> 00:35:05,146
tak jak Malcolm.

515
00:35:05,229 --> 00:35:09,233
Bo nie podoba wam się idea
białych strzelających do czarnych.

516
00:35:09,775 --> 00:35:12,403
I jesteście gotowi
coś z tym zrobić, prawda?

517
00:35:12,903 --> 00:35:13,863
Wiemy, że tak.

518
00:35:13,946 --> 00:35:17,533
Szeregowi członkowie Narodu Islamu
kochali Malcolma.

519
00:35:17,616 --> 00:35:19,368
Dzięki niemu wielu ludzi

520
00:35:19,451 --> 00:35:25,875
mogło bezpośrednio poznać
nauki Elijah Muhammada.

521
00:35:26,959 --> 00:35:30,754
Gdy Malcolm zaczął działać
jak intelektualista,

522
00:35:31,589 --> 00:35:36,886
osiągnął punkt, w którym jego interesy
i interesy Narodu się rozeszły.

523
00:35:38,762 --> 00:35:42,141
Efektem tego było większe napięcie
i częstsze konflikty.

524
00:35:45,853 --> 00:35:46,854
„Lubiłem go.

525
00:35:47,605 --> 00:35:50,482
Jakaś jego zaraźliwa cecha sprawiła,

526
00:35:50,566 --> 00:35:54,361
że był jednym z niewielu ludzi,
których zaprosiłem do domu”.

527
00:35:57,573 --> 00:35:58,741
Rozmawiali ze sobą.

528
00:35:58,824 --> 00:36:02,995
Pewnie przez telefon, choć w sekrecie.

529
00:36:03,495 --> 00:36:07,958
Ale w Louisville Sponsoring Group
zaczęli orientować się, co się dzieje.

530
00:36:08,042 --> 00:36:10,544
Zaczęli rozumieć,

531
00:36:10,628 --> 00:36:14,131
że Cassius był powiązany z muzułmanami.

532
00:36:14,215 --> 00:36:16,592
Zaczęli się wycofywać.

533
00:36:17,885 --> 00:36:20,221
I nagle w retoryce Cassiusa Claya

534
00:36:20,304 --> 00:36:24,058
zaczynamy słyszeć echo Malcolma X.

535
00:36:27,478 --> 00:36:30,564
Lipiec 1963 roku, Chicago.

536
00:36:31,273 --> 00:36:34,068
Bruce Hills, reporter z Chicago Sun-Times,

537
00:36:34,151 --> 00:36:36,737
czatuje pod Uniwersytetem Islamu,

538
00:36:36,820 --> 00:36:38,822
szkołą Narodu Islamu.

539
00:36:39,865 --> 00:36:43,661
W jakiś sposób dowiaduje się,
że za uniwersytetem

540
00:36:43,744 --> 00:36:45,996
stoi czerwony cadillac.

541
00:36:47,081 --> 00:36:50,292
Wychodzi Cassius, Rudy i kilku innych.

542
00:36:51,252 --> 00:36:53,003
Bruce Hills się cieszy.

543
00:36:53,087 --> 00:36:54,338
Oczy mu błyszczą,

544
00:36:55,256 --> 00:36:57,675
gdy zaczyna podążać za autem Cassiusa.

545
00:36:58,801 --> 00:37:01,345
Bruce namawia Cassiusa, by opuścił szybę.

546
00:37:02,763 --> 00:37:06,267
Widzi, że Cassius ma przypinkę
z gwiazdą i półksiężycem.

547
00:37:06,350 --> 00:37:08,852
„Co jest? Jesteś członkiem Narodu Islamu?”

548
00:37:09,645 --> 00:37:12,773
Na początku Cassius Clay mówi: „Nie”.
A potem pyta…

549
00:37:12,856 --> 00:37:14,275
„A co, jeśli jestem?

550
00:37:15,401 --> 00:37:17,069
To świetna organizacja”.

551
00:37:17,987 --> 00:37:23,242
I jadą tak, póki Rudy nie wjeżdża
na autostradę wyjazdową z Chicago.

552
00:37:26,453 --> 00:37:28,998
Historia opublikowana przez Bruce’a Hillsa

553
00:37:29,081 --> 00:37:32,751
nie nabiera jeszcze rozpędu w prasie.

554
00:37:34,044 --> 00:37:38,716
Ale jest oczywiste,
że ma związek z Narodem Islamu.

555
00:37:39,758 --> 00:37:45,597
Fakt, że Cassius Clay
był w jakiś sposób związany z tą grupą

556
00:37:45,681 --> 00:37:47,433
zaniepokoiło wielu białych.

557
00:37:48,183 --> 00:37:51,562
A FBI twierdzi, że grupa ta
stanowi potencjalne zagrożenie

558
00:37:51,645 --> 00:37:55,065
dla bezpieczeństwa wewnętrznego USA.

559
00:37:57,067 --> 00:37:59,945
J. Edgar Hoover był dyrektorem FBI

560
00:38:00,029 --> 00:38:02,573
podczas kadencji Kennedy’ego.

561
00:38:04,283 --> 00:38:09,204
Hoover i FBI przeprowadzili
program kontrwywiadowczy,

562
00:38:09,288 --> 00:38:13,000
który miał ukrócić działalność
Elijah Muhammada i Malcolma X.

563
00:38:15,794 --> 00:38:17,921
Nie chodziło tylko o bierny nadzór,

564
00:38:18,005 --> 00:38:20,466
ale o aktywną infiltrację

565
00:38:20,966 --> 00:38:26,096
mającą na celu
osłabienie wpływu Narodu Islamu

566
00:38:26,180 --> 00:38:29,016
i zneutralizowanie wpływu Malcolma.

567
00:38:29,892 --> 00:38:34,980
Codziennie knują, jak powstrzymać
Elijah i jego zwolenników.

568
00:38:35,689 --> 00:38:37,858
Ale myślę, że się spóźniliście.

569
00:38:43,030 --> 00:38:45,574
Mamy do czynienia z kwestią moralną.

570
00:38:46,367 --> 00:38:48,285
Równie starą, co Pismo

571
00:38:48,369 --> 00:38:51,038
i równie jasną,
co amerykańska konstytucja.

572
00:38:51,872 --> 00:38:53,290
Sednem pytania jest to,

573
00:38:54,083 --> 00:38:57,211
czy wszyscy Amerykanie
powinni mieć równe prawa

574
00:38:57,711 --> 00:38:59,129
i równe możliwości.

575
00:39:00,089 --> 00:39:02,633
Czy będziemy traktować
naszych rodaków tak,

576
00:39:02,716 --> 00:39:04,259
jak sami chcemy być traktowani.

577
00:39:08,764 --> 00:39:09,681
22 LISTOPADA

578
00:39:09,765 --> 00:39:13,143
Oficjalna wiadomość z Dallas w Teksasie.

579
00:39:13,227 --> 00:39:18,482
Prezydent Kennedy zmarł
o 13.00 czasu centralnego.

580
00:39:28,367 --> 00:39:31,787
Aleją smutku przewożą ciało
prezydenta Johna F. Kennedy’ego,

581
00:39:31,870 --> 00:39:35,791
męczeńskiego bohatera, by wystawić je
na widok publiczny pod kopułą Kapitolu.

582
00:39:36,959 --> 00:39:39,128
Gdy Kennedy zmarł,

583
00:39:39,211 --> 00:39:43,924
Elijah Muhammad poinstruował
wszystkie świątynie,

584
00:39:45,467 --> 00:39:50,931
by w jego gestii pozostawiły
wyrażenie uczuć Narodu

585
00:39:51,014 --> 00:39:52,724
wobec śmierci prezydenta.

586
00:39:53,308 --> 00:39:56,520
Elijah Muhammad z domu w Phoenix
zadzwonił do gazety,

587
00:39:56,603 --> 00:40:00,774
nakazując umieszczenie oświadczenia
na pierwszej stronie. Brzmi ono:

588
00:40:00,858 --> 00:40:05,571
„Wraz z resztą świata jesteśmy zszokowani
zabójstwem naszego prezydenta”.

589
00:40:07,197 --> 00:40:09,408
Muszę uszanować słowa Posłańca.

590
00:40:09,491 --> 00:40:10,784
Żadnych oświadczeń.

591
00:40:12,161 --> 00:40:13,412
Rozumiem to.

592
00:40:14,037 --> 00:40:17,416
Ale jeśli głosisz,
że biały człowiek jest diabłem,

593
00:40:17,916 --> 00:40:19,418
to kim jest Kennedy?

594
00:40:19,918 --> 00:40:22,588
Jeśli o mnie chodzi,
nic dla mnie nie zrobił.

595
00:40:23,088 --> 00:40:25,048
Nadal muszę…

596
00:40:25,132 --> 00:40:28,010
sam się utrzymywać. On mnie nie wspiera.

597
00:40:28,594 --> 00:40:31,513
Ale muszę iść
za czcigodnym Elijah Muhammadem.

598
00:40:31,597 --> 00:40:33,974
Wyraził się jasno. Żadnych oświadczeń.

599
00:40:35,559 --> 00:40:40,230
Mimo poleceń Posłańca

600
00:40:40,939 --> 00:40:42,483
Malcolm zabrał głos.

601
00:40:44,568 --> 00:40:47,362
Malcolm X, prawa ręka
ruchu czarnych muzułmanów,

602
00:40:47,446 --> 00:40:50,157
wyraził radość
z zabójstwa prezydenta Kennedy’ego

603
00:40:50,240 --> 00:40:51,867
podczas niedzielnego wiecu.

604
00:40:51,950 --> 00:40:53,911
Zdaniem Malcolma zabójstwo prezydenta

605
00:40:53,994 --> 00:40:56,622
to przykład:
„co człowiek sieje, to i żąć będzie”.

606
00:40:56,705 --> 00:40:58,081
Dodał, cytujemy:

607
00:40:58,165 --> 00:41:00,042
„Wychowałem się na farmie,

608
00:41:00,125 --> 00:41:04,630
więc czas żniw nie jest dla mnie
czymś smutnym, tylko wesołym”.

609
00:41:04,713 --> 00:41:06,590
Dziś w Chicago Elijah Muhammad,

610
00:41:06,673 --> 00:41:08,717
przywódca antybiałych muzułmanów,

611
00:41:08,800 --> 00:41:12,054
zawiesił Malcolma X
i wyrzekł się jego słów.

612
00:41:12,554 --> 00:41:16,725
To dało Elijah Muhammadowi
społecznie akceptowalną wymówkę,

613
00:41:17,518 --> 00:41:19,895
by uciszyć Malcolma.

614
00:41:23,106 --> 00:41:24,733
Nie wolno mu głosić kazań,

615
00:41:24,816 --> 00:41:28,070
nie wolno mu przychodzić
do meczetu w Harlemie.

616
00:41:28,153 --> 00:41:32,407
Ba, członkowie tego meczetu
też nie mogą być powiązani z Malcolmem.

617
00:41:36,328 --> 00:41:38,330
To był kryzys w jego życiu.

618
00:41:40,624 --> 00:41:45,254
Uważał Elijah Muhammada
za swego osobistego zbawcę.

619
00:41:45,837 --> 00:41:47,798
Czcigodny Elijah Muhammad.

620
00:41:49,883 --> 00:41:55,222
Jego uczucia były bez wątpienia
głębokie i pobożne.

621
00:41:55,305 --> 00:41:58,934
Chcę cię przeprosić za to,
że cię zawiodłem,

622
00:41:59,643 --> 00:42:02,854
za popełnione błędy,
zwłaszcza w minionym roku.

623
00:42:04,856 --> 00:42:07,025
A nade wszystko modlę się do Allaha,

624
00:42:07,109 --> 00:42:10,028
byś znalazł w sercu
miłosierdzie i przebaczenie.

625
00:42:11,655 --> 00:42:14,616
Jest rozdarty między myślą,

626
00:42:14,700 --> 00:42:17,202
że Elijah Muhammad jest mu niczym ojciec,

627
00:42:17,286 --> 00:42:21,415
a faktem, że ojciec trzyma go za gardło.

628
00:42:24,251 --> 00:42:27,921
Ta narastająca przepaść
miała się stać dużym problemem

629
00:42:28,005 --> 00:42:30,299
między innymi dla Muhammada Alego.

630
00:42:33,677 --> 00:42:35,387
Jeśli Sonny Liston mnie złoi,

631
00:42:36,430 --> 00:42:38,932
ucałuję jego stopy w deszczu,

632
00:42:39,933 --> 00:42:43,687
powiem mu, że jest najlepszy
i wsiądę w następny samolot!

633
00:42:43,770 --> 00:42:46,064
To myślę o Sonnym Listonie!

634
00:42:46,148 --> 00:42:47,983
Patrząc na Listona i Alego,

635
00:42:48,066 --> 00:42:51,111
masz bandziora z jednej strony,

636
00:42:51,612 --> 00:42:53,155
a pyskacza z drugiej.

637
00:42:53,238 --> 00:42:56,450
Spójrz na mnie, jestem pewny siebie!
Nie pokonasz mnie!

638
00:42:56,533 --> 00:42:59,328
Odbyłem 180 walk amatorskich,
22 walki zawodowe

639
00:42:59,411 --> 00:43:00,829
i jestem ładny jak dziewczyna!

640
00:43:03,290 --> 00:43:05,334
Ludzie bali się Listona.

641
00:43:07,336 --> 00:43:11,173
Sonny Liston był bokserem,
który nauczył się walki w więzieniu

642
00:43:12,674 --> 00:43:16,678
i pracował dla mafii jako egzekutor.

643
00:43:18,013 --> 00:43:21,016
Jeśli wisiałeś komuś kasę,
Sonny składał ci wizytę.

644
00:43:21,933 --> 00:43:26,897
W osiem rund go powalę, ja się nie chwalę.
Jeśli pyskować ma chęć, powalę go w pięć.

645
00:43:28,357 --> 00:43:31,193
Ponieważ Cassius był skupiony

646
00:43:31,276 --> 00:43:33,320
na treningu do tej walki,

647
00:43:33,403 --> 00:43:37,407
nie sądzę, by był świadomy
wewnętrznych konfliktów

648
00:43:37,491 --> 00:43:38,784
w Narodzie Islamu.

649
00:43:41,536 --> 00:43:45,749
15 stycznia 1964 roku
Malcolm jedzie na południe.

650
00:43:45,832 --> 00:43:49,461
Pojedzie z rodziną do Miami
odwiedzić Cassiusa Claya.

651
00:43:50,671 --> 00:43:54,174
Przedtem dzwoni do Cassiusa,
a ten odpowiada: „Świetnie”.

652
00:43:54,257 --> 00:43:56,551
Cieszy się, że go zobaczy.

653
00:43:56,635 --> 00:43:59,429
Wiemy, że ta rozmowa między nimi
miała miejsce,

654
00:43:59,513 --> 00:44:01,306
bo nowojorski agent FBI

655
00:44:01,390 --> 00:44:04,559
natychmiast zadzwonił do biura w Miami

656
00:44:04,643 --> 00:44:06,353
i przekazał wytyczne:

657
00:44:06,436 --> 00:44:09,147
„Malcolm przyleci tym konkretnym lotem.

658
00:44:09,731 --> 00:44:12,067
Cassius Clay tam będzie.

659
00:44:12,150 --> 00:44:14,528
Macie śledzić ich auto”.

660
00:44:18,573 --> 00:44:20,867
Miami było jedynym miejscem,

661
00:44:20,951 --> 00:44:24,287
gdzie pojechaliśmy
jako rodzina na wakacje,

662
00:44:24,955 --> 00:44:27,457
by spędzić je w cudzym domu.

663
00:44:27,541 --> 00:44:29,835
DOM CASSIUSA CLAYA
MIAMI, FLORYDA

664
00:44:31,253 --> 00:44:33,755
To rodzinne zdjęcie mojej matki

665
00:44:33,839 --> 00:44:37,426
i moich dwóch starszych sióstr
Attallah i Qubilah,

666
00:44:37,968 --> 00:44:40,345
a ja siedzę na kolanach Muhammada Alego.

667
00:44:42,347 --> 00:44:46,476
Fakt, że mój ojciec
zabrał swoją żonę i dzieci

668
00:44:47,144 --> 00:44:48,395
do jego domu,

669
00:44:49,438 --> 00:44:52,691
oznacza, że ufał mu w stu procentach.

670
00:44:54,401 --> 00:44:57,863
Mój tata uważał go za przyjaciela,
za członka rodziny.

671
00:44:57,946 --> 00:45:02,492
Malcolm był jedną z niewielu osób,
którym mógł zaufać.

672
00:45:05,954 --> 00:45:08,457
Malcolm potrzebował sojuszników.

673
00:45:08,540 --> 00:45:11,126
W ruchu był odosobniony.

674
00:45:12,377 --> 00:45:14,671
Cassius mógł być wielką rybą.

675
00:45:14,755 --> 00:45:18,550
Sądzę, że Malcolm
mógł to sobie wykalkulować.

676
00:45:19,676 --> 00:45:23,513
Nie można wykluczyć, że miał taki motyw,

677
00:45:23,597 --> 00:45:25,682
że mógł być wyrachowany.

678
00:45:25,766 --> 00:45:28,643
To ktoś, kogo mogę wykorzystać,

679
00:45:28,727 --> 00:45:31,396
bo staje się osobą wpływową

680
00:45:31,480 --> 00:45:32,981
i może mi pomóc.

681
00:45:36,067 --> 00:45:39,988
Malcolm wysyła te zdjęcia
do dwóch czarnych gazet.

682
00:45:41,573 --> 00:45:44,242
Malcolm chce przypomnieć
Elijah Muhammadowi,

683
00:45:44,743 --> 00:45:46,745
że Cassius Clay jest w stanie

684
00:45:46,828 --> 00:45:50,248
przyciągnąć do ruchu ludzi
i że są sobie bliscy jak bracia.

685
00:45:52,292 --> 00:45:53,960
Malcolm proponuje:

686
00:45:54,044 --> 00:45:57,589
„A co, gdybym na uroczystości
Dnia Zbawiciela…” –

687
00:45:57,672 --> 00:46:01,593
który miał być dzień po walce –
„…pojawił się z Cassiusem Clayem?”

688
00:46:03,929 --> 00:46:06,556
„Chcę wrócić, czcigodny Posłańcu,

689
00:46:07,057 --> 00:46:10,894
i mam kogoś, kto pomoże naszej sprawie”.

690
00:46:15,732 --> 00:46:18,068
Na tydzień przed walką

691
00:46:18,151 --> 00:46:20,654
pojawia się Malcolm X.

692
00:46:21,655 --> 00:46:24,491
Wpada na kilka treningów w obozie.

693
00:46:25,158 --> 00:46:28,829
Poproszono go, by sobie poszedł

694
00:46:29,913 --> 00:46:31,790
do domu.

695
00:46:31,873 --> 00:46:34,543
Może wrócić na samą walkę.

696
00:46:35,252 --> 00:46:42,092
Punktem spornym wówczas
było to, czy Cassius Clay

697
00:46:42,175 --> 00:46:46,054
był członkiem Narodu Islamu.

698
00:46:46,972 --> 00:46:50,183
Nie chcieli, by muzułmanin
był mistrzem wagi ciężkiej,

699
00:46:50,267 --> 00:46:52,060
więc mu grozili.

700
00:46:52,602 --> 00:46:56,189
Cassius pakował się już
do autobusu, żeby wyjechać,

701
00:46:56,273 --> 00:46:58,483
bo powiedzieli, że odwołują walkę,

702
00:46:58,567 --> 00:47:01,820
ale promotorzy się dowiedzieli
i przyszli z tekstem:

703
00:47:01,903 --> 00:47:04,447
„Nie mów nikomu, że jesteś muzułmaninem”.

704
00:47:10,287 --> 00:47:12,956
28 lutego 1985 roku.

705
00:47:15,000 --> 00:47:17,002
Mistrzostwa świata wagi ciężkiej.

706
00:47:17,085 --> 00:47:19,796
Malcolm wraca do Miami.

707
00:47:21,214 --> 00:47:24,301
W Miami na Florydzie,
gdzie Pochodnia Przyjaźni

708
00:47:24,384 --> 00:47:28,722
symbolizuje powitanie dobrych ludzi
wszystkich ras i wyznań.

709
00:47:29,931 --> 00:47:31,892
W Miami obowiązuje segregacja.

710
00:47:31,975 --> 00:47:35,520
Musi nocować w hotelu tylko dla czarnych.

711
00:47:37,063 --> 00:47:40,233
Gdy tylko zajedziesz
pod wejście Hampton House,

712
00:47:40,317 --> 00:47:42,068
zostaniesz ciepło powitany.

713
00:47:42,152 --> 00:47:43,570
To dom z dala od domu

714
00:47:43,653 --> 00:47:47,032
dla tysięcy gości ze Stanów Zjednoczonych

715
00:47:47,115 --> 00:47:48,450
i wielu obcych krajów,

716
00:47:48,533 --> 00:47:51,328
którzy szukają wspaniałego,
florydzkiego słońca.

717
00:47:55,665 --> 00:47:56,750
CENTRUM KULTURY

718
00:47:56,833 --> 00:48:00,086
Chcesz stracić kasę, kolego?
Głupi, postaw na Sonny’ego.

719
00:48:00,170 --> 00:48:02,756
A jeśli milsza ci nadzieja,
postaw na Claya.

720
00:48:04,716 --> 00:48:08,094
Zawsze uważałem, że Sonny Liston

721
00:48:08,595 --> 00:48:12,515
w rzeczywistości bał się
tylko jednego: szaleńca.

722
00:48:15,060 --> 00:48:18,396
Spędził sporo czasu w więzieniu,

723
00:48:18,897 --> 00:48:21,316
gdzie widział, jak ludzie tracili rozum.

724
00:48:22,067 --> 00:48:24,819
Cassius wykorzystał to,

725
00:48:25,320 --> 00:48:28,239
nękając go i wyśmiewając.

726
00:48:29,616 --> 00:48:32,535
Podczas ważenia oszalał,

727
00:48:32,619 --> 00:48:35,038
próbując dorwać Sonny’ego Listona.

728
00:48:36,331 --> 00:48:40,794
Szalony człowiek, który nie miał
nic do stracenia, mógł cię skrzywdzić.

729
00:48:43,254 --> 00:48:47,801
Jesteśmy prawie gotowi do walki
o mistrzostwo świata wagi ciężkiej.

730
00:48:47,884 --> 00:48:52,138
Pięściarz – mistrz Sonny Liston.
Bokser – pretendent Cassius Clay.

731
00:48:52,639 --> 00:48:53,890
Tuż przed walką

732
00:48:55,183 --> 00:48:57,143
Cassius się denerwuje.

733
00:48:57,978 --> 00:48:59,312
To wielka walka.

734
00:48:59,396 --> 00:49:02,649
Walczy z Sonnym Listonem,
który jest złym człowiekiem.

735
00:49:04,150 --> 00:49:06,653
Nagle Malcolm X pojawia się w szatni.

736
00:49:06,736 --> 00:49:08,613
Pomodlili się i porozmawiali.

737
00:49:08,697 --> 00:49:12,826
Poinstruował go i gdy mój brat wyszedł,
był bardzo pewny siebie.

738
00:49:13,576 --> 00:49:16,371
Malcolm zachęcał go, by uwierzył,

739
00:49:16,454 --> 00:49:20,667
że musi wnieść ze sobą na ten ring

740
00:49:20,750 --> 00:49:24,004
boską moc,
jeśli nie Boga we własnej osobie.

741
00:49:24,087 --> 00:49:28,216
Czeka nas ekscytujący wieczór
w centrum kongresowym w Miami Beach.

742
00:49:28,299 --> 00:49:30,802
Mając wsparcie brata,

743
00:49:30,885 --> 00:49:33,847
który wierzy równie mocno co ty,

744
00:49:33,930 --> 00:49:35,724
możesz się modlić do Boga

745
00:49:36,307 --> 00:49:39,894
o wolę, abyś zrobił to, co musisz.

746
00:49:40,395 --> 00:49:42,731
Teraz poznamy odpowiedzi na pytania.

747
00:49:42,814 --> 00:49:46,067
Jeśli wyjdziemy poza pierwszą rundę,
będzie to niespodzianka.

748
00:49:46,776 --> 00:49:50,864
Malcolm usiadł w siódmym rzędzie,
na siódmym miejscu.

749
00:49:51,489 --> 00:49:53,616
To spełniająca się przepowiednia.

750
00:49:54,200 --> 00:49:55,326
Zaczynają.

751
00:49:55,410 --> 00:49:58,830
Clay śmieje się z niego,
cofa się, robiąc uniki.

752
00:49:58,913 --> 00:50:00,915
Clay zadaje ciosy lewą i prawą!

753
00:50:00,999 --> 00:50:03,543
Liston dostał! Krwawi pod oczami!

754
00:50:03,626 --> 00:50:07,380
Dzwonią na piątą rundę,
a on ma problemy z oczami.

755
00:50:07,464 --> 00:50:09,674
Trener krzyknął:
„Liston ma coś w rękawicach”.

756
00:50:09,758 --> 00:50:11,593
Clay mruga, mówi, że nie widzi.

757
00:50:13,553 --> 00:50:15,305
Liston kuca, uderza w ciało.

758
00:50:15,388 --> 00:50:17,682
Clay wciąż mruga,
jakby nie widział Listona.

759
00:50:17,766 --> 00:50:19,142
To może być śmiertelne.

760
00:50:19,768 --> 00:50:22,437
Ruszając ciałem i głową
unika ciosów Listona.

761
00:50:24,439 --> 00:50:26,691
W piątej rundzie Cassius wraca do ataku.

762
00:50:26,775 --> 00:50:31,279
Od początku walki Clay wbija lewą rękę
w twarz Sonny’ego Listona.

763
00:50:31,780 --> 00:50:35,492
W szóstej rundzie
Clay przejął kontrolę nad walką.

764
00:50:39,496 --> 00:50:42,123
Runda szósta.
Liston ociężale wraca do rogu.

765
00:50:42,707 --> 00:50:44,793
Gdy zbliżamy się do siódmej rundy…

766
00:50:45,293 --> 00:50:46,461
Chwileczkę!

767
00:50:47,212 --> 00:50:49,589
Sonny Liston nie wyjdzie!

768
00:50:49,672 --> 00:50:54,010
Zwycięzcą i nowym mistrzem świata
wagi ciężkiej jest Cassius Clay!

769
00:50:54,094 --> 00:50:57,013
Za każdym razem, gdy to widzę,
mam gęsią skórkę.

770
00:50:57,806 --> 00:50:59,849
Rozpętało się pandemonium.

771
00:50:59,933 --> 00:51:02,393
Gdy obchodzi ring i wskazuje wszystkich:

772
00:51:02,477 --> 00:51:04,562
„Mówiłem wam”.

773
00:51:05,480 --> 00:51:08,316
„Mówiłem, że jestem najlepszy.
Dowiodłem tego”.

774
00:51:08,900 --> 00:51:12,320
Ta chwila pozostanie z tobą
do końca życia.

775
00:51:12,904 --> 00:51:14,239
Wstrząsnąłem światem!

776
00:51:14,322 --> 00:51:16,574
„Wstrząsnąłem światem”.

777
00:51:16,658 --> 00:51:17,992
Wstrząsnąłem światem!

778
00:51:20,745 --> 00:51:23,748
Mówił, że jest najlepszy,
choć los mu nie sprzyjał.

779
00:51:23,832 --> 00:51:25,333
Wkurzył bukmacherów.

780
00:51:25,416 --> 00:51:27,961
Wygrał, zwyciężył, został mistrzem.

781
00:51:28,044 --> 00:51:31,589
Ludzie, którzy rozumieją psychologię

782
00:51:31,673 --> 00:51:33,633
i efekt…

783
00:51:34,300 --> 00:51:35,552
Psychologiczny efekt,

784
00:51:35,635 --> 00:51:39,430
jaki może na nas wywrzeć
wizerunek naszego bohatera.

785
00:51:40,640 --> 00:51:44,310
Wiedzieli, że… Jeśli ludzie zaczną
utożsamiać się z Cassiusem

786
00:51:44,394 --> 00:51:48,022
i wizerunkiem, który tworzy,
to czarni zaczną sprawiać kłopoty

787
00:51:48,106 --> 00:51:51,151
i łazić po ulicach ze słowami:
„Jestem najlepszy”.

788
00:51:51,234 --> 00:51:53,611
Cassius powiedział: „Jestem prawy”.

789
00:51:53,695 --> 00:51:56,698
Cassius Clay, najlepszy!

790
00:51:56,781 --> 00:51:59,909
- Kto jest najładniejszym wojownikiem?
- Cassius Clay!

791
00:51:59,993 --> 00:52:01,703
- Jest najlepszy!
- Racja.

792
00:52:01,786 --> 00:52:03,913
Lata jak motyl, żądli jak pszczoła!

793
00:52:03,997 --> 00:52:07,375
Centrum kongresowe
opuszcza niewielka grupa.

794
00:52:07,876 --> 00:52:10,920
Rudy, Cassius, Malcolm X,

795
00:52:11,004 --> 00:52:13,882
Jim Brown – wtedy świetny piłkarz,

796
00:52:14,591 --> 00:52:17,177
Sam Cooke – niewiarygodny wokalista,

797
00:52:17,260 --> 00:52:21,639
który przyjaźni się z Cassiusem.
I przychodzą tutaj…

798
00:52:25,560 --> 00:52:26,686
do Hampton House.

799
00:52:28,062 --> 00:52:32,984
Cassius i Rudy siadają na tych stołkach.

800
00:52:35,195 --> 00:52:38,948
Mistrz Cassius Clay je miskę lodów.

801
00:52:39,032 --> 00:52:41,659
To była dla niego celebracja –
miska lodów.

802
00:52:45,622 --> 00:52:49,792
Jedna z najszczęśliwszych chwil
w moim życiu. Świętowaliśmy zwycięstwo.

803
00:52:52,003 --> 00:52:55,298
W tym momencie wszyscy mówią:
„Wierzyliśmy w ciebie”,

804
00:52:55,924 --> 00:52:58,009
ale to Malcolm w niego wierzył.

805
00:52:59,844 --> 00:53:01,471
To coś znaczy.

806
00:53:02,263 --> 00:53:05,225
Świętuje z Malcolmem z wdzięcznością.

807
00:53:06,142 --> 00:53:08,019
HAMPTON HOUSE
MOTEL I WILLE

808
00:53:08,102 --> 00:53:09,145
Robi się późno.

809
00:53:09,896 --> 00:53:15,360
Legenda mówi,
że Malcolm, Cassius Clay, Rudy, Jim Brown,

810
00:53:15,443 --> 00:53:17,070
być może z paroma innymi…

811
00:53:17,570 --> 00:53:19,822
Idą do pokoju Malcolma X.

812
00:53:19,906 --> 00:53:21,449
Czas na poważną rozmowę.

813
00:53:22,075 --> 00:53:23,868
Teraz Malcolm X mówi: „Wiesz,

814
00:53:24,702 --> 00:53:27,330
pora skończyć z byciem pyskaczem.

815
00:53:29,165 --> 00:53:31,876
Masz tytuł, masz mównicę…

816
00:53:33,878 --> 00:53:36,089
Zacznij gadać do rzeczy”.

817
00:53:40,426 --> 00:53:43,805
Nie było nas w pokoju.
Nie mamy nagrań z tych rozmów.

818
00:53:43,888 --> 00:53:46,516
Wiemy tylko, co się dzieje potem.

819
00:53:47,767 --> 00:53:48,851
Był w stanie,

820
00:53:50,061 --> 00:53:53,064
poprzez przyznanie, że Allah jest Bogiem,

821
00:53:53,147 --> 00:53:55,692
a Muhammad jego Posłańcem,

822
00:53:56,359 --> 00:54:00,738
pokonać mężczyznę silniejszego od siebie.

823
00:54:01,406 --> 00:54:05,285
Wróg chciał, by go sponiewierano.

824
00:54:07,745 --> 00:54:09,372
Mówili, że…

825
00:54:10,665 --> 00:54:13,793
Liston rozkwasi jego piękną buźkę.

826
00:54:17,005 --> 00:54:19,632
Ale Allah i ja powiedzieliśmy: „Nie”.

827
00:54:20,717 --> 00:54:23,845
Czy fakt, że Cassius
jest czarnym muzułmaninem,

828
00:54:23,928 --> 00:54:25,722
wpłynął na jego zwycięstwo?

829
00:54:25,805 --> 00:54:31,019
Nie mówił, że jest czarnym muzułmaninem.
Wspominał, że wierzy w religię islamu.

830
00:54:34,564 --> 00:54:37,859
Mniej więcej tydzień po walce
między Clayem i Listonem

831
00:54:37,942 --> 00:54:39,610
udają się do ONZ.

832
00:54:39,694 --> 00:54:43,906
Malcolmie X, chcę z tobą pomówić
o twojej relacji z Cassiusem.

833
00:54:43,990 --> 00:54:45,700
Od jak dawna go znasz?

834
00:54:45,783 --> 00:54:47,035
Jakieś trzy lata.

835
00:54:47,118 --> 00:54:48,995
Czy doradzałeś mu

836
00:54:49,495 --> 00:54:51,539
w kwestii jego wyznania?

837
00:54:51,622 --> 00:54:53,458
Nikomu nie doradzam.

838
00:54:53,541 --> 00:54:55,126
To mój brat i przyjaciel.

839
00:54:55,209 --> 00:54:57,962
Wyrażam przy nim to, co wiem i rozumiem.

840
00:54:58,046 --> 00:55:02,050
A Malcolm X przedstawia go
czarnym dyplomatom z całej Afryki.

841
00:55:02,133 --> 00:55:03,885
To mój kumpel. Tak.

842
00:55:03,968 --> 00:55:05,470
Miło was widzieć.

843
00:55:06,137 --> 00:55:08,222
Tu Malcolm mu przypomina:

844
00:55:08,306 --> 00:55:10,808
„Nie jesteś już taki, jak kiedyś.

845
00:55:11,601 --> 00:55:15,730
Teraz jesteś kimś,
kogo podziwia się na całym świecie”.

846
00:55:15,813 --> 00:55:17,648
Planujesz odwiedzić Nigerię?

847
00:55:17,732 --> 00:55:19,984
To jeden z moich głównych przystanków.

848
00:55:20,068 --> 00:55:22,945
Malcolm miał większe ambicje.

849
00:55:23,029 --> 00:55:26,866
Chciał przenieść kwestie rasy

850
00:55:27,492 --> 00:55:29,160
na arenę międzynarodową.

851
00:55:29,869 --> 00:55:31,412
Przedstawić je w ONZ.

852
00:55:32,955 --> 00:55:37,293
Stany Zjednoczone promowały się
jako przywódcy wolnego świata,

853
00:55:37,377 --> 00:55:39,379
zwolennicy praw człowieka,

854
00:55:39,462 --> 00:55:41,547
a brat Malcolm mówił:

855
00:55:41,631 --> 00:55:43,633
„Hej, to się nie dzieje”.

856
00:55:45,802 --> 00:55:52,058
Malcolm wiedział, że to zmusi
rząd federalny do działania.

857
00:55:54,060 --> 00:55:56,604
Cassius bardziej niż ktokolwiek inny

858
00:55:56,687 --> 00:55:59,273
może przywrócić poczucie rasowej dumy

859
00:55:59,357 --> 00:56:02,235
nie tylko naszym rodakom,
ale czarnym na całym świecie.

860
00:56:08,241 --> 00:56:09,575
W trakcie tego tygodnia

861
00:56:09,659 --> 00:56:13,246
Malcolm i Cassius wyglądali,
jakby nigdy nie byli sobie bliżsi.

862
00:56:14,872 --> 00:56:16,707
Idą na Times Square

863
00:56:16,791 --> 00:56:20,837
i oglądają walkę Claya z Listonem.

864
00:56:20,920 --> 00:56:25,091
Zwycięzcą i nowym mistrzem świata
wagi ciężkiej zostaje Cassius Clay!

865
00:56:28,261 --> 00:56:31,097
Co widzą, gdy wychodzą z kina?

866
00:56:32,348 --> 00:56:35,685
Tłum, setki otaczających ich ludzi.

867
00:56:40,398 --> 00:56:46,195
Dziennikarze pytają Malcolma,
czy mistrz dołączy do jego ruchu.

868
00:56:47,280 --> 00:56:49,740
Wszyscy pytają o to, co będzie dalej.

869
00:56:50,158 --> 00:56:51,659
MALCOLM X ZNISZCZY KARIERĘ CLAYA?

870
00:56:52,743 --> 00:56:54,579
W Chicago jest agent FBI,

871
00:56:54,662 --> 00:56:58,374
który chce, aby wciąż obserwować
posiadłość Elijah Muhammada.

872
00:56:58,458 --> 00:57:02,795
Agent ten dowiaduje się,
że Elijah Muhammad rozmawiał przez telefon

873
00:57:02,879 --> 00:57:04,672
z mistrzem wagi ciężkiej.

874
00:57:08,217 --> 00:57:10,178
6 marca 1964 roku

875
00:57:11,095 --> 00:57:14,390
Cassius wraca do swojego pokoju
w hotelu Theresa.

876
00:57:14,474 --> 00:57:17,143
Dzwoni telefon. To Elijah Muhammad.

877
00:57:17,768 --> 00:57:19,770
Najwyższy duchowny mówi mu,

878
00:57:19,854 --> 00:57:23,649
„Nie wolno ci dłużej
kontaktować się z Malcolmem”.

879
00:57:34,368 --> 00:57:38,289
Rozumiem, że dziś po południu
lecisz do Chicago

880
00:57:38,372 --> 00:57:41,083
spotkać się z Elijah Muhammadem?

881
00:57:41,167 --> 00:57:43,127
Tak. Zjem z nim kolację.

882
00:57:44,128 --> 00:57:47,507
Jednym z powodów
twojego wstąpienia do czarnych muzułmanów

883
00:57:47,590 --> 00:57:49,717
była przyjaźń z Malcolmem X, prawda?

884
00:57:49,800 --> 00:57:53,137
Nie, byłem muzułmaninem cztery lata,
zanim go poznałem.

885
00:57:53,221 --> 00:57:54,096
Naprawdę?

886
00:57:54,680 --> 00:57:56,807
Ale teraz się przyjaźnicie, prawda?

887
00:57:56,891 --> 00:57:57,975
- Tak.
- Był…

888
00:57:58,059 --> 00:58:01,103
To mój brat.
Nieważne, co zrobi, jest moim bratem.

889
00:58:01,604 --> 00:58:03,356
Odszedł od muzułmanów…

890
00:58:03,439 --> 00:58:07,276
Nic o tym nie wiem.
Muszę to wyjaśnić, zanim coś powiem.

891
00:58:07,360 --> 00:58:10,780
Właśnie dlatego tam jadę,
by poznać prawdę.

892
00:58:10,863 --> 00:58:14,242
Nie wierzę w to, co pisze prasa.

893
00:58:21,290 --> 00:58:22,792
Elijah Muhammad mówi:

894
00:58:23,292 --> 00:58:26,087
„Dla mych wyznawców
i ludzi wierzących w islam

895
00:58:26,963 --> 00:58:29,006
to jest brat Cassius Clay,

896
00:58:29,090 --> 00:58:32,468
będący mym najbardziej zaufanym wyznawcą.

897
00:58:32,552 --> 00:58:34,053
Obdarzam go imieniem

898
00:58:34,720 --> 00:58:36,514
Muhammad Ali”.

899
00:58:39,976 --> 00:58:41,269
Tak zdobył imię.

900
00:58:44,522 --> 00:58:48,693
Cassius Clay otrzymuje muzułmańskie imię,
Muhammad Ali.

901
00:58:49,360 --> 00:58:52,238
Większość ludzi musiała czekać na to lata.

902
00:58:53,197 --> 00:58:56,909
Stał się bohaterem.
Pojawiał się na scenie z Posłańcem.

903
00:58:58,369 --> 00:58:59,912
A Malcolm

904
00:59:01,622 --> 00:59:02,915
został na lodzie.

905
00:59:03,583 --> 00:59:05,835
NOWY JORK, PONIEDZIAŁEK, 9 MARCA 1964

906
00:59:10,131 --> 00:59:12,592
Muhammad Ali ląduje na celowniku

907
00:59:13,593 --> 00:59:16,429
w konflikcie dwóch potężnych osób,

908
00:59:16,512 --> 00:59:19,890
dwóch czarnych przywódców:
Elijah Muhammada i Malcolma X,

909
00:59:19,974 --> 00:59:21,851
czy o tym wiedział, czy nie.

910
00:59:21,934 --> 00:59:26,480
Gdy został… zmuszony do wyboru,

911
00:59:26,564 --> 00:59:29,984
Malcolm tak naprawdę
mógł wybrać tylko siebie.

912
00:59:30,568 --> 00:59:33,946
Cassius musiał wybrać
swego duchowego ojca.

913
00:59:34,864 --> 00:59:36,991
Malcolm był człowiekiem.

914
00:59:37,074 --> 00:59:39,368
Elijah był instytucją.

915
00:59:39,952 --> 00:59:42,288
Martwi cię ten rozłam?

916
00:59:42,371 --> 00:59:45,124
Nie, to co robi Malcolm X, to jego sprawa.

917
00:59:45,833 --> 00:59:47,752
- Twój przywódca to Elijah Muhammad?
- Tak.

918
00:59:47,835 --> 00:59:49,962
„SEPARACJA ALBO ŚMIERĆ”

919
00:59:50,046 --> 00:59:52,214
Posłaniec był naszym ojcem,

920
00:59:52,298 --> 00:59:55,134
którego nigdy nie mieliśmy
i zawsze pragnęliśmy.

921
00:59:56,594 --> 00:59:58,763
Był jak krew w naszych żyłach.

922
01:00:00,389 --> 01:00:02,767
Nie ma Melchizedeka bez nauk Posłańca.

923
01:00:02,850 --> 01:00:05,811
Bez tych nauk
jestem tylko kolejną szują na ulicy.

924
01:00:05,895 --> 01:00:07,229
Rozumiesz, co mówię?

925
01:00:09,148 --> 01:00:11,025
To była prosta historia,

926
01:00:11,108 --> 01:00:13,361
a mój ojciec znalazł się w jej środku

927
01:00:13,444 --> 01:00:17,740
jako młody człowiek
postawiony przed wyborem.

928
01:00:17,823 --> 01:00:21,202
I tak, mógł w tym być
element chęci przetrwania.

929
01:00:21,952 --> 01:00:24,038
Już nie nazywasz się Cassius Clay?

930
01:00:24,121 --> 01:00:25,831
Nie. Jestem Muhammad Ali.

931
01:00:25,915 --> 01:00:29,460
Muhammad znaczy „godny pochwały”,
a Ali oznacza „najwyższy”.

932
01:00:29,543 --> 01:00:30,961
Gdy Malcolm to usłyszał,

933
01:00:31,045 --> 01:00:34,674
wybuchł gniewem w aucie i krzyknął
„To polityczne zagranie”.

934
01:00:34,757 --> 01:00:36,384
Ktoś wyjątkowy nadał ci to miano?

935
01:00:36,467 --> 01:00:39,720
Mój przywódca i nauczyciel,
czcigodny Elijah Muhammad.

936
01:00:39,804 --> 01:00:45,184
Wiedział, że w walce
o serce Muhammada Alego

937
01:00:46,602 --> 01:00:47,853
przegrał sromotnie.

938
01:00:49,438 --> 01:00:51,023
Nazywam się Muhammad.

939
01:00:51,107 --> 01:00:53,693
Mówicie na mnie Cassius.
Ile mam tłumaczyć?

940
01:00:53,776 --> 01:00:57,446
Jesteście inteligentni.
Nazywam się Muhammad Ali, nie Cassius.

941
01:00:57,530 --> 01:01:02,034
Ali nie pozwolił,
by Ameryka go zdefiniowała.

942
01:01:02,118 --> 01:01:04,328
Ba, nie pozwolił, by go nazwała.

943
01:01:04,412 --> 01:01:07,790
Muhammad Ali,
znany jako Niewyparzony Cassius,

944
01:01:07,873 --> 01:01:09,542
przybył do miasta…

945
01:01:09,625 --> 01:01:15,506
Kontrakty, reklamy, Hollywood –
to wszystko było na wyciągnięcie ręki.

946
01:01:15,589 --> 01:01:19,260
Zmiana nazwiska zamknęła te drzwi.

947
01:01:20,678 --> 01:01:24,849
Nawet w XXI wieku wymagałoby to odwagi,
ale wówczas było to…

948
01:01:24,932 --> 01:01:26,767
Trzeba być niespełna rozumu.

949
01:01:26,851 --> 01:01:28,519
„JESTEM MUHAMMAD ALI”.

950
01:01:28,602 --> 01:01:30,980
To było ostateczne stwierdzenie.

951
01:01:31,564 --> 01:01:32,732
Panie Clayu, gdy…

952
01:01:32,815 --> 01:01:34,233
Jestem Muhammad Ali.

953
01:01:34,316 --> 01:01:36,152
- Panie Clayu…
- Muhammad Ali.

954
01:01:36,235 --> 01:01:38,779
Panie Muhammadzie Ali, wszystko jedno.

955
01:01:38,863 --> 01:01:40,281
Wystarczy Muhammad Ali.

956
01:01:40,364 --> 01:01:42,324
Nagle ludzie zaczęli mówić:

957
01:01:42,408 --> 01:01:45,411
„Za kogo on się uważa? Za pyskatego c…

958
01:01:46,787 --> 01:01:49,373
Pyskaty C. Za kogo on się ma?

959
01:01:49,457 --> 01:01:51,917
Śmie zmieniać imię i religię”.

960
01:01:52,960 --> 01:01:55,421
Imię Cassius Clay to obelga,
bo nie jestem biały.

961
01:01:55,504 --> 01:01:59,467
Jestem Muhammad Ali.
Jestem czarny. To imię naszych przodków.

962
01:01:59,550 --> 01:02:04,221
To zaszczyt móc lepiej poznać siebie
i być nazywanym własnym imieniem.

963
01:02:04,305 --> 01:02:07,057
Jak wyglądałby Rosjanin
o imieniu Jerzy Waszyngton?

964
01:02:07,558 --> 01:02:10,603
- Jeszcze raz: kto ma moc?
- Muhammad Ali!

965
01:02:11,479 --> 01:02:14,315
- Nie słyszę. Kto?
- Muhammad Ali!

966
01:02:18,235 --> 01:02:20,070
Muzułmanie na całym świecie,

967
01:02:20,154 --> 01:02:23,741
który nigdy nie śledzili
meczów bokserskich,

968
01:02:23,824 --> 01:02:27,912
słyszą to imię ze wszystkich stron:

969
01:02:27,995 --> 01:02:30,414
Muhammad Ali.

970
01:02:35,211 --> 01:02:38,672
W 1964 roku Muhammad i Malcolm

971
01:02:38,756 --> 01:02:41,258
pojechali do Afryki i na Bliski Wschód,

972
01:02:41,884 --> 01:02:43,427
ale nie razem.

973
01:02:44,094 --> 01:02:46,138
Obaj martwili się

974
01:02:46,222 --> 01:02:50,309
o wiatr zmian, który ogarniał całą Afrykę.

975
01:02:51,018 --> 01:02:54,980
Muhammad Ali był oblegany
przez masy wielbicieli.

976
01:02:55,689 --> 01:02:58,192
Był hipnotyzujący na wiele sposobów.

977
01:02:58,275 --> 01:03:02,238
Charyzma, którą posiadał, była niezwykła.

978
01:03:06,700 --> 01:03:09,912
A Malcolm podróżuje sam.

979
01:03:11,580 --> 01:03:13,749
Spotykając się z tymi przywódcami,

980
01:03:13,833 --> 01:03:19,129
chciał przekazać światu wiadomość
od 22 milionów Afrykanów…

981
01:03:19,713 --> 01:03:21,924
- Salam alejkum.
- Wa alejkum salam.

982
01:03:22,007 --> 01:03:24,927
…i wnieść oskarżenia przeciwko USA

983
01:03:25,010 --> 01:03:27,179
za łamanie praw człowieka.

984
01:03:27,263 --> 01:03:30,349
To nie jest problem amerykański,
tylko ludzki.

985
01:03:30,432 --> 01:03:33,561
To nie jest problem czarnych,
tylko ludzkości.

986
01:03:34,645 --> 01:03:37,606
Jest niczym przedstawiciel, kongresmen,

987
01:03:38,315 --> 01:03:40,234
senator z Czarnej Ameryki,

988
01:03:40,317 --> 01:03:43,112
a może nawet prezydent Czarnej Ameryki.

989
01:03:45,489 --> 01:03:46,949
„Muzułmanin z Ameryki

990
01:03:47,032 --> 01:03:51,412
wzbudzał wszędzie
ogromną ciekawość i zainteresowanie.

991
01:03:52,955 --> 01:03:55,708
Często mylono mnie z Cassiusem Clayem.

992
01:04:00,921 --> 01:04:06,927
Lokalna gazeta wydrukowała
nasze zdjęcie spod ONZ.

993
01:04:10,055 --> 01:04:13,559
W tamtym czasie zawładnął wyobraźnią

994
01:04:13,642 --> 01:04:17,771
i zaskarbił sobie wsparcie
całego ciemnego świata”.

995
01:04:21,025 --> 01:04:22,526
WITAJ, PIĘKNY DŻENTELMENIE

996
01:04:24,820 --> 01:04:27,072
WITAJ, CASSIUSIE CLAYU, KRÓLU ŚWIATA

997
01:04:44,298 --> 01:04:50,804
Ali! Ali!

998
01:04:54,558 --> 01:04:58,145
Mój ojciec zawsze mówił
o odkupieniu Afryki.

999
01:04:59,813 --> 01:05:04,443
A „Redemption Song”
to hołd dla Marcusa Garveya

1000
01:05:05,027 --> 01:05:08,864
oraz jego oświadczenia z 1937 roku,

1001
01:05:08,948 --> 01:05:11,575
że musimy uwolnić się z mentalnej niewoli,

1002
01:05:11,659 --> 01:05:15,037
bo choć inni mogą nam pomóc
wyzwolić nasze ciała,

1003
01:05:15,120 --> 01:05:17,414
tylko my możemy wyzwolić nasze umysły.

1004
01:05:27,174 --> 01:05:33,222
Sądzę, że Malcolm zaczął brać na siebie
tę odpowiedzialność.

1005
01:05:50,155 --> 01:05:52,491
Ze względu na duchowe odrodzenie,

1006
01:05:52,574 --> 01:05:54,076
którego dostąpiłem

1007
01:05:54,159 --> 01:05:57,371
na skutek pielgrzymki
do świętego miasta Mekki,

1008
01:05:57,955 --> 01:06:02,126
nie popieram już
radykalnego potępiania jednej rasy.

1009
01:06:02,751 --> 01:06:05,254
MALCOLM X
BYŁY CZARNY MUZUŁMANIN

1010
01:06:12,636 --> 01:06:15,014
17 maja 1964 roku.

1011
01:06:16,432 --> 01:06:17,433
Akra w Ghanie.

1012
01:06:18,434 --> 01:06:20,144
Przed hotelem Ambassador…

1013
01:06:22,271 --> 01:06:27,192
Malcolm był ze znajomymi ekspatami
z Ameryki,

1014
01:06:27,276 --> 01:06:30,404
Mayą Angelou i innymi.

1015
01:06:30,487 --> 01:06:33,574
Malcolm jedzie na lotnisko,

1016
01:06:33,657 --> 01:06:35,409
a przed hotelem

1017
01:06:35,492 --> 01:06:37,661
pojawia się Muhammad Ali.

1018
01:06:38,495 --> 01:06:40,039
GHANA WITA MUHAMMADA ALEGO

1019
01:06:40,122 --> 01:06:42,666
Pamiętajmy, że Malcolm

1020
01:06:42,750 --> 01:06:46,128
był w Egipcie i Arabii Saudyjskiej,

1021
01:06:46,211 --> 01:06:47,838
i w swoim dzienniku

1022
01:06:49,131 --> 01:06:52,134
pisze o Alim jako o bracie i przyjacielu.

1023
01:06:52,217 --> 01:06:55,054
Tak więc w tej chwili w Akrze, w Ghanie,

1024
01:06:55,137 --> 01:06:57,806
gdy niespodziewanie widzi mistrza,

1025
01:06:57,890 --> 01:07:00,476
myśli, że uściskają się jak bracia.

1026
01:07:02,853 --> 01:07:06,190
Malcolm X powtarza: „Muhammad, Muhammad”.

1027
01:07:08,150 --> 01:07:10,861
W końcu Muhammad
odwraca się do niego i mówi:

1028
01:07:10,944 --> 01:07:14,156
„Odwróciłeś się od Elijah Muhammada.

1029
01:07:14,239 --> 01:07:17,785
Myliłeś się, bracie”.
Po czym odwraca się i odchodzi.

1030
01:07:19,286 --> 01:07:21,914
W tym momencie znieważył Malcolma.

1031
01:07:23,248 --> 01:07:27,461
Ich relacja się popsuła, rozpadła.

1032
01:07:27,544 --> 01:07:31,173
Maya Angelou później napisze,
że kiedy Malcolm wsiadł do auta,

1033
01:07:31,256 --> 01:07:33,383
osunął się w fotelu pasażera.

1034
01:07:34,134 --> 01:07:36,637
Powiedział: „Tyle straciłem”.

1035
01:07:38,555 --> 01:07:40,516
Stracił Elijah Muhammada,

1036
01:07:40,599 --> 01:07:43,143
który odgrywał w jego życiu ojcowską rolę,

1037
01:07:43,227 --> 01:07:45,521
a teraz stracił Muhammada Alego.

1038
01:07:46,271 --> 01:07:49,024
Jeśli to jest braterstwo krwi,
o którym mówimy,

1039
01:07:49,108 --> 01:07:52,653
sądzę, że tu następuje jego kres.

1040
01:07:54,613 --> 01:07:55,572
MISTRZ LŻY MALCOLMA

1041
01:07:55,656 --> 01:07:56,949
Co teraz planujesz?

1042
01:07:57,574 --> 01:07:59,827
Wracam do Stanów.

1043
01:08:01,161 --> 01:08:02,871
Sprawdzę, co u mojej rodziny.

1044
01:08:02,955 --> 01:08:05,040
- Tak.
- Zobaczę, co będzie dalej.

1045
01:08:07,167 --> 01:08:11,004
Kiedy wrócił z Afryki, na lotnisku JFK

1046
01:08:11,588 --> 01:08:14,424
mama przekazała mnie w objęcia ojca,

1047
01:08:14,508 --> 01:08:16,093
a on się uśmiecha.

1048
01:08:16,969 --> 01:08:18,679
Nie wiem, czy to wspomnienie,

1049
01:08:18,762 --> 01:08:22,599
czy to dlatego,
że widziałam to zdjęcie setki razy,

1050
01:08:23,559 --> 01:08:27,896
ale mam poczucie, że widzę,
jak na mnie patrzy, jakby na coś czekał.

1051
01:08:27,980 --> 01:08:30,732
A oto złoty muzułmański meczet,

1052
01:08:30,816 --> 01:08:34,444
który sprezentowała mi
islamska rada całego Egiptu.

1053
01:08:34,528 --> 01:08:36,405
CZERWIEC
1964

1054
01:08:39,283 --> 01:08:40,993
To lite złoto, bracie.

1055
01:08:41,660 --> 01:08:43,245
Z litego złota.

1056
01:08:44,913 --> 01:08:46,248
Szczerozłota.

1057
01:08:46,832 --> 01:08:47,958
Szczerozłota. Tak!

1058
01:08:48,041 --> 01:08:50,711
To dar dla naszego przywódcy
za obudzenie nas,

1059
01:08:50,794 --> 01:08:53,589
bo byliśmy w złym stanie,
zanim go usłyszeliśmy.

1060
01:08:53,672 --> 01:08:54,673
Tak jest!

1061
01:08:56,592 --> 01:08:59,678
Hura! Tak!

1062
01:08:59,761 --> 01:09:01,096
Czy ty i Malcolm X,

1063
01:09:01,722 --> 01:09:05,142
człowiek, który nawrócił cię
na ruch czarnych muzułmanów,

1064
01:09:05,225 --> 01:09:06,476
poróżniliście się?

1065
01:09:07,060 --> 01:09:09,438
Gdy czcigodny Elijah Muhammad
kogoś odtrąca,

1066
01:09:09,521 --> 01:09:12,357
odcina go także od swoich zwolenników.

1067
01:09:12,441 --> 01:09:15,986
Moja gazeta wydrukowała artykuł,
że po powrocie z Afryki

1068
01:09:16,069 --> 01:09:19,573
odmówiłeś nocowania
w swej dawnej kwaterze, hotelu Theresa.

1069
01:09:19,656 --> 01:09:23,827
Tak. Mój przywódca powiedział…
znaczy inni oficjele powiedzieli,

1070
01:09:23,911 --> 01:09:26,330
że nie powinniśmy być w tym samym hotelu.

1071
01:09:26,413 --> 01:09:27,915
Oni decydują o wszystkim.

1072
01:09:30,792 --> 01:09:33,420
Gdy Cassius Clay był w Akrze,

1073
01:09:33,503 --> 01:09:38,091
cytowano jego wypowiedzi,
które nie były zbyt przyjacielskie.

1074
01:09:39,092 --> 01:09:40,427
Możesz to skomentować?

1075
01:09:40,510 --> 01:09:42,304
Nic mi o tym nie wiadomo.

1076
01:09:42,387 --> 01:09:46,850
Nie pokładam wiele wiary
w tym, co czytam w gazetach,

1077
01:09:46,934 --> 01:09:50,187
że jeden czarny podobno
powiedział coś o innym czarnym.

1078
01:09:50,270 --> 01:09:51,104
Był…

1079
01:09:51,188 --> 01:09:55,484
Jeśli mam coś do powiedzenia
o Cassiusie, powiem mu to w twarz.

1080
01:09:55,567 --> 01:09:57,444
Nie mówię o Malcolmie X.

1081
01:09:57,527 --> 01:09:59,154
Nie poświęcamy mu myśli.

1082
01:09:59,238 --> 01:10:01,782
Nie przejmujemy się nim.
Mamy za dużo pracy,

1083
01:10:02,616 --> 01:10:07,120
a to tylko jedna osoba,
która, jakby to ująć, zbłądziła.

1084
01:10:09,331 --> 01:10:11,500
Wciąż uważasz go za przyjaciela?

1085
01:10:11,583 --> 01:10:14,419
Tak, uważam naszych ludzi za przyjaciół.

1086
01:10:14,503 --> 01:10:17,047
A zwykle ci nieprzyjaźni

1087
01:10:17,130 --> 01:10:20,509
jedynie odzwierciedlają truciznę,
którą ktoś ich nakarmił.

1088
01:10:23,595 --> 01:10:26,890
Zastanawiam się, czy nadal wierzysz,
tak jak niegdyś,

1089
01:10:26,974 --> 01:10:29,643
gdy należałeś do ruchu
czarnych muzułmanów,

1090
01:10:29,726 --> 01:10:33,897
w segregowany czarny naród
w Ameryce Północnej?

1091
01:10:33,981 --> 01:10:37,567
Nie wierzę w żadną formę
segregacji ani rasizmu.

1092
01:10:37,651 --> 01:10:39,486
- Wciąż jesteś muzułmaninem?
- Tak.

1093
01:10:39,569 --> 01:10:42,197
Jestem muzułmaninem.
Wierzę w religię islamu,

1094
01:10:42,281 --> 01:10:45,951
która wierzy w braterstwo.
Pełne braterstwo wszystkich ludzi.

1095
01:10:46,034 --> 01:10:47,995
MALCOLM X NAZYWA ELIJAH „OSZUSTEM”

1096
01:10:48,078 --> 01:10:52,666
Malcolm uważał,
że ma teraz posłuch publiczności.

1097
01:10:52,749 --> 01:10:55,419
Zdaje się, że zawsze tego pragnął.

1098
01:10:55,502 --> 01:10:57,921
Chciał być widziany i słyszany.

1099
01:10:58,005 --> 01:11:01,341
Chciał się wywyższyć
ponad swego nauczyciela.

1100
01:11:05,679 --> 01:11:08,932
Gdy Malcolm dostaje łatkę hipokryty…

1101
01:11:11,393 --> 01:11:13,103
zostaje napiętnowany.

1102
01:11:14,521 --> 01:11:17,024
To, co ludzie
interpretują jako hipokryzję,

1103
01:11:17,107 --> 01:11:21,695
i do kontemplacji jakich działań
potrafią się w tym kontekście posunąć,

1104
01:11:21,778 --> 01:11:24,865
stawiało go w trudnej sytuacji.

1105
01:11:27,367 --> 01:11:32,372
Bycie hipokrytą uważamy za jedną
z najgorszych rzeczy, jakie można zrobić.

1106
01:11:32,456 --> 01:11:34,958
Nie zadajemy się z hipokrytami

1107
01:11:35,042 --> 01:11:37,627
i pozwalamy, by Allah się nimi zajął.

1108
01:11:38,128 --> 01:11:39,504
Czemu ci grożą?

1109
01:11:39,588 --> 01:11:43,175
Cóż… głównie z obawy,

1110
01:11:43,258 --> 01:11:48,305
że ujawnię prawdziwy powód,
dla którego nie należę już do ich ruchu,

1111
01:11:48,388 --> 01:11:50,474
który dotąd przemilczałem.

1112
01:11:50,557 --> 01:11:53,602
Ale prawdziwy powód jest taki,
że Elijah Muhammad,

1113
01:11:53,685 --> 01:11:54,978
przywódca tego ruchu,

1114
01:11:55,062 --> 01:11:59,191
jest ojcem ośmiorga dzieci
z sześciu różnych nastoletnich dziewcząt.

1115
01:11:59,274 --> 01:12:01,777
Sześć różnych nastoletnich dziewcząt,

1116
01:12:01,860 --> 01:12:04,363
które były jego prywatnymi sekretarkami.

1117
01:12:06,406 --> 01:12:09,242
Nie powinienem był tak mówić.
Elijah Muhammad?

1118
01:12:10,577 --> 01:12:12,287
Nauczył cię wszystkiego.

1119
01:12:12,788 --> 01:12:15,749
Zwrócił się przeciwko niemu.
Co za głupiec.

1120
01:12:18,668 --> 01:12:20,337
ŚMIERĆ

1121
01:12:20,420 --> 01:12:21,880
Popełnił błąd.

1122
01:12:23,507 --> 01:12:26,927
Twoja misja i twoje życie osobiste
są rozdzielne.

1123
01:12:29,471 --> 01:12:31,264
Jeśli mam dla ciebie paczkę,

1124
01:12:31,848 --> 01:12:34,976
a moją misją jest przejść przez ulicę
i ci ją wręczyć,

1125
01:12:35,060 --> 01:12:36,103
to tyle.

1126
01:12:36,603 --> 01:12:40,148
Jeśli zobaczysz mnie z młodą panną
albo pijącego kwartę wina,

1127
01:12:40,982 --> 01:12:42,401
to nie twoja sprawa.

1128
01:12:43,485 --> 01:12:44,986
Spełniłem swoją misję.

1129
01:12:45,821 --> 01:12:50,367
Posłaniec nie ma obowiązku
omawiać ani wyjaśniać swojego życia.

1130
01:12:50,909 --> 01:12:52,953
Ma za zadanie przekazać wiadomość.

1131
01:12:53,036 --> 01:12:55,622
Kim ty jesteś, żeby wątpić w Posłańca,

1132
01:12:55,705 --> 01:12:58,792
który zabrał cię ze śmietnika, oczyścił

1133
01:12:58,875 --> 01:13:00,419
i zaprezentował światu

1134
01:13:00,502 --> 01:13:03,338
jako czołowego rzecznika czarnych?

1135
01:13:03,422 --> 01:13:05,090
Teraz w niego wątpisz?

1136
01:13:07,426 --> 01:13:08,260
Nie, nie.

1137
01:13:12,139 --> 01:13:17,686
Kiedy Malcolm
źle się wypowiedział o stylu życia Elijah,

1138
01:13:17,769 --> 01:13:19,396
o kobietach i tak dalej,

1139
01:13:19,479 --> 01:13:21,773
wszyscy zwrócili się przeciwko Elijah.

1140
01:13:23,275 --> 01:13:24,609
Nie powinien był tego mówić.

1141
01:13:25,235 --> 01:13:28,989
Ludzie kochali Elijah.
Byli gotowi dla niego zabić. I robili to.

1142
01:13:30,449 --> 01:13:33,118
14 lutego 1965 roku

1143
01:13:33,785 --> 01:13:37,205
dom Malcolma w East Elmhurst
zostaje podpalony.

1144
01:13:37,789 --> 01:13:41,001
Jego dom w Queens poważnie uszkodził pożar

1145
01:13:41,084 --> 01:13:43,753
rozpętany przez koktajle Mołotowa.

1146
01:13:44,629 --> 01:13:47,048
W moją mamę poleciała butelka zapalająca,

1147
01:13:47,132 --> 01:13:51,011
wrzucona do pokoju,
w którym spały jej dzieci.

1148
01:13:52,345 --> 01:13:54,806
To musiało być przerażające.

1149
01:13:55,390 --> 01:13:59,269
Mój dom został zbombardowany
przez ruch czarnych muzułmanów

1150
01:13:59,352 --> 01:14:01,730
na rozkaz Elijah Muhammada.

1151
01:14:02,481 --> 01:14:06,359
Planowali zrobić to od przodu i od tyłu,
żebym nie mógł uciec.

1152
01:14:06,943 --> 01:14:11,740
Pracowałem na nocnej zmianie
w fabryce części samochodowych w Detroit.

1153
01:14:11,823 --> 01:14:15,202
Miał przyjechać do Detroit, by przemawiać.

1154
01:14:16,453 --> 01:14:20,457
Kiedy rano usłyszałem, że jego dom
w East Elmhurst został spalony,

1155
01:14:20,540 --> 01:14:22,584
wiedziałem, że nie przyjedzie.

1156
01:14:22,667 --> 01:14:23,960
Myliłem się.

1157
01:14:25,337 --> 01:14:27,631
O dziewiątej Malcolm był w samolocie.

1158
01:14:27,714 --> 01:14:30,258
Przyleciał i przemawiał
w Audytorium Forda.

1159
01:14:31,259 --> 01:14:34,221
Mój znajomy mówił,
że czuć było od niego dym,

1160
01:14:34,304 --> 01:14:37,516
bo wyniósł parę rzeczy
z palącego się domu.

1161
01:14:41,311 --> 01:14:45,065
21 LUTY 1965

1162
01:14:48,401 --> 01:14:49,819
SALA BALOWA AUDUBON

1163
01:14:49,903 --> 01:14:54,908
W sali balowej było około 400 osób

1164
01:14:54,991 --> 01:14:56,493
reprezentujących

1165
01:14:56,576 --> 01:15:03,333
Organizację Jedności Afroamerykańskiej,

1166
01:15:04,668 --> 01:15:06,920
na czele której stał Malcolm X.

1167
01:15:09,005 --> 01:15:11,675
Sala Audubon była ogromną salą balową,

1168
01:15:12,801 --> 01:15:15,220
ale miała bardzo mały hol.

1169
01:15:16,930 --> 01:15:20,308
Siedziałem w holu, twarzą do wejścia.

1170
01:15:22,936 --> 01:15:27,524
Byłem tam najwyżej 10, 15 minut

1171
01:15:27,607 --> 01:15:31,695
i usłyszałem, jak brat Malcolm mówi:
„Salam alejkum”. Wtedy padły strzały.

1172
01:15:32,362 --> 01:15:33,363
Salam alejkum.

1173
01:15:38,702 --> 01:15:41,079
Widziałam ludzi pełzających po podłodze,

1174
01:15:41,746 --> 01:15:43,707
więc ja też zaczęłam się czołgać.

1175
01:15:45,917 --> 01:15:47,127
Moje dzieci płakały…

1176
01:15:47,210 --> 01:15:48,295
ŻONA MALCOLMA X

1177
01:15:48,378 --> 01:15:50,589
…„Co się dzieje? Zastrzelą nas? ”

1178
01:15:51,881 --> 01:15:54,134
Wiedziałam, że zastrzelili mojego męża.

1179
01:15:55,927 --> 01:15:57,178
Pobiegłem do przodu.

1180
01:15:57,262 --> 01:16:00,974
Widziałem, jak Malcolm
łapie się za bok i brzuch, po czym upada.

1181
01:16:01,933 --> 01:16:04,686
Mamy dwóch podejrzanych w areszcie.

1182
01:16:04,769 --> 01:16:08,523
Jeden z nich został aresztowany na ulicy

1183
01:16:08,607 --> 01:16:11,067
przez patrolującego okolicę policjanta.

1184
01:16:11,568 --> 01:16:14,571
To są członkowie
ruchu czarnych muzułmanów?

1185
01:16:14,654 --> 01:16:15,822
Nie wiem.

1186
01:16:17,991 --> 01:16:20,660
- Jak się teraz czujesz?
- Chcę kogoś zabić.

1187
01:16:21,661 --> 01:16:23,580
Tak, chcę kogoś zabić.

1188
01:16:24,372 --> 01:16:27,834
Jeśli Malcolm umrze, zanim minie noc,
ktoś jeszcze umrze.

1189
01:16:37,177 --> 01:16:40,180
MALCOLM X ZAMORDOWANY
ZASTRZELONY PODCZAS WIECU

1190
01:16:40,263 --> 01:16:41,806
Był dla nas wzorem.

1191
01:16:42,307 --> 01:16:46,436
Był kamieniem milowym, naszą kotwicą.

1192
01:16:46,519 --> 01:16:49,898
Malcolm X był najlepszym czarnym
od czasu Marcusa Garveya.

1193
01:16:51,399 --> 01:16:56,071
Gdy straciliśmy tę kotwicę,
odkryliśmy, jak bardzo byliśmy zagubieni.

1194
01:16:56,154 --> 01:17:01,785
Pewnego dnia zwyciężymy

1195
01:17:01,868 --> 01:17:04,913
Panie Muhammadzie, wczoraj doniesiono,

1196
01:17:06,414 --> 01:17:09,959
że pewien muzułmanin powiedział:

1197
01:17:10,043 --> 01:17:12,962
„Co Malcolm zasiał, to i żąć będzie”,

1198
01:17:13,046 --> 01:17:17,717
w nawiązaniu do oświadczenia Malcolma
na temat zabójstwa prezydenta Kennedy’ego.

1199
01:17:17,801 --> 01:17:21,971
Czy sądzi pan, że muzułmański brat
powiedziałby coś takiego o Malcolmie

1200
01:17:22,055 --> 01:17:23,598
na wieść o jego śmierci?

1201
01:17:24,224 --> 01:17:25,141
Nie wiem.

1202
01:17:25,225 --> 01:17:28,812
Nie wiem więcej niż pan
na temat tego, kto to był.

1203
01:17:28,895 --> 01:17:31,523
Czy policja prosiła pana o zeznanie?

1204
01:17:32,315 --> 01:17:33,149
Nie.

1205
01:17:33,650 --> 01:17:36,569
Panie Muhammadzie,
zanim Malcolm wczoraj zginął,

1206
01:17:36,653 --> 01:17:41,241
twierdził, że czarni muzułmanie
próbowali go zabić. Skomentuje pan to?

1207
01:17:41,324 --> 01:17:42,659
Nic o tym nie wiem.

1208
01:17:43,660 --> 01:17:46,454
Nie jesteśmy agresywnymi ludźmi.

1209
01:17:46,996 --> 01:17:48,915
To dla nas szok.

1210
01:17:52,711 --> 01:17:54,963
Co pana zdaniem się stało?

1211
01:17:55,046 --> 01:17:56,673
- Co myślę?
- Tak.

1212
01:18:02,178 --> 01:18:04,305
Wiem, co się z nim stało.

1213
01:18:07,475 --> 01:18:09,436
Wiem, że odstąpił od ich zasad i…

1214
01:18:11,146 --> 01:18:12,313
I umarł.

1215
01:18:17,652 --> 01:18:21,114
Łatwo jest opowiedzieć
historię zabójstwa Malcolma X

1216
01:18:21,197 --> 01:18:24,075
jako historię dysydenta,

1217
01:18:24,159 --> 01:18:26,995
który porzucił ruch
i został za to ukarany.

1218
01:18:27,787 --> 01:18:33,126
Malcolm i Naród Islamu
z pewnością byli zwaśnieni.

1219
01:18:37,714 --> 01:18:39,424
ALLAH JEST NAJLEPSZY
WOLNOŚĆ RELIGIJNA

1220
01:18:40,049 --> 01:18:43,303
Ale z tego, co udało nam się wydedukować

1221
01:18:43,386 --> 01:18:48,349
z opublikowanych akt FBI,
choć nie wszystkie zostały ujawnione,

1222
01:18:48,433 --> 01:18:51,853
to że FBI ochoczo obserwowało,

1223
01:18:52,729 --> 01:18:56,191
jak ta luka, ten rozłam rośnie

1224
01:18:57,066 --> 01:19:00,445
i zaognia się konflikt pomiędzy Malcolmem

1225
01:19:01,321 --> 01:19:02,655
i Narodem Islamu.

1226
01:19:05,408 --> 01:19:08,161
Ukrytą stroną był rząd federalny.

1227
01:19:08,244 --> 01:19:10,705
Nie daliby białemu zastrzelić Malcolma,

1228
01:19:10,789 --> 01:19:13,082
bo to byłaby katastrofa.

1229
01:19:16,211 --> 01:19:19,881
Zawsze znajdą się,
przepraszam za wyrażenie…

1230
01:19:20,465 --> 01:19:25,678
dwulicowcy, gotowi sprzedać
własne matki za dwa dolce.

1231
01:19:28,431 --> 01:19:32,477
Policja jest wszędzie –
na dachach, na schodach pożarowych.

1232
01:19:32,560 --> 01:19:39,108
Setki nowojorskich policjantów – w cywilu
i mundurowych – stoją wzdłuż 147. Ulicy.

1233
01:19:39,692 --> 01:19:42,278
Na razie ostatnia posługa Malcolma X

1234
01:19:42,362 --> 01:19:44,739
przebiega bez żadnych incydentów.

1235
01:19:49,494 --> 01:19:51,579
Moje siostry i ja straciłyśmy ojca…

1236
01:19:54,749 --> 01:19:57,544
ale sądzę, że czarni ludzie

1237
01:19:58,044 --> 01:20:02,340
stracili kogoś błyskotliwego,

1238
01:20:03,675 --> 01:20:05,552
miłego, kochającego,

1239
01:20:06,344 --> 01:20:07,720
pełnego współczucia.

1240
01:20:08,221 --> 01:20:10,139
Myślę, że trzeba takim być,

1241
01:20:10,223 --> 01:20:15,061
aby równie mocno reagować
na niesprawiedliwość.

1242
01:20:17,480 --> 01:20:20,316
James Baldwin napisał o Malcolmie X:

1243
01:20:20,900 --> 01:20:24,988
„Był najbardziej łagodnym i czułym
człowiekiem, jakiego spotkałem”.

1244
01:20:26,364 --> 01:20:30,952
To nie był jego image. Ale on widział,
jak Malcolm odnosił się do czarnych.

1245
01:20:34,956 --> 01:20:38,459
Uhonorował swój kodeks,
którego nas nauczył.

1246
01:20:43,256 --> 01:20:44,424
Zaakceptuj śmierć.

1247
01:20:44,924 --> 01:20:46,926
Gdy to zrobisz, będziesz wolny.

1248
01:20:52,682 --> 01:20:54,976
Dzień przed pogrzebem Malcolma X

1249
01:20:55,059 --> 01:20:58,855
Elijah Muhammad wystąpił
po raz pierwszy od czasu zamachu.

1250
01:20:58,938 --> 01:21:03,109
Przywódca Narodu był ledwo widoczny
zza muru ochroniarzy.

1251
01:21:04,027 --> 01:21:08,156
Jeśli chcecie podążyć za kimś
przeciwko mnie,

1252
01:21:08,948 --> 01:21:10,158
droga wolna.

1253
01:21:10,700 --> 01:21:14,329
Ale wasz koniec będzie kiepski.

1254
01:21:15,496 --> 01:21:17,457
Boję się o was.

1255
01:21:20,668 --> 01:21:23,922
Udział w muzułmańskim zjeździe
bierze także

1256
01:21:24,005 --> 01:21:26,299
mistrz wagi ciężkiej Cassius Clay.

1257
01:21:26,382 --> 01:21:29,093
Jego muzułmańskie imię to Muhammad Ali.

1258
01:21:32,138 --> 01:21:35,266
POGRZEB MALCOLMA X

1259
01:21:38,102 --> 01:21:41,022
Malcolm X i każdy, kto atakuje

1260
01:21:41,105 --> 01:21:45,276
lub mówi o atakowaniu
Elijah Muhammada – zginie.

1261
01:21:45,360 --> 01:21:46,194
MARZEC
1965

1262
01:21:46,277 --> 01:21:50,365
Nikt nie może bezkarnie sprzeciwiać się
Posłańcowi Wszechmocnego Boga,

1263
01:21:50,448 --> 01:21:52,909
czy to werbalnie, czy to fizycznie.

1264
01:21:54,661 --> 01:21:57,080
Muhammad Ali staje się częścią chóru,

1265
01:21:58,331 --> 01:22:02,919
który głosi, że każdy, kto sprzeciwi się
Elijah Muhammadowi, musi umrzeć.

1266
01:22:04,379 --> 01:22:06,589
To jest w tym wszystkim tragiczne.

1267
01:22:06,673 --> 01:22:08,466
Że Malcolm jest wrogiem?

1268
01:22:10,259 --> 01:22:14,055
Czy Malcolm był wrogiem,
gdy przywiózł swoją rodzinę do Miami?

1269
01:22:14,138 --> 01:22:18,685
Czy myślał, że Malcolm był wrogiem,
gdy modlił się z nim przed walką?

1270
01:22:20,895 --> 01:22:25,566
Malcolm X zasłynął z nieustępliwości
wobec takich jak ty, białych ludzi.

1271
01:22:25,650 --> 01:22:28,903
Białych diabłów,
niebieskookich, blondwłosych kundli.

1272
01:22:29,654 --> 01:22:33,116
Biali nie dbali o Malcolma ani o czarnych,

1273
01:22:33,199 --> 01:22:35,159
gdy podążał za Elijah Muhammadem,

1274
01:22:35,243 --> 01:22:38,204
za to uwielbiają
naszych zmarłych przywódców,

1275
01:22:38,287 --> 01:22:42,583
a teraz mają trupa, który był tylko,

1276
01:22:42,667 --> 01:22:44,711
jak sam przyznawał,

1277
01:22:44,794 --> 01:22:46,838
włóczęgą…

1278
01:22:48,047 --> 01:22:50,341
stręczycielem białych kobiet.

1279
01:22:50,425 --> 01:22:53,928
Był niczym, póki Elijah Muhammad
nie uczynił go wielkim.

1280
01:22:54,012 --> 01:22:57,140
Gdyby wytrwał przy człowieku,
który go wywyższył

1281
01:22:57,223 --> 01:23:00,518
i nauczył go wszystkiego,
dziś byłby jeszcze większy.

1282
01:23:20,580 --> 01:23:24,167
W 1972 roku mój ojciec pojechał do Mekki.

1283
01:23:29,130 --> 01:23:34,552
I dzięki temu mój ojciec
poznał prawdziwy islam.

1284
01:23:35,136 --> 01:23:37,722
Elijah Muhammad,
przywódca czarnych muzułmanów,

1285
01:23:37,805 --> 01:23:41,601
zmarł na niewydolność serca
w Chicago. Miał 77 lat.

1286
01:23:51,778 --> 01:23:55,573
Opuściliśmy Naród około 1975 roku.

1287
01:23:55,656 --> 01:23:56,991
Miałam siedem lat.

1288
01:24:07,001 --> 01:24:08,586
Mój brat był taki dobry.

1289
01:24:13,049 --> 01:24:15,760
Musielibyście być mną,
by zrozumieć, co czuję.

1290
01:24:17,011 --> 01:24:20,264
Byłem jedynym bratem. Miał jednego brata.

1291
01:24:20,765 --> 01:24:22,475
Bracia krwi.

1292
01:24:23,351 --> 01:24:26,312
Tęsknię za nim, ale zobaczę go w niebie.

1293
01:24:27,355 --> 01:24:30,066
Nie mogę się doczekać.
Uściskam go i ucałuję.

1294
01:24:42,954 --> 01:24:46,249
Pamiętasz coś, czego Muhammad Ali żałował?

1295
01:24:50,253 --> 01:24:51,295
Pomyślmy.

1296
01:24:51,379 --> 01:24:52,797
Daj mi chwilę.

1297
01:24:52,880 --> 01:24:53,714
Oczywiście.

1298
01:24:59,053 --> 01:25:00,888
Niezłe pytanie.

1299
01:25:06,561 --> 01:25:08,646
Minie wiele lat,

1300
01:25:08,729 --> 01:25:12,441
a my zawsze będziemy ciekawi,
jak kolejne pokolenia

1301
01:25:12,525 --> 01:25:17,655
będą postrzegać i oceniać

1302
01:25:17,738 --> 01:25:20,616
Muhammada Alego i Malcolma X.

1303
01:25:21,909 --> 01:25:25,288
Jakie były trajektorie ich życia
i co to znaczyło?

1304
01:25:26,539 --> 01:25:28,958
Już teraz widzimy, jak się to rozgrywa

1305
01:25:29,041 --> 01:25:31,460
w różnych książkach, filmach

1306
01:25:32,336 --> 01:25:33,337
i miejscach.

1307
01:25:33,421 --> 01:25:35,423
Patrzcie, kto będzie następny.

1308
01:25:37,717 --> 01:25:38,885
Najlepszy.

1309
01:25:41,053 --> 01:25:46,726
Ali, którego przedstawia się nam

1310
01:25:46,809 --> 01:25:48,811
od 1996 roku,

1311
01:25:49,812 --> 01:25:51,147
to fałszywy wizerunek.

1312
01:25:51,230 --> 01:25:54,650
Udało im się usunąć z narracji te rzeczy,

1313
01:25:54,734 --> 01:25:59,363
które sprawiły, że Muhammad Ali
był swego czasu kontrowersyjny.

1314
01:26:03,367 --> 01:26:06,871
Ci ludzie, którzy urządzili mu
owację na stojąco w Atlancie…

1315
01:26:09,498 --> 01:26:11,834
ci ludzie 20 lat wcześniej

1316
01:26:11,918 --> 01:26:13,586
lżyli go jak psa.

1317
01:26:15,630 --> 01:26:18,341
Był zagorzałym krytykiem
supremacji białych.

1318
01:26:18,424 --> 01:26:21,552
Czemu mam jechać 16 tysięcy kilometrów,

1319
01:26:21,636 --> 01:26:24,430
by strzelać do czarnych,
którzy mnie nie obrazili,

1320
01:26:24,513 --> 01:26:28,184
nie zlinczowali, nie poszczuli psami,
nie zgwałcili mi mamy.

1321
01:26:28,267 --> 01:26:30,478
Sądzę, że wiele z tego wymazano

1322
01:26:30,561 --> 01:26:32,563
przez jego chorobę

1323
01:26:32,647 --> 01:26:35,024
i fakt, że nie był w stanie mówić.

1324
01:26:40,363 --> 01:26:44,784
Nawet dziś Ameryka jest krajem,
którego system rządów

1325
01:26:44,867 --> 01:26:49,205
opiera się na wolności, sprawiedliwości
i równości, ale tylko dla białych.

1326
01:26:49,705 --> 01:26:53,459
W tym kraju nie ma wolności dla czarnych.

1327
01:26:53,542 --> 01:26:55,962
Malcolm zginął w 1965 roku

1328
01:26:56,045 --> 01:27:01,217
i od tamtej pory ludzie
zmieniają narrację o nim.

1329
01:27:01,300 --> 01:27:03,344
BULWAR MALCOLMA X

1330
01:27:03,427 --> 01:27:04,804
CZARNE DZIEDZICTWO

1331
01:27:04,887 --> 01:27:09,058
Gdy pierwszy raz kupiłem znaczki
z Malcolmem X, byłem zmieszany.

1332
01:27:09,684 --> 01:27:11,894
Gdy zginął w 1965 roku,

1333
01:27:11,978 --> 01:27:17,608
nikt nie przypuszczał, że kiedykolwiek
wyląduje na rządowym produkcie.

1334
01:27:18,651 --> 01:27:20,736
Podobizna Malcolma na znaczku

1335
01:27:20,820 --> 01:27:24,949
symbolizuje to,
jak jego wizerunek przez lata się zmienił.

1336
01:27:29,203 --> 01:27:31,872
Do pewnego stopnia nadal z nami jest.

1337
01:27:32,456 --> 01:27:34,375
Nie został nam odebrany.

1338
01:27:35,042 --> 01:27:36,711
Jego duch żyje.

1339
01:27:40,298 --> 01:27:41,716
Możesz zabić człowieka,

1340
01:27:42,883 --> 01:27:45,011
ale nie zabijesz idei.

1341
01:27:47,388 --> 01:27:51,225
W każdym gimnazjum, na każdej uczelni
i uniwersytecie, na YouTube

1342
01:27:51,309 --> 01:27:55,771
ludzie puszczają nagrania i filmy
z Malcolmem, jakby wciąż tutaj był.

1343
01:27:55,855 --> 01:27:58,733
A to, czego uczył 50 lat temu

1344
01:27:58,816 --> 01:28:00,818
dzisiaj się ziszcza.

1345
01:28:04,530 --> 01:28:09,035
Historia czarnych, Ameryki,
a także świata zmieniła swój bieg

1346
01:28:09,118 --> 01:28:12,204
dzięki tym dwóm facetom,
którzy mieli tupet

1347
01:28:12,288 --> 01:28:14,457
być sobą i być śmiałymi.

1348
01:28:14,540 --> 01:28:16,792
I ta śmiałość stała się zaraźliwa.

1349
01:28:17,376 --> 01:28:19,003
To dwunogi pies kontroluje…

1350
01:28:19,086 --> 01:28:22,173
Zdefiniowali całe pokolenie,

1351
01:28:22,256 --> 01:28:25,134
które dzięki nim
chodziło z podniesioną głową

1352
01:28:25,217 --> 01:28:26,802
i prostymi plecami.

1353
01:28:29,597 --> 01:28:33,642
Ludzie zapominają, że mój ojciec
był młodym mężczyzną po dwudziestce,

1354
01:28:34,143 --> 01:28:36,145
który marzył o mistrzostwie.

1355
01:28:36,854 --> 01:28:40,775
Malcolm nauczył go pewnych rzeczy,
które mój ojciec zachował

1356
01:28:41,692 --> 01:28:43,069
do końca życia.

1357
01:28:45,112 --> 01:28:48,532
Co twój brat sądził o Malcolmie X

1358
01:28:48,616 --> 01:28:50,826
po jego zabójstwie?

1359
01:28:50,910 --> 01:28:55,539
Mówił ci, czy czegoś żałuje,
albo o tym, co czuł?

1360
01:28:56,040 --> 01:28:58,918
Nigdy, ale znam mojego brata.

1361
01:28:59,418 --> 01:29:01,212
Było mu przykro.

1362
01:29:02,213 --> 01:29:03,881
Bardzo go to poruszyło.

1363
01:29:07,301 --> 01:29:10,888
Po zerwaniu więzi z Narodem Islamu,

1364
01:29:11,639 --> 01:29:14,517
Muhammad Ali
skontaktował się z naszą rodziną.

1365
01:29:15,226 --> 01:29:18,354
Myślę, że prawdopodobnie czuł,

1366
01:29:18,437 --> 01:29:21,565
że jest mojemu ojcu coś winien.

1367
01:29:21,649 --> 01:29:27,029
Upewniał się,
że jego żona i dzieci są bezpieczne

1368
01:29:27,113 --> 01:29:28,531
i że nic im nie jest.

1369
01:29:31,492 --> 01:29:38,124
Gdy go spotkałam mając 18, 19, 20 lat,
zareagowałam zaskoczeniem.

1370
01:29:38,207 --> 01:29:39,875
NAJSTARSZA CÓRKA MALCOLMA X

1371
01:29:39,959 --> 01:29:42,086
Teraz patrząc mu prosto w twarz…

1372
01:29:42,169 --> 01:29:45,381
A wiecie, jaki jest.
Rzuca ci wyzwanie: „Czy to ty?”.

1373
01:29:45,464 --> 01:29:49,343
POGRZEB MUHAMMADA ALEGO
10 CZERWCA 2016

1374
01:29:51,095 --> 01:29:56,183
Od chwili, gdy się odnaleźliśmy,
było tak, jakby czas stanął w miejscu.

1375
01:29:56,851 --> 01:29:58,769
Płakaliśmy rzewnie.

1376
01:30:00,729 --> 01:30:05,651
Jego żal, że nie rozmawiał
z moim tatą, zanim wyjechał.

1377
01:30:06,402 --> 01:30:10,739
Obecność Muhammada Alego w moim życiu
sprawiła, że czułam bliskość mojego taty

1378
01:30:11,740 --> 01:30:13,409
choć chwilę dłużej,

1379
01:30:14,410 --> 01:30:16,203
51 lat dłużej.

1380
01:30:16,287 --> 01:30:17,455
Aż do teraz.

1381
01:30:39,894 --> 01:30:43,063
Wkurzyłem Sonny’ego Listona,
a mam dopiero 22 lata.

1382
01:30:43,147 --> 01:30:44,648
Muszę być najlepszy!

1383
01:30:44,732 --> 01:30:46,442
Jestem królem świata!

1384
01:30:49,236 --> 01:30:50,821
To mój brat i przyjaciel.

1385
01:30:51,739 --> 01:30:54,575
Wyrażam przy nim to, co wiem i rozumiem,

1386
01:30:54,658 --> 01:30:57,661
ale ma własny rozum i własne zrozumienie.

1387
01:30:58,746 --> 01:31:01,832
WITAJCIE W OBOZIE SZKOLENIOWYM
MUHAMMADA ALEGO

1388
01:31:01,916 --> 01:31:05,961
Ich przeznaczeniem było
poczuć to braterstwo

1389
01:31:06,045 --> 01:31:07,963
i uczyć się razem.

1390
01:31:10,966 --> 01:31:13,302
Ale istniały zewnętrzne siły,

1391
01:31:13,385 --> 01:31:19,975
które nie pozwoliły im kontynuować
tej pięknej relacji, która się nawiązała.

1392
01:31:26,190 --> 01:31:30,194
Gdy pisaliśmy autobiografię mojego ojca
Dusza motyla w 2003 roku,

1393
01:31:31,362 --> 01:31:35,157
pytałam go o Malcolma X
i o ich relację, to jak się zakończyła.

1394
01:31:36,534 --> 01:31:38,786
Pamiętam,

1395
01:31:38,869 --> 01:31:41,789
że mój ojciec
odchylił się w fotelu, zamknął oczy…

1396
01:31:44,083 --> 01:31:47,586
Odpowiedź zajęła mu chwilę,
może 10, 15 sekund.

1397
01:31:47,670 --> 01:31:49,171
Powiedział mi,

1398
01:31:49,880 --> 01:31:54,093
że najbardziej żałuje tego,
że odwrócił się od Malcolma.

1399
01:31:54,176 --> 01:31:57,846
Chciałby móc się cofnąć
i powiedzieć Malcolmowi, że mu przykro,

1400
01:31:57,930 --> 01:32:02,268
że go kocha, że jest jego przyjacielem
i że miał rację co do wielu rzeczy.

1401
01:32:02,351 --> 01:32:04,979
MECZET MUHAMMADA ALEGO
DEER LAKE, PENSYLWANIA

1402
01:32:05,062 --> 01:32:07,731
Jedną z rzeczy, których nigdy nie zapomnę,

1403
01:32:09,316 --> 01:32:12,444
było to, jak spojrzałam
na Muhammada Alego i spytałam:

1404
01:32:13,112 --> 01:32:14,613
„Kochałeś mojego ojca?”.

1405
01:32:17,908 --> 01:32:19,868
A on odpowiedział:

1406
01:32:21,287 --> 01:32:23,956
„Kochałem twojego ojca całym sercem”.

1407
01:35:03,490 --> 01:35:08,495
Napisy: Anna Piotrowska