1
00:00:24,160 --> 00:00:27,760
Inuubos ng kalakalan ng mga alipin
ang Kanlurang Gitnang Aprika.
2
00:00:29,000 --> 00:00:33,720
Libo-libo ang isinasakay sa mga barko
patungo sa mga banyagang dalampasigan,
3
00:00:34,280 --> 00:00:36,920
para hindi na muling makita
ang kanilang tahanan o pamilya.
4
00:00:45,640 --> 00:00:49,560
Si Njinga, Reyna ng Ndongo,
at ngayon ng Matamba,
5
00:00:49,560 --> 00:00:52,960
ay lalaban hanggang sa kaniyang huling
hininga para ipaglaban ang kaharian niya.
6
00:00:52,960 --> 00:00:54,800
Huwag silang hayaang makatakas!
7
00:00:56,120 --> 00:00:58,880
Sige. Tumakbo lang kayo.
8
00:00:59,880 --> 00:01:01,560
Kayo naman ang tatakbo.
9
00:01:14,000 --> 00:01:16,240
Pero walang kapayapaang hatid
ang tagumpay.
10
00:01:20,360 --> 00:01:24,440
Makalipas ang apat na taon, bihag pa rin
ng mga Portuges ang kapatid niya.
11
00:01:29,440 --> 00:01:31,200
Ang kapalit ng kanilang kalayaan
12
00:01:31,200 --> 00:01:35,360
ay papasukin ni Njinga sa mga ruta
ng pag-aalipin ang mga Portuges.
13
00:01:43,680 --> 00:01:45,840
Hindi siya pumayag.
14
00:01:50,000 --> 00:01:52,640
Mahusay ang nagawa mo
kahit wala kami, kapatid.
15
00:01:55,800 --> 00:01:56,920
Kambu?
16
00:02:04,480 --> 00:02:05,560
Kambu!
17
00:02:25,560 --> 00:02:27,520
Sugo siya ng gobernador.
18
00:02:30,240 --> 00:02:33,400
Pinasama nila siya sa 'kin
dala ang mensahe para sa 'yo.
19
00:02:34,120 --> 00:02:35,880
Ibinalik ko na ang iyong kapatid.
20
00:02:35,880 --> 00:02:38,040
Ngayon, buksan niyo na
ang mga pamilihan ng alipin.
21
00:02:42,080 --> 00:02:45,280
Bihag ninyo pa rin
ang kapatid kong si Funji.
22
00:02:46,240 --> 00:02:47,880
Hangga't hindi siya malaya,
23
00:02:47,880 --> 00:02:51,080
walang mga pamilihan ng alipin.
24
00:02:51,080 --> 00:02:56,360
At... walang kapayapaan
nang wala ang kapatid ko!
25
00:02:56,920 --> 00:02:57,920
Layas!
26
00:03:22,640 --> 00:03:26,280
KUTA NG MASSANGANO
27
00:03:28,360 --> 00:03:29,680
Ama sa Langit...
28
00:03:31,480 --> 00:03:33,960
Nakakulong sa kuta
ng mga Portuges si Funji,
29
00:03:33,960 --> 00:03:35,760
sa Kuta ng Massangano.
30
00:03:35,880 --> 00:03:37,320
KUTA NG MASSANGANO
31
00:03:37,520 --> 00:03:38,800
Pero kahit bihag,
32
00:03:38,800 --> 00:03:42,160
{\an8}pinatutunayan niya ang mahalagang
papel niya kay Njinga.
33
00:03:44,440 --> 00:03:47,480
Humayo ka, anak, at huwag nang magkasala.
34
00:03:49,000 --> 00:03:51,920
IKA-12 TAON NG PAGKABIHAG NI FUNJI
35
00:03:55,000 --> 00:03:56,960
Nais kong magkumpisal.
36
00:03:57,200 --> 00:03:58,880
Tahanan ito ng Diyos.
37
00:03:59,560 --> 00:04:01,360
Hayaan mo siyang magkumpisal.
38
00:04:03,880 --> 00:04:05,080
Bilisan mo.
39
00:04:13,040 --> 00:04:16,480
Banal na Ina, ipanalangin mo kami.
40
00:04:19,360 --> 00:04:20,640
Banal na Ina ng Diyos...
41
00:04:21,760 --> 00:04:22,920
ipanalangin mo kami.
42
00:04:24,560 --> 00:04:26,079
Banal na Ina ni Kristo...
43
00:04:27,840 --> 00:04:28,960
ipanalangin mo kami.
44
00:04:35,920 --> 00:04:38,560
{\an8}Samakatuwid, isang espiya
ni Njinga si Funji.
45
00:04:39,040 --> 00:04:40,640
{\an8}Nag-iiwan siya ng mga sulat sa kapilya
46
00:04:40,640 --> 00:04:42,400
{\an8}na kinukuha ng grupo ng mga mensahero,
47
00:04:42,400 --> 00:04:44,240
at dinadala sa kaniyang kapatid.
48
00:04:47,160 --> 00:04:50,800
KAMPONG PANDIGMA NI NJINGA SA DEMBOS
49
00:04:51,600 --> 00:04:53,880
Kinumpirma ni Funji ang hinala natin.
50
00:04:53,880 --> 00:04:55,920
Malaki ang problema ng mga Portuges.
51
00:04:55,920 --> 00:04:58,560
Nakuha sa kanila
ng mga Olandes ang Luanda.
52
00:04:59,080 --> 00:05:00,920
Maaaring mabuti ito para sa atin.
53
00:05:00,920 --> 00:05:02,160
O hindi.
54
00:05:02,360 --> 00:05:07,640
Si Njinga Mona na mandirigmang Imbangala,
pangunahing heneral at tagapayo ng Reyna.
55
00:05:07,640 --> 00:05:10,080
"Anak ni Njinga"
ang ibig sabihin ng kaniyang pangalan,
56
00:05:10,080 --> 00:05:11,760
na siyang tingin ni Njinga sa kaniya.
57
00:05:13,040 --> 00:05:16,120
Maaaring maging kaibigan ko
ang kaaway ng aking kaaway.
58
00:05:18,400 --> 00:05:20,080
Subukan nating makipag-ugnayan.
59
00:05:21,040 --> 00:05:24,080
Tingnan kung posible
ang pakikipag-alyansa.
60
00:05:27,960 --> 00:05:31,840
Kung mamarapatin ng mga ninuno,
gagamitin ko ang mga Olandes
61
00:05:32,160 --> 00:05:34,680
para tuluyang mapabagsak ang mga Portuges.
62
00:05:36,840 --> 00:05:39,000
Noong 1641, dumating ang mga Dutch.
63
00:05:39,000 --> 00:05:41,680
Sila na ang pinakamalakas na puwersa
no'ng panahon na 'yon sa Atlantiko.
64
00:05:43,440 --> 00:05:46,600
May monopolyo ang mga Portuges sa
kalakalan ng mga alipin sa Aprika
65
00:05:46,600 --> 00:05:48,000
nang mahigit isang siglo.
66
00:05:48,800 --> 00:05:52,320
Pero kasama na ngayon
ang France, Britanya, at ang Netherlands
67
00:05:52,320 --> 00:05:54,400
at gusto nilang makihati.
68
00:05:54,400 --> 00:05:58,240
Sa pamantayan ngayon, hindi mailalarawan
ang kita na nakukuha rito.
69
00:05:58,240 --> 00:05:59,960
Sa ekonomiya pa lang ng mga sakahan,
70
00:05:59,960 --> 00:06:02,640
pinalalaki na nito ang yaman
ng mga kaharian sa Europa.
71
00:06:02,640 --> 00:06:04,480
{\an8}Pumupunta na ang lahat sa Aprika
72
00:06:04,480 --> 00:06:09,280
{\an8}para anihin ang Itim na ginto,
na kung saan, ito ang mga tao
73
00:06:09,280 --> 00:06:14,640
upang maitayo nila ang Amerika at iba pang
ekonomiya gamit ang libreng trabahador.
74
00:06:17,120 --> 00:06:18,120
Ano?
75
00:06:19,520 --> 00:06:22,000
Dinala ba nila ang mga dayuhang 'to
para lumaban kasama natin o...
76
00:06:22,000 --> 00:06:24,360
kailangan pa rin ba nating
maging laging handa?
77
00:06:34,840 --> 00:06:38,080
Malalaman lang ng babae
kung sino ang gusto niya
78
00:06:38,080 --> 00:06:40,920
kapag sumiping na siya sa dalawang lalaki.
79
00:06:41,400 --> 00:06:43,080
Kapag nakipagsayaw ka sa kalaban mo...
80
00:06:44,120 --> 00:06:45,880
huwag kang pipikit.
81
00:06:47,240 --> 00:06:50,400
Dapat makipagkita ka sa mga taong 'to
sa lugar ng kapangyarihan...
82
00:06:51,280 --> 00:06:52,520
at kagalingan.
83
00:06:54,240 --> 00:06:55,600
Sa aking trono.
84
00:06:57,280 --> 00:06:58,680
Bilang babaeng Hari.
85
00:06:59,360 --> 00:07:00,520
Tama.
86
00:07:06,520 --> 00:07:07,560
Tapos na ito kung ganoon.
87
00:07:12,440 --> 00:07:16,560
Alisin natin ang pagdududa ng mga
bagong dayuhan na ito kung sino ako.
88
00:07:19,160 --> 00:07:21,040
Ang pinunong hindi nila isawalang-bahala.
89
00:07:32,000 --> 00:07:33,080
Papasukin niyo sila.
90
00:07:42,680 --> 00:07:44,520
{\an8}Sa tingin ko, malaking pagbabago 'to
sa isang banda,
91
00:07:44,520 --> 00:07:46,880
{\an8}dahil kinikilala ni Njinga
92
00:07:46,880 --> 00:07:51,360
{\an8}na maaring makatulong sa kaniya nang husto
ang tunggalian ng mga taga-Europa.
93
00:07:58,080 --> 00:07:59,600
Maupo kayo.
94
00:08:03,800 --> 00:08:05,880
Nabalitaan namin
na hawak niyo na ang Luanda.
95
00:08:06,800 --> 00:08:07,920
Binabati ko kayo.
96
00:08:08,560 --> 00:08:09,520
Salamat.
97
00:08:09,800 --> 00:08:12,960
Mabuti sigurong inumin namin ang alak
na inyong gusto para magdiwang.
98
00:08:14,480 --> 00:08:15,640
Masyadong mabait ang Reyna.
99
00:08:16,600 --> 00:08:17,720
Siguro mamaya na lang.
100
00:08:18,280 --> 00:08:19,960
Kapag tapos na tayong mag-usap.
101
00:08:20,240 --> 00:08:21,440
Pagkatapos ng trabaho.
102
00:08:24,240 --> 00:08:26,240
Talagang matatalino ang mga Olandes.
103
00:08:29,400 --> 00:08:30,600
Buweno.
104
00:08:31,680 --> 00:08:33,280
Nasakop niyo na ang Luanda.
105
00:08:35,320 --> 00:08:37,120
Ano'ng susunod para
sa nakatatakot 'yong hukbo?
106
00:08:40,799 --> 00:08:42,840
- Ano ang ibig mong sabihin?
- Sa pareho nating kaaway,
107
00:08:43,200 --> 00:08:44,400
ang mga Portuges?
108
00:08:46,600 --> 00:08:48,520
Gaano niyo kagusto silang mawala?
109
00:08:50,960 --> 00:08:54,040
Marami kaming narinig na kuwento
tungkol sa dakilang si Njinga,
110
00:08:54,440 --> 00:08:57,560
na hindi kailanman nakuha ng mga Portuges
ang pakikipagkaibigan o kapayapaan.
111
00:08:57,560 --> 00:09:00,560
Hindi kilala ng lupaing 'to
ang pakikipagkaibigan o kapayapaan
112
00:09:00,560 --> 00:09:03,000
mula nang tumapak dito ang mga Portuges.
113
00:09:04,880 --> 00:09:08,320
Kami ang mga taong ipinanganak
na nanganganib nang maubos.
114
00:09:09,440 --> 00:09:11,080
Kaya gusto kong mawala sila.
115
00:09:12,560 --> 00:09:13,960
Pareho tayo ng gusto kung ganoon.
116
00:09:15,560 --> 00:09:17,000
Parang ganoon.
117
00:09:20,680 --> 00:09:22,080
"Parang ganoon."
118
00:09:23,600 --> 00:09:26,800
Ibig kong sabihin,
narito kami para sa kalakalan,
119
00:09:27,720 --> 00:09:31,920
pero alam ng lahat na matapang na hinarang
ni Njinga ang mga Portuges mula sa...
120
00:09:32,680 --> 00:09:33,920
masasabi kong mga...
121
00:09:34,920 --> 00:09:38,560
mahahalagang ruta papunta
sa pangunahing mga pamilihan.
122
00:09:38,560 --> 00:09:41,200
Mga pamilihan ng alipin.
123
00:09:44,960 --> 00:09:49,120
Narinig ko rin ang pagsakop niyo
sa mga sakahan ng mga Portuges
124
00:09:49,120 --> 00:09:51,440
mula sa Amerika hanggang
sa mga baybayin nito.
125
00:09:52,520 --> 00:09:53,840
Mga lupaing sumisigaw
126
00:09:54,600 --> 00:09:57,120
para sa mga baling likod
ng mamamayan namin sa pag-aararo.
127
00:09:58,600 --> 00:09:59,720
Tama ba ako?
128
00:10:04,280 --> 00:10:05,800
Maraming alam ang Reyna.
129
00:10:08,400 --> 00:10:11,920
Bago ko pag-isipan ang gusto niyo...
130
00:10:14,080 --> 00:10:16,320
dapat ko munang makuha ang kailangan ko.
131
00:10:17,640 --> 00:10:20,240
Ilang beses ko ng pinagdaanan 'to
sa mga Portuges.
132
00:10:21,240 --> 00:10:25,400
Mga pangako, panunumpa,
binali, walang saysay--
133
00:10:25,400 --> 00:10:27,240
Hindi kami ang mga Portuges.
134
00:10:27,240 --> 00:10:31,880
Ngunit, pareho ang pagkauhaw
niyo sa mga alipin.
135
00:10:33,480 --> 00:10:34,680
Ano ang kailangan mo?
136
00:10:35,240 --> 00:10:37,760
Mga kawal at mga armas. At higit sa lahat...
137
00:10:39,640 --> 00:10:40,800
Pagkilala.
138
00:10:41,680 --> 00:10:45,880
Na kung papayag akong
makipagtulungan sa inyo,
139
00:10:46,840 --> 00:10:51,320
kikilalanin niyo ako bilang
maharlikang babaeng hari.
140
00:10:52,600 --> 00:10:54,200
At hindi bilang nasasakupan niyo.
141
00:10:57,440 --> 00:11:00,560
Pero marahil, masyadong mabigat
na trabaho 'yon...
142
00:11:01,520 --> 00:11:02,600
para sa araw na 'to.
143
00:11:05,840 --> 00:11:07,960
Oras na siguro para sa alak na 'yon.
144
00:11:08,520 --> 00:11:09,520
Tama?
145
00:11:14,520 --> 00:11:18,440
Hindi talaga nag-alinlangan si Njinga
sa pagkasuklam niya sa mga Portuges
146
00:11:19,000 --> 00:11:22,360
at mga Dutch ang pinakamadaling paraan
para labanan ang kanilang puwersa.
147
00:11:22,360 --> 00:11:24,840
Magkaiba ang mga Dutch sa mga Portuges
148
00:11:24,840 --> 00:11:29,040
dahil hindi nila gustong sakupin
ang Ndongo na kaniyang kaharian.
149
00:11:39,680 --> 00:11:43,760
Talaga bang hahayaan mo ang mga Olandes
na magkaroon ng mga pamilihan ng alipin?
150
00:11:45,240 --> 00:11:47,320
Kailangan kong makipag-usap sa kanila.
151
00:11:48,360 --> 00:11:50,600
Alam ko kung ano'ng
nakita ko pabalik dito.
152
00:11:51,760 --> 00:11:53,680
Mga nayon na wala ng tao.
153
00:11:55,040 --> 00:11:57,400
Inubos ng mga Portuges.
154
00:11:59,680 --> 00:12:01,760
Walang itinira kahit isa.
155
00:12:01,760 --> 00:12:04,080
Na parang pinamumugaran na lang
ng masasamang espiritu.
156
00:12:04,080 --> 00:12:06,480
Ganoon ba ang kahihinatnan nating lahat?
157
00:12:06,480 --> 00:12:07,720
Siyempre hindi, Kambu.
158
00:12:07,720 --> 00:12:09,960
- Bakit mo itinatanong 'yan sa akin?
- Kung ganoon,
159
00:12:09,960 --> 00:12:12,360
bakit ka pa nakikipag-usap sa kanila?
160
00:12:13,080 --> 00:12:16,760
Kahit ngayon, walang duda na alam natin
161
00:12:16,760 --> 00:12:19,120
na pareho sila ng gusto ng mga Portuges.
162
00:12:19,120 --> 00:12:22,760
Dahil ang mga Portuges pa rin
ang pinakamalaki nating kaaway!
163
00:12:24,400 --> 00:12:28,360
At ang mga Olandes na lang
ang pag-asa natin para matalo sila!
164
00:12:30,040 --> 00:12:31,920
Na makitang muli si Funji!
165
00:12:34,320 --> 00:12:36,280
Kailangan tayo ng mga Olandes.
166
00:12:37,120 --> 00:12:38,960
May kalamangan tayo roon.
167
00:12:40,360 --> 00:12:42,280
At kung walang 'yon, walang pag-asa.
168
00:12:44,000 --> 00:12:45,320
Ang pinakamahuhusay nating mamamayan
169
00:12:46,200 --> 00:12:48,200
ay patuloy na kukunin sa mga lupain natin.
170
00:12:49,920 --> 00:12:52,400
May naaalala ka bang panahon
171
00:12:53,960 --> 00:12:56,440
na hindi mo kailangang maging handa
habang natutulog?
172
00:13:07,040 --> 00:13:08,160
Wala.
173
00:13:09,920 --> 00:13:13,160
Kailangan nating gawin ang lahat...
174
00:13:14,280 --> 00:13:16,440
para mabuhay at lumaban ng isa pang araw.
175
00:13:20,160 --> 00:13:22,800
Kung papayag ang mga Olandes
na lumaban kasama natin
176
00:13:23,280 --> 00:13:25,960
at kikilalanin ako bilang kapantay nila,
177
00:13:25,960 --> 00:13:29,480
magkasama nating mapapaalis
ang mga Portuges.
178
00:13:33,080 --> 00:13:34,760
At hindi na nila ako isasawalang-bahala.
179
00:13:50,480 --> 00:13:53,280
Patuloy ang pag-atake ni Njinga
sa mga Portuges.
180
00:13:56,760 --> 00:14:00,120
Malaki ang epekto niya sa kalakalan
ng mga alipin sa Atlantiko.
181
00:14:00,960 --> 00:14:02,960
Kung saan, sa kasagsagan nito,
182
00:14:02,960 --> 00:14:04,640
nagpapadala ang mga Portuges ng
183
00:14:04,640 --> 00:14:08,480
nasa 10,000 hanggang 13,000
na inaliping mga tao kada taon,
184
00:14:08,480 --> 00:14:10,480
bumaba 'yon at halos wala na.
185
00:14:10,480 --> 00:14:12,920
{\an8}At sa huli,
galit na galit ang Hari ng Portugal
186
00:14:12,920 --> 00:14:14,360
{\an8}sa malaking perang nawawala sa kaniya,
187
00:14:14,360 --> 00:14:16,720
kaya nagsugo siya ng gobernador
para harapin si Njinga.
188
00:14:17,920 --> 00:14:20,040
Siya si Souto-Maior.
189
00:14:21,440 --> 00:14:25,240
Bumuo siya ng malaking puwersa noong 1646,
190
00:14:25,240 --> 00:14:27,560
ang pinakamalaking kinaharap ni Njinga.
191
00:14:30,640 --> 00:14:32,720
Dumeretso ang mga Portuges
sa kampong pandigma ni Njinga
192
00:14:32,720 --> 00:14:34,120
sa rehiyon ng Dembos.
193
00:14:52,640 --> 00:14:54,320
Marami pang parating, Mahal na Reyna!
194
00:14:54,320 --> 00:14:55,720
Pinaliligiran nila tayo!
195
00:14:55,720 --> 00:14:58,360
Umatras tayo sa gubat! Dali!
196
00:15:03,520 --> 00:15:07,200
Kailangang tumakas ni Njinga at iwan
197
00:15:07,200 --> 00:15:11,160
{\an8}ang marami sa mamamayan niya,
kasama ulit ang kapatid niyang si Kambu.
198
00:15:18,640 --> 00:15:21,800
Hindi ganito ang pagpasok
sa tahanan ng maharlika.
199
00:15:21,800 --> 00:15:22,960
Pangahas ka!
200
00:15:26,960 --> 00:15:29,360
Pakiusap! Ako...
201
00:15:29,360 --> 00:15:33,440
Hindi!
202
00:15:43,520 --> 00:15:48,600
Nang nalaman ng mga Portuges
na matagal nang espiya si Funji,
203
00:15:48,600 --> 00:15:50,680
talagang galit na galit sila.
204
00:15:51,440 --> 00:15:54,840
Kaya nagpasya silang ipakita kay Njinga
205
00:15:54,840 --> 00:15:57,360
na "hindi ka mananalo sa laban na ito.
206
00:15:57,360 --> 00:15:59,560
Dudurugin ka namin."
207
00:16:40,720 --> 00:16:42,920
Muling kumilos ang mga hukbo ni Njinga,
208
00:16:42,920 --> 00:16:47,840
nang mabalitaan nila ng pagdukot
kay Kambu, at pagpaslang kay Funji.
209
00:16:58,800 --> 00:17:01,240
Paano tayo magpapaalam
kung walang mga labi?
210
00:17:02,720 --> 00:17:04,920
Makakabalik ba siya kung walang katawan?
211
00:17:09,359 --> 00:17:11,920
Isa na siyang ninuno ngayon.
212
00:17:14,359 --> 00:17:16,119
May espiritu na muli tayo...
213
00:17:17,359 --> 00:17:21,720
ng isang maharlika, matapang
na mandirigma na nagbabantay sa atin.
214
00:17:26,440 --> 00:17:28,040
Magpakatatag ka.
215
00:17:30,079 --> 00:17:33,560
Walang pangyayaring hindi nagmula
sa mga diyos, Njinga.
216
00:17:33,560 --> 00:17:36,160
Paano kung ganoon din
ang gawin nila kay Kambu?
217
00:17:37,840 --> 00:17:41,040
Hindi ko rin kayang mawala siya.
Hindi ko kaya.
218
00:17:42,040 --> 00:17:43,240
Hindi ko kaya!
219
00:17:46,320 --> 00:17:47,440
Alam ko...
220
00:17:49,120 --> 00:17:50,320
na masakit.
221
00:17:52,680 --> 00:17:54,440
Hindi puwedeng mawala rin siya.
222
00:17:58,160 --> 00:17:59,640
Nakababatang kapatid niya 'to
223
00:17:59,640 --> 00:18:03,920
na dapat niyang protektahan
sa buong buhay nila.
224
00:18:04,200 --> 00:18:06,360
{\an8}Marahil matinding pagsisisi
ang nararamdaman niya
225
00:18:06,360 --> 00:18:10,320
{\an8}sa kawalan niya ng kakayahang maging
ligtas at maprotektahan si Funji.
226
00:18:27,120 --> 00:18:29,200
Bantayan mo kami, Funji.
227
00:18:35,840 --> 00:18:38,080
Hindi masasayang ang sakripisyo mo.
228
00:18:39,920 --> 00:18:40,920
Ngayong patay na si Funji,
229
00:18:40,920 --> 00:18:44,160
mas kailangan ni Njinga ang mga Dutch
para mailigtas si Kambu,
230
00:18:44,160 --> 00:18:46,480
at kailangang mapirmahan nila ngayon
ang kasunduan.
231
00:18:47,040 --> 00:18:50,680
Ikinulong ng mga Portuges si Kambu
sa Kuta ng Massangano.
232
00:18:50,680 --> 00:18:54,360
Walang mga armas si Njinga
para subukang magligtas nang mag-isa.
233
00:19:02,400 --> 00:19:05,200
Bilang bahagi ng kasunduan,
gusto kong makuha ang Kuta ng Massangano,
234
00:19:05,200 --> 00:19:09,720
nangangahulugang kailangan ko ng mga
hukbong Olandes, mga bala, at mga baril.
235
00:19:09,720 --> 00:19:11,480
Bakit napakahalaga ng kutang 'to sa 'yo?
236
00:19:12,240 --> 00:19:14,520
Bakit napakahalaga ng kutang 'to?
237
00:19:16,920 --> 00:19:21,640
Ang Masanggano ang pinakahuling
kuta ng mga Portuges,
238
00:19:21,640 --> 00:19:23,680
kung hindi man, ang pinakamalakas nila.
239
00:19:23,680 --> 00:19:28,560
Sa katunayan, napakahalaga ng posisyon
nito, kung babagsak 'to ngayon,
240
00:19:29,120 --> 00:19:31,520
matatapos ang mga Portuges,
malapit na sila katapusan nila.
241
00:19:32,800 --> 00:19:36,040
Bakit napakahalaga nito sa akin?
Hay naku, ginoo.
242
00:19:37,320 --> 00:19:40,840
Dapat napakahalaga rin nito sa 'yo,
hindi ba?
243
00:19:40,840 --> 00:19:41,960
Oo, alam ko.
244
00:19:43,800 --> 00:19:47,400
Pero, ang kasunduan na gaya nito sa isang...
245
00:19:48,960 --> 00:19:50,640
Babaeng Hari ng Ndongo.
246
00:19:51,280 --> 00:19:53,520
Sabihin na lang nating masalimuot 'to.
247
00:19:53,960 --> 00:19:55,200
Hindi pa ito kailanman nagawa.
248
00:19:56,480 --> 00:19:58,440
Pasensiya na,
pero hindi ako sigurado kung posible ito.
249
00:19:58,440 --> 00:19:59,680
Ibig sabihin, hindi imposible.
250
00:19:59,680 --> 00:20:02,200
Ibig sabihin kung posible ito,
wala akong ipinapangako,
251
00:20:02,200 --> 00:20:03,560
{\an8}pero kung oo...
252
00:20:05,680 --> 00:20:08,320
Malaki ang nakataya rito.
253
00:20:08,320 --> 00:20:09,480
Gaano kalaki?
254
00:20:09,960 --> 00:20:11,400
Gusto namin ng mas maraming alipin.
255
00:20:12,240 --> 00:20:13,280
Ano ang sinabi ko?
256
00:20:14,080 --> 00:20:16,400
Mga ahas. Lahat sila.
257
00:20:24,840 --> 00:20:29,320
Hindi na mabilang na mga
mamamayan ko ang kinuha ninyo.
258
00:20:29,320 --> 00:20:32,000
Gusto naming makapasok sa mga pamilihan
ng alipin ng mga Portuges,
259
00:20:32,000 --> 00:20:34,920
nang hindi sila nakikialam.
260
00:20:38,240 --> 00:20:41,160
Gusto ng mga Dutch na hayaan sila
ni Njinga na samantalahin
261
00:20:41,160 --> 00:20:44,680
ang sistemang pang-aalipin ng mga Portuges
mula sa mga ruta hanggang sa pamilihan.
262
00:20:44,680 --> 00:20:47,240
Naipakita niyang madali niyang
maisasara iyon.
263
00:20:47,240 --> 00:20:49,320
Kaya ngayon, kailangan nila
ang pakikipagtulungan niya.
264
00:20:50,560 --> 00:20:52,240
Gusto kong nasa kasulatan 'to,
265
00:20:52,560 --> 00:20:57,480
ibig sabihin, opisyal ninyong
kikilalanin ang posisyon ko
266
00:20:58,680 --> 00:21:02,360
bilang malaya at lehitimong pinuno
ng Ndongo at Matamba.
267
00:21:04,280 --> 00:21:07,720
Ang maharlika na inyong kapantay
at kasama...
268
00:21:09,280 --> 00:21:13,480
sa laban na 'to kontra sa mga Portuges
at sa lupaing ito.
269
00:21:15,400 --> 00:21:18,200
Gaya ng sabi ko...
270
00:21:18,200 --> 00:21:19,640
malaking kahilingan 'to.
271
00:21:19,640 --> 00:21:22,440
Para tumbasan ang malaking kapalit
na gusto niyo...
272
00:21:23,880 --> 00:21:25,120
gaya ng sabi mo.
273
00:21:37,920 --> 00:21:41,360
Pumirma si Njinga ng pormal
na kasunduan sa mga Dutch.
274
00:21:41,360 --> 00:21:44,880
Pumayag siyang ibigay ang kalahati
sa mga bihag na dinala niya sa digmaan,
275
00:21:44,880 --> 00:21:48,640
na puwede nilang alipinin at gamitin
sa kanilang mga sakahan.
276
00:21:48,640 --> 00:21:51,680
Bilang kapalit, pumayag ang mga Dutch
na suportahan si Njinga,
277
00:21:51,680 --> 00:21:54,400
sa militar at politikal na aspeto.
278
00:21:54,400 --> 00:21:56,120
Kompromiso 'to.
279
00:21:56,360 --> 00:22:01,400
Paano mo poprotektahan ang mga tao
sa panahong puno ng pang-aalipin,
280
00:22:01,400 --> 00:22:03,800
kung saan laganap sa lahat
ang pagkaalipin at pang-aalipin?
281
00:22:03,800 --> 00:22:09,600
Kung saan ang karahasan ng kolonisasyon
ay nagbubunga ng mga inaliping tao
282
00:22:09,600 --> 00:22:13,400
o kaya ng mga matagumpay na labanan
'to sa pakikipag-alyansa
283
00:22:13,400 --> 00:22:15,640
sa mga puwersang Europeo na nang-aalipin.
284
00:22:16,960 --> 00:22:19,080
Si Njinga, sa tulong
ng mga sundalong Dutch,
285
00:22:19,080 --> 00:22:22,880
{\an8}ay nagplano ng pagsalakay
sa Massangano upang iligtas si Kambu.
286
00:22:22,880 --> 00:22:26,240
Makalipas ang dalawang linggo,
isang araw na lang at sasalakay na sila.
287
00:22:34,400 --> 00:22:35,600
Mabuhay ang ating Reyna.
288
00:22:36,720 --> 00:22:38,960
Mabuhay. Bakit ka narito?
289
00:22:43,840 --> 00:22:45,280
Puwede ba ninyo kaming iwan?
290
00:22:52,640 --> 00:22:56,360
Nagpadala sila ng malaking pangkat
mula Lisbon upang labanan ang mga Olandes,
291
00:22:56,360 --> 00:22:58,440
kailangan na ng mga kaibigan natin
ang mga sundalo nila.
292
00:22:58,440 --> 00:22:59,600
Ano'ng ibig mong sabihin?
293
00:23:00,480 --> 00:23:02,320
Kahit ang mga nandito?
294
00:23:03,160 --> 00:23:06,720
Lahat sila para depensahan ang Luanda.
295
00:23:08,440 --> 00:23:09,680
Hindi ba ito makapaghihintay?
296
00:23:10,560 --> 00:23:13,120
Isang araw na lang at
sasalakay na tayo sa Kuta
297
00:23:13,120 --> 00:23:14,400
at mapalaya si Kambu, hindi nila...
298
00:23:14,960 --> 00:23:16,000
Hindi 'to maaari!
299
00:23:16,800 --> 00:23:18,640
Sa tingin, wala ng ibang pagpipilian.
300
00:23:20,400 --> 00:23:21,920
Sa mga ulat,
301
00:23:21,920 --> 00:23:25,440
masyadong marami ang mga Portuges
na dumadaong sa Luanda.
302
00:23:28,160 --> 00:23:29,040
Hindi.
303
00:23:29,720 --> 00:23:31,080
Tawagin mo ang Nganga.
304
00:23:31,080 --> 00:23:33,720
Marahil may ibang paraan ang mga ninuno.
305
00:23:33,720 --> 00:23:38,120
Hindi tayo puwedeng umatras lalo
na't ganito na tayo kalapit.
306
00:23:38,120 --> 00:23:41,440
Napakalayo niya.
Wala ng oras na mapapunta siya.
307
00:23:44,840 --> 00:23:46,960
Sabihin mo sa kanilang
bigyan ako ng isa pang araw.
308
00:23:47,720 --> 00:23:48,960
Isang araw pa.
309
00:23:49,600 --> 00:23:52,800
At ako mismo ang pupunta
310
00:23:52,800 --> 00:23:55,040
kasama ang mga hukbo natin
at ang sa kanila upang lumaban.
311
00:23:55,040 --> 00:23:57,640
Pero nangako tayong tutulungan sila.
312
00:23:57,640 --> 00:23:59,520
Oo. Pero hindi ngayon.
313
00:24:00,280 --> 00:24:01,480
Bukas.
314
00:24:03,880 --> 00:24:06,520
Sa tingin ko, hindi na nila
mahihintay ang bukas, Mahal na Reyna.
315
00:24:07,560 --> 00:24:09,320
Kapag nawala sa kanila ang Luanda,
316
00:24:10,320 --> 00:24:14,400
mawawalang-saysay din
ang makakamtam natin ngayon!
317
00:24:16,240 --> 00:24:18,440
Kailangan na nila ngayon
ang kanilang mga hukbo.
318
00:24:21,360 --> 00:24:23,000
Kailangan nating pumili.
319
00:24:40,280 --> 00:24:41,880
Sabihan ang mga kawal na umalis na.
320
00:24:43,960 --> 00:24:46,640
Pero kapag natapos na ito...
321
00:24:48,880 --> 00:24:52,000
babalik tayo, gaya ng pangako,
upang iligtas si Kambu.
322
00:25:17,360 --> 00:25:19,560
Nang makabalik si Njinga sa Luanda,
323
00:25:19,560 --> 00:25:23,040
nakita niya ang huling barko
ng mga Dutch, naglalaho papalayo.
324
00:25:24,160 --> 00:25:26,560
Kontrolado na ulit ng mga Portuges
ang siyudad.
325
00:25:27,600 --> 00:25:31,160
Nakakapanlumo kay Njinga
na biguin ng mga Dutch.
326
00:25:31,160 --> 00:25:33,680
Napagtanto niya na kung wala
ang kanilang suportang militar,
327
00:25:33,680 --> 00:25:36,360
mas magiging mahirap sa kaniya
na matalo ang mga Portuges.
328
00:25:42,720 --> 00:25:46,200
Hindi ang pakikipaglaban ang problema,
may tulong man o wala ng mga Olandes.
329
00:25:46,200 --> 00:25:50,480
Tinik pa rin ako sa landas nila
pero wala pa rin sa atin si Kambu.
330
00:25:50,480 --> 00:25:53,600
Tila desidido silang ikulong
si Kambu kahit ano pa ang gawin natin.
331
00:25:53,600 --> 00:25:56,160
Kaya patuloy tayong lumaban
hanggang wala na silang pagpilian.
332
00:25:56,160 --> 00:25:58,520
Malakas ka pa rin
tulad noong maupo ka sa trono.
333
00:25:58,520 --> 00:26:00,480
Hindi pa ako imortal,
334
00:26:00,480 --> 00:26:02,080
at ganoon din si Kambu.
335
00:26:02,760 --> 00:26:06,400
At kailangan ko siya
para pumalit sa akin kapag wala na ako.
336
00:26:10,760 --> 00:26:12,600
Nakita namin silang nagtatago sa kapilya.
337
00:26:14,040 --> 00:26:16,880
Ikaw, Kilala kita, hindi ba?
338
00:26:19,960 --> 00:26:23,080
Ano ang ginagawa mo sa Wandu, kaibigan?
339
00:26:23,080 --> 00:26:24,000
Kaibigan?
340
00:26:24,480 --> 00:26:25,800
Nasa mga Heswita ka na ba ngayon?
341
00:26:25,800 --> 00:26:28,440
Hindi sila mga Heswita.
Mga Kaputsino sila.
342
00:26:28,440 --> 00:26:31,200
Ano ang pagkakaiba?
Lahat sila nagsisilbi sa mga Portuges.
343
00:26:31,200 --> 00:26:34,640
Hind namin kaibigan ang mga Portuges.
Sa Roma sila may pananagutan.
344
00:26:34,640 --> 00:26:35,880
- Sa Roma?
- Hindi sa Lisbon.
345
00:26:36,760 --> 00:26:38,840
Oo. Sa Papa.
346
00:26:38,840 --> 00:26:40,480
Lahat ng Katoliko,
sa Papa may pananagutan.
347
00:26:41,760 --> 00:26:43,840
Kahit ang Hari ng Portugal.
348
00:26:44,720 --> 00:26:48,120
Kita mo, 'di ko pa rin nakalilimutan lahat
ng itinuro mo sa 'kin sa binyag ko, ano?
349
00:26:48,680 --> 00:26:50,480
Salamat sa Diyos kung ganoon,
Reyna Njinga.
350
00:26:51,480 --> 00:26:53,640
Totoong lahat ng Katoliko,
sa Papa may pananagutan.
351
00:26:53,640 --> 00:26:57,200
Kung ganoon, bakit hindi ang Papa
ang pugutan natin ng ulo sa halip na ikaw?
352
00:26:59,120 --> 00:27:01,400
Dahil buntot ka lang naman ng ahas,
353
00:27:01,400 --> 00:27:03,200
at siya ang ulo.
354
00:27:03,200 --> 00:27:06,400
Njinga Mona, tigilan mo ang pananakot
sa mga bisita natin.
355
00:27:08,480 --> 00:27:10,160
Walang mangyayaring pamumugot ngayon.
356
00:27:10,880 --> 00:27:12,480
Asikasuhin niyo ang mga bisita.
357
00:27:13,400 --> 00:27:14,640
Ngayon na.
358
00:27:28,560 --> 00:27:29,640
Ano?
359
00:27:31,000 --> 00:27:33,600
Siguro, masyado nang matagal
ang paghahabol natin sa buntot.
360
00:27:36,200 --> 00:27:38,960
Sa tingin ko, tama si Njinga Mona.
361
00:27:57,360 --> 00:28:01,960
Sa panahong ito ng kahirapan, kailangan ko
ang tulong mo, ang paggabay mo.
362
00:28:03,160 --> 00:28:04,280
Amen.
363
00:28:06,760 --> 00:28:08,840
Sana hindi kita naistorbo, kaibigan.
364
00:28:09,760 --> 00:28:12,320
Hindi. Hindi naman.
365
00:28:14,200 --> 00:28:15,480
Ang makita ka...
366
00:28:16,720 --> 00:28:19,200
naalala ko ang pagbinyag sa 'kin,
matagal na panahon na ang nakalipas.
367
00:28:20,520 --> 00:28:22,520
Isang pinagpala
at 'di-malilimutang araw 'yon.
368
00:28:22,520 --> 00:28:24,000
Tungkol lang naman sa trabaho 'yon.
369
00:28:26,400 --> 00:28:27,640
Nagbibiro lang ako.
370
00:28:28,280 --> 00:28:30,120
Totoong hindi 'yon malilimutan.
371
00:28:30,960 --> 00:28:32,720
Hindi na 'ko magpapaligoy-ligoy pa.
372
00:28:35,000 --> 00:28:39,960
Kailangan ko ang pagkilala sa akin ng Papa
bilang totoong pinuno ng Ndongo.
373
00:28:42,120 --> 00:28:44,320
Kapag kinilala niya ako,
374
00:28:45,160 --> 00:28:47,240
kailangan ding gawin 'yon ng mga Portuges.
375
00:28:48,680 --> 00:28:51,320
Pagsuway sa Papa na hindi 'yon gawin.
376
00:28:52,320 --> 00:28:53,520
Na hindi nila gagawin.
377
00:28:53,520 --> 00:28:56,320
Kailangan ko ang tulong mo
at ng mga kaibigan mong Kaputsino
378
00:28:56,880 --> 00:28:58,360
para makuha ang pagkilala niya.
379
00:28:59,000 --> 00:29:01,000
- Hindi 'yon madali.
- Alam ko.
380
00:29:01,640 --> 00:29:02,800
Paano natin gagawin?
381
00:29:04,280 --> 00:29:05,400
Katibayan ng pag-anib.
382
00:29:06,520 --> 00:29:07,560
Hindi lang ikaw.
383
00:29:08,160 --> 00:29:09,600
Pati ang buong Ndongo.
384
00:29:09,600 --> 00:29:11,920
- Ang mga pamamaraan niyo--
- At ang kultura namin.
385
00:29:13,800 --> 00:29:15,160
Kailangan ko ang Papa.
386
00:29:17,320 --> 00:29:20,960
At kailangan ko ang tulong mo
na makuha ang tiwala niya.
387
00:29:22,040 --> 00:29:23,240
Tutulungan mo ba ako...
388
00:29:24,000 --> 00:29:25,920
at ng mga kaibigan mong Kaputsino.
389
00:29:31,480 --> 00:29:33,720
Pumayag si Padre Zelotes na tulungan siya.
390
00:29:34,040 --> 00:29:36,640
Kaya nagsimulang magpadala
ng mga sulat si Njinga sa Papa.
391
00:29:36,640 --> 00:29:40,080
Sinabi niyang handa siyang
bumalik sa Kristiyanismo.
392
00:29:40,080 --> 00:29:43,600
At hiniling niya ring pumunta ang mga tao,
pumunta ang mga misyonero
393
00:29:43,600 --> 00:29:47,120
at binyagan ang mga mamamayan niya,
at ipinakilala ang Kristiyanismo
394
00:29:47,320 --> 00:29:48,560
sa kaniyang kaharian.
395
00:29:53,120 --> 00:29:55,160
Habang naghihintay siya ng sagot
mula sa Papa,
396
00:29:55,160 --> 00:29:57,640
sinamantala ng mga Portuges
ang desperasyon ni Njinga
397
00:29:57,640 --> 00:29:59,200
na mabawi ang kapatid niyang si Kambu.
398
00:29:59,200 --> 00:30:02,040
Nagpadala sila ng sugo ng simbahan para
talakayin ang pagpapalaya sa kaniya.
399
00:30:04,440 --> 00:30:09,040
Gusto ng mga Portuges
na itigil mo ang pakikipagdigma,
400
00:30:09,960 --> 00:30:12,200
kung nais mo pang makitang muli
ang kapatid mo.
401
00:30:12,200 --> 00:30:14,080
"Pakikipagdigma".
402
00:30:15,520 --> 00:30:16,440
Tingnan mo nga naman.
403
00:30:18,040 --> 00:30:19,160
Ang hinihiling ko lang...
404
00:30:20,360 --> 00:30:22,680
ay ibalik niyo ang kapatid ko,
405
00:30:23,320 --> 00:30:25,360
ang tagapagmana ko,
406
00:30:26,000 --> 00:30:27,520
at huwag kaming pakialaman.
407
00:30:29,080 --> 00:30:32,440
Kung ginawa niyo 'yon, wala nang digmaan.
408
00:30:33,800 --> 00:30:37,400
Kailangan naming makitang pagtigil niyo
sa paganong pamumuhay.
409
00:30:38,480 --> 00:30:42,160
Kailangan namin ng katibayan ng
pag-anib mo sa Kristiyanismo.
410
00:30:43,600 --> 00:30:46,040
Pati na ng mga mamamayan mo.
411
00:30:49,360 --> 00:30:50,280
Pangahas ka.
412
00:30:50,280 --> 00:30:51,800
Patapusin mo siya.
413
00:31:00,960 --> 00:31:01,880
At...
414
00:31:04,920 --> 00:31:05,880
At ano?
415
00:31:07,720 --> 00:31:10,960
Humihingi rin ng 200 alipin
si Gobernador Chichorro
416
00:31:11,720 --> 00:31:13,280
bilang bayad ng mabuting pakikisama.
417
00:31:15,680 --> 00:31:19,120
Kasabwat ang Simbahang Katolika
ang kalakalan ng mga alipin.
418
00:31:19,400 --> 00:31:21,520
Sa tingin ko, hindi pa tayo
419
00:31:21,520 --> 00:31:24,920
nakapag-usap nang masinsinan
sa kung gaano kalaki ang papel
420
00:31:24,920 --> 00:31:26,920
na ginampanan ng simbahan
sa kalakalan ng mga alipin
421
00:31:26,920 --> 00:31:30,920
at ang kayamanang dala nito sa
pagpapaunlad ng Simbahang Katolika.
422
00:31:42,640 --> 00:31:44,440
Para lang malinaw.
423
00:31:48,880 --> 00:31:50,320
Hinihingi mong...
424
00:31:51,640 --> 00:31:54,920
talikuran namin ang aming mga ninuno,
425
00:31:56,440 --> 00:31:58,200
itapon ang aming kultura,
426
00:32:00,040 --> 00:32:02,080
na nakagawian namin mula kapanganakan,
427
00:32:03,720 --> 00:32:05,120
at para saan?
428
00:32:06,480 --> 00:32:07,600
Sa isang Diyos...
429
00:32:08,720 --> 00:32:10,760
na hindi namin masambit ang pangalan,
430
00:32:12,360 --> 00:32:16,080
na hindi namin kayang salitain ang wika?
431
00:32:17,720 --> 00:32:19,720
At dagdag pa sa lahat ng 'yon,
432
00:32:21,560 --> 00:32:22,600
humihingi ka...
433
00:32:23,520 --> 00:32:29,120
ng 200 pang mga alipin
sa kabila ng libo-libo...
434
00:32:31,480 --> 00:32:32,760
libo-libo...
435
00:32:34,120 --> 00:32:36,480
na nakuha na niyo.
436
00:32:41,600 --> 00:32:42,760
Ganoon ba 'yon?
437
00:32:46,440 --> 00:32:49,040
{\an8}Sapat na ba 'yon?
438
00:32:51,040 --> 00:32:54,760
Nagpapahayag ng pag-ibig at awa
ang Kristo niyo.
439
00:32:54,880 --> 00:32:55,920
Nasaan ang sa 'yo?
440
00:33:00,760 --> 00:33:06,280
Hindi ako magbibjgay
ng 200 pang mga alipin.
441
00:33:06,280 --> 00:33:07,600
Ako...
442
00:33:10,080 --> 00:33:13,800
Sapat na... ang binigay namin!
443
00:33:25,120 --> 00:33:28,440
Para mabawi si Kambu, pumayag si Njinga
sa ilang tuntunin ng mga Portuges,
444
00:33:28,440 --> 00:33:32,040
pero hindi siya pumayag sa
hinihiling nilang 200 mga alipin,
445
00:33:32,160 --> 00:33:33,400
na parang pinagkaila sa kanila
446
00:33:33,400 --> 00:33:36,000
ang halos kalahating milyong dolyar
kung sa pera sa kasalukuyan.
447
00:33:37,800 --> 00:33:41,000
MATAMBA
MAKALIPAS ANG 2 TAON
448
00:33:41,560 --> 00:33:43,760
Para kumbinsihin ang Papa
na kilalanin siya,
449
00:33:43,760 --> 00:33:46,240
nagpatayo ng mga simbahan si Njinga
sa kaharian niya,
450
00:33:46,240 --> 00:33:48,960
at nagsagawa ng malawakang
pagbibinyag sa nasasakupan niya.
451
00:33:48,960 --> 00:33:50,120
Nasaan siya?
452
00:33:52,240 --> 00:33:54,160
Dahil nagkasundo sa ilang tuntunin,
453
00:33:54,160 --> 00:33:56,800
pinalaya ng mga Portuges si Kambu,
454
00:33:56,800 --> 00:34:02,000
pero hindi pa kinikilala ng Papa si Njinga
na isang malayang Kristiyanong hari.
455
00:34:06,000 --> 00:34:07,520
Hayun siya.
456
00:34:32,360 --> 00:34:37,560
Kambu!
457
00:34:45,080 --> 00:34:46,719
Kambu!
458
00:34:47,639 --> 00:34:49,199
Salamat, aking mga ninuno.
459
00:34:54,320 --> 00:34:55,880
Tingnan mo nga naman.
460
00:34:59,760 --> 00:35:01,600
Ang munti kong kapatid.
461
00:35:02,640 --> 00:35:04,560
Sino ang tinatawag mong munti?
462
00:35:13,240 --> 00:35:17,160
- Kambu!
- Kambu!
463
00:35:17,160 --> 00:35:18,440
Salamat.
464
00:35:36,560 --> 00:35:38,720
Magaling sumayaw si Ongoyo.
465
00:35:46,800 --> 00:35:48,720
Sana narito si Funji para makita 'to.
466
00:35:52,160 --> 00:35:53,360
Pati si Ama.
467
00:35:54,720 --> 00:35:55,680
Narito sila.
468
00:35:57,200 --> 00:35:59,760
Palagi tayong sinasamahan
ng mga ninuno natin.
469
00:36:04,680 --> 00:36:06,360
Alam mong hindi naging madali...
470
00:36:07,160 --> 00:36:08,640
ang hayaan ang lahat ng 'to...
471
00:36:10,320 --> 00:36:13,280
ang kaugaliang Katoliko
sa mga mamamayan natin.
472
00:36:14,080 --> 00:36:15,360
Para makumbinsi ang Papa.
473
00:36:15,360 --> 00:36:16,800
Para masiguro ang kapayapaan.
474
00:36:18,120 --> 00:36:20,160
Para matiyak ang pag-upo mo sa trono...
475
00:36:22,040 --> 00:36:23,760
at ang kinabukasan ng mga mamamayan natin.
476
00:36:27,200 --> 00:36:30,040
Wala akong ginawa na walang gabay
ng mga ninuno natin.
477
00:36:32,280 --> 00:36:34,600
At lalong hindi ko ginawa 'yon
para sa sinumang puti,
478
00:36:35,680 --> 00:36:37,920
gaano man kalakas
ang tingin niya sa sarili niya.
479
00:36:39,080 --> 00:36:40,520
Alam ko.
480
00:36:46,200 --> 00:36:47,960
Dahil hindi ako laging narito.
481
00:36:50,000 --> 00:36:51,520
Huwag kang magsalita nang ganyan, Njinga.
482
00:36:53,840 --> 00:36:54,960
Kapag wala na ako...
483
00:36:58,160 --> 00:37:00,760
Alalahanin mo ang lahat ng nangyari
para makarating dito.
484
00:37:02,520 --> 00:37:04,280
Pagsikapan mong protektahan 'to.
485
00:37:12,840 --> 00:37:14,960
Paano kung hindi ako sapat?
486
00:37:16,960 --> 00:37:19,880
Basta't kasama natin ang mga ninuno,
487
00:37:20,600 --> 00:37:22,960
higit pa tayo sa sapat.
488
00:37:26,680 --> 00:37:28,960
Hindi tayo mag-iisa.
489
00:37:51,000 --> 00:37:54,080
MAKALIPAS ANG LIMANG TAON
490
00:38:09,080 --> 00:38:11,000
Sinuyo ni Njinga ang Papa
491
00:38:11,000 --> 00:38:14,080
ng sunod-sunod na mga sulat
nang maraming taon, isang dekada.
492
00:38:22,200 --> 00:38:25,480
Hanggang sa matanggap niya ang sulat
na nagbigay-patunay sa kaniya
493
00:38:25,480 --> 00:38:30,200
na kinikilala na, oo,
isa kang Kristiyanong estado sa Aprika,
494
00:38:30,200 --> 00:38:33,600
at kailangang kilalanin 'yon
ng mga Portuges.
495
00:38:39,120 --> 00:38:40,800
Naniniwala akong kapayapaan ito.
496
00:38:42,560 --> 00:38:44,040
Kapayapaan sa wakas.
497
00:38:44,040 --> 00:38:46,600
Dahil kahit ang mga pinakamahuhusay
na mandirigma,
498
00:38:47,080 --> 00:38:49,640
ay kailangan ding ibaba ang sandata
pagdating ng oras,
499
00:38:50,200 --> 00:38:54,120
kahit sa lugar ng labanan, na marangal
na kamatayan para sa mandirigma,
500
00:38:54,120 --> 00:38:57,120
o sa kaso ni Njinga, sa kaniyang trono,
501
00:38:58,720 --> 00:39:00,360
kung saan siya mamamatay.
502
00:39:01,600 --> 00:39:05,440
Nang nasa hangganan na
ng kaniyang buhay si Njinga,
503
00:39:06,000 --> 00:39:08,560
sumabog na ang kalakalan ng mga alipin.
504
00:39:08,560 --> 00:39:11,160
Halos wala nang bansa,
505
00:39:11,160 --> 00:39:14,160
kakaunti na lang, na hindi sangkot
sa kalakalan ng mga alipin,
506
00:39:14,160 --> 00:39:17,360
ang hindi nananalasa
sa kontinente ng Aprika
507
00:39:17,360 --> 00:39:20,440
mula sa milyon-milyong
mga inaliping Aprikano.
508
00:39:20,440 --> 00:39:23,600
Hindi niya 'yon malalabanan.
Hindi kayang labanan ang buong mundo.
509
00:39:33,760 --> 00:39:36,760
Si Njinga lang ang tanging
Aprikanong pinuno na kinilala
510
00:39:36,760 --> 00:39:39,800
ng mga pinunong Europeo na nasa
katungkulan bilang babaeng hari.
511
00:39:41,120 --> 00:39:43,080
Ina ng isang bansa si Njinga.
512
00:39:43,680 --> 00:39:45,160
Pero mahal niya ang kaniyang bansa
513
00:39:45,160 --> 00:39:47,680
at para doon, marami siyang sinakripisyo.
514
00:39:48,360 --> 00:39:50,520
Pero tiniyak ng mga sakripisyong 'yon,
515
00:39:50,880 --> 00:39:53,880
ang kalayaan ng kaharian niya
516
00:39:53,880 --> 00:39:56,840
habang nilamon ng imperyalismo
ang ibang bahagi ng Aprika.
517
00:39:59,360 --> 00:40:01,680
Kailangan pang maibahagi
ang kuwento namin,
518
00:40:02,240 --> 00:40:05,000
dahil karaniwang hindi kami
ang nagkukuwento ng mga ito.
519
00:40:05,000 --> 00:40:07,200
Ikinuwento ito ng iba para sa amin.
520
00:40:07,760 --> 00:40:10,680
{\an8}Bilang babaeng Angolan
521
00:40:11,040 --> 00:40:14,880
{\an8}na konektado sa Archives,
522
00:40:15,160 --> 00:40:16,760
narinig ko ang kuwento ni Njinga,
523
00:40:16,760 --> 00:40:20,680
at hanggang ngayon,
hindi 'to nawala sa 'kin.
524
00:40:22,080 --> 00:40:23,760
Emosyonal 'to.
525
00:40:28,960 --> 00:40:30,840
Mahalaga...
526
00:40:31,880 --> 00:40:34,160
at sa Angola...
527
00:40:34,840 --> 00:40:36,160
sa mundo.
528
00:40:37,720 --> 00:40:39,200
Patuloy na nabubuhay si Njinga.
529
00:40:44,040 --> 00:40:48,400
Para sa akin, marahil isa siya sa mga
pinakamahusay na babaeng mandirigma
530
00:40:48,400 --> 00:40:51,440
at babaeng pinuno
na nakita ng mundong 'to.
531
00:40:57,600 --> 00:40:59,440
Sa hangganan ng buhay ni Njinga,
532
00:40:59,440 --> 00:41:02,240
natupad ang lahat ng ipinaglaban niya.
533
00:41:02,560 --> 00:41:06,560
Tiniyak niya ang isang ligtas at malayang
kaharian para sa mga mamamayan niya.
534
00:41:07,240 --> 00:41:11,760
Nagpatuloy ang maharlikang angkan
dahil sa mga sakrispisyo niya,
535
00:41:11,760 --> 00:41:14,320
una, ang kapatid niyang si Kambu,
536
00:41:14,320 --> 00:41:18,440
pagkatapos, tatlo pang babaeng hari
ang nagpatuloy na mamuno sa Matamba.
537
00:41:19,120 --> 00:41:21,120
Tulad ng karamihan sa Aprika,
538
00:41:21,120 --> 00:41:24,840
nasakop kalaunan
ng puwersang Europeo ang kontinente.
539
00:41:24,840 --> 00:41:29,880
Bumagsak din ang Ndongo sa mga Portuges
at nakilala bilang Angola.
540
00:41:30,520 --> 00:41:34,360
At tulad ng mga kuwentong pangangaso
na isinalaysay ng nangangaso,
541
00:41:34,360 --> 00:41:38,160
nabawasan ang kahusayan ni Njinga,
nabaon ang kaniyang kuwento.
542
00:41:38,160 --> 00:41:39,960
At noong 1960,
543
00:41:39,960 --> 00:41:43,400
muling inangkin si Njinga
ng bagong henerasyon ng mga taga-Angola,
544
00:41:43,400 --> 00:41:45,960
na ipinaglalaban ang kalayaan,
545
00:41:46,800 --> 00:41:51,240
bilang simbolo ng pagtutol, ng pag-asa,
ng isang pag-aalsa.
546
00:41:51,240 --> 00:41:54,760
Isang makapangyarihang mandirigma,
at reynang Aprikano,
547
00:41:54,760 --> 00:41:57,640
na ang kuwento ay nararapat na isalaysay.
548
00:42:01,960 --> 00:42:06,560
SA ANGOLA PA LANG, ANIM NA MILYONG
INALIPING TAO ANG INALABAS NG BANSA
549
00:42:06,560 --> 00:42:09,160
SA PAGITAN NG 1525 AT 1866
550
00:42:11,920 --> 00:42:15,000
MATAPOS ANG MAHABANG
PAKIKIPAGLABAN PARA SA KALAYAAN,
551
00:42:15,000 --> 00:42:20,320
NAGWAKAS NOONG 1975 ANG PANANAKOP
NG MGA PORTUGES SA ANGOLA.
552
00:43:27,640 --> 00:43:30,240
{\an8}Ang pagsasalin ng subtitle ay ginawa ni
Salve Canale