1
00:00:12,080 --> 00:00:14,360
Te wielkie budowle w Amazonii
2
00:00:16,080 --> 00:00:18,320
to efekt ludzkiego przedsięwzięcia.
3
00:00:21,560 --> 00:00:24,160
Ale ile ich jest?
4
00:00:27,400 --> 00:00:28,480
Co znaleźliście?
5
00:00:29,440 --> 00:00:31,480
- Widzisz drzewa?
- Tak.
6
00:00:31,560 --> 00:00:34,600
- A teraz teren.
- Poniżej.
7
00:00:36,800 --> 00:00:38,000
Niesamowite.
8
00:00:42,320 --> 00:00:46,360
Zespół profesora Pärssinena
znalazł dziewięć nowych geoglifów
9
00:00:46,440 --> 00:00:48,720
ukrytych pod koronami drzew.
10
00:00:54,160 --> 00:00:57,600
To okrągły oktagon.
11
00:00:58,240 --> 00:01:01,840
Ma jakieś 100 metrów.
12
00:01:01,920 --> 00:01:03,120
Sto metrów średnicy.
13
00:01:03,200 --> 00:01:04,080
Tak.
14
00:01:04,160 --> 00:01:08,280
Nikt by o nim nie wiedział,
gdyby nie twój LiDAR.
15
00:01:08,360 --> 00:01:09,720
Nikt nie wiedział.
16
00:01:09,800 --> 00:01:12,840
Ta technologia jest niesamowita.
17
00:01:12,920 --> 00:01:15,200
Teraz spójrzmy na to.
18
00:01:18,520 --> 00:01:20,760
Te dwa glify niemal się pokrywają
19
00:01:20,840 --> 00:01:25,640
i wydają się połączone z innymi.
20
00:01:27,480 --> 00:01:31,080
To droga z nasypami po obu stronach.
21
00:01:31,160 --> 00:01:32,920
- Starożytna droga?
- Tak.
22
00:01:33,000 --> 00:01:35,360
Prowadzi do tego kwadratu.
23
00:01:35,440 --> 00:01:37,120
- Tak.
- Niesamowite.
24
00:01:38,480 --> 00:01:42,480
Jeśli te geoglify
zostały stworzone w tym samym czasie,
25
00:01:42,560 --> 00:01:46,040
drogi sugerują istnienie
zorganizowanej cywilizacji
26
00:01:47,680 --> 00:01:50,400
sprzed co najmniej 2500 lat.
27
00:01:52,440 --> 00:01:56,200
Istnieją dowody na to,
że mogła istnieć o wiele dłużej.
28
00:01:58,160 --> 00:02:04,840
Odkryliśmy, że wiele z tych miejsc
powstało już 10 000 lat temu.
29
00:02:08,320 --> 00:02:13,120
To mogą być rekonstrukcje
o wiele starszych geoglifów.
30
00:02:14,000 --> 00:02:17,720
Teraz wiemy na pewno,
że ludzie byli obecni na tym obszarze.
31
00:02:17,800 --> 00:02:21,760
Te dowody sięgają 10 000 lat wstecz,
32
00:02:21,840 --> 00:02:24,360
blisko końca ostatniej epoki lodowej.
33
00:02:25,840 --> 00:02:27,520
Pomijając ich wiek,
34
00:02:27,600 --> 00:02:30,840
skala tego przedsięwzięcia
jest zdumiewająca.
35
00:02:32,400 --> 00:02:33,480
Rodzi się pytanie,
36
00:02:33,560 --> 00:02:36,120
ile osób potrzeba,
by stworzyć coś takiego?
37
00:02:36,880 --> 00:02:39,120
Mowa tu o setkach tysięcy.
38
00:02:39,640 --> 00:02:42,160
Dosłownie setki tysięcy mieszkańców.
39
00:02:42,760 --> 00:02:43,720
Niesamowite.
40
00:02:45,240 --> 00:02:47,480
Profesor Pärssinen nie sugeruje,
41
00:02:47,560 --> 00:02:50,200
że wszyscy ci ludzie budowali geoglify.
42
00:02:51,280 --> 00:02:55,760
Ale tak duża populacja
musiała być tam długo obecna,
43
00:02:55,840 --> 00:02:59,520
żeby utrzymać potrzebną siłę roboczą.
44
00:03:03,680 --> 00:03:05,960
Kilkaset metrów od znanych geoglifów
45
00:03:06,040 --> 00:03:09,760
nasz zespół LiDAR
odkrył ich jeszcze więcej.
46
00:03:09,840 --> 00:03:13,800
Co jeszcze możemy odkryć
w tym gęstym lesie
47
00:03:13,880 --> 00:03:16,440
setki kilometrów dalej?
48
00:03:18,720 --> 00:03:23,320
To absolutnie zmienia to,
jak postrzegamy Amazonię.
49
00:03:23,400 --> 00:03:25,280
To ogromny fenomen,
50
00:03:25,360 --> 00:03:30,400
który zmieni historię Ameryk
i całego świata.
51
00:03:42,200 --> 00:03:46,240
{\an8}PREHISTORYCZNA APOKALIPSA
AMERYKI
52
00:03:58,680 --> 00:04:03,480
Nie możemy przedstawić historii Ameryk,
53
00:04:03,560 --> 00:04:08,840
dopóki nie dowiemy się,
co działo się w Amazonii
54
00:04:11,080 --> 00:04:16,080
nie tysiąc lat temu, ale dziesięć
do trzydziestu tysięcy lat temu.
55
00:04:18,840 --> 00:04:20,120
Musimy się cofnąć.
56
00:04:20,200 --> 00:04:23,800
Nie możemy zamykać się na te możliwości.
57
00:04:27,800 --> 00:04:30,840
Jest więcej dowodów tej głębszej historii
58
00:04:30,920 --> 00:04:33,480
1600 kilometrów
na północny wschód od Acre.
59
00:04:36,040 --> 00:04:38,640
Przyjechałem
do Parku Narodowego Monte Alegre
60
00:04:38,720 --> 00:04:40,440
na północnym brzegu Amazonki.
61
00:04:45,280 --> 00:04:49,880
Większość dorzeczy Amazonki znajduje się
na płaskim, zadrzewionym terenie,
62
00:04:50,960 --> 00:04:55,680
ale tutaj, ponad drzewami,
widnieją wysokie wychodnie skalne.
63
00:04:57,480 --> 00:05:00,960
Archeolog i antropolog
dr Christopher Davis
64
00:05:01,040 --> 00:05:03,640
już od lat bada tutejsze odkrycia,
65
00:05:03,720 --> 00:05:06,640
które mogą zmienić
nasze rozumienie historii.
66
00:05:13,800 --> 00:05:15,680
To Serra do Paituna,
67
00:05:18,080 --> 00:05:20,000
wzgórze nad jeziorem,
68
00:05:23,520 --> 00:05:25,960
wysoki masyw skalny
69
00:05:26,040 --> 00:05:28,800
pokryty pozornie starożytnymi malowidłami.
70
00:05:39,200 --> 00:05:40,880
Dziękuję, że prowadzisz.
71
00:05:45,520 --> 00:05:50,440
Otaczają nas niesamowite dzieła sztuki.
72
00:05:50,520 --> 00:05:53,880
Co doprowadziło cię do tych badań?
73
00:05:53,960 --> 00:05:57,560
{\an8}Zająłem się archeologią
na studiach podyplomowych.
74
00:05:57,640 --> 00:06:01,000
Nie miałem pojęcia o tych malowidłach.
75
00:06:01,800 --> 00:06:03,800
Byłem oszołomiony.
76
00:06:06,720 --> 00:06:08,960
Te obrazy to piktogramy.
77
00:06:13,640 --> 00:06:15,440
Niektóre są bardzo proste.
78
00:06:15,520 --> 00:06:18,040
Przedstawiają na przykład węża przy skale.
79
00:06:19,920 --> 00:06:23,240
Inne są bardziej złożonymi
wzorami geometrycznymi.
80
00:06:26,680 --> 00:06:30,160
Ale kiedy zostały namalowane?
81
00:06:33,800 --> 00:06:35,680
Nie możemy określić ich wieku.
82
00:06:36,360 --> 00:06:39,280
Dlatego zespół dr. Davisa
szuka innych dowodów.
83
00:06:40,960 --> 00:06:43,920
Jak oceniacie wiek tych malowideł?
84
00:06:44,000 --> 00:06:46,320
Dokonaliśmy tu wykopalisk.
85
00:06:48,120 --> 00:06:53,800
Znaleźliśmy drewno i nasiona
poddane obróbce termicznej.
86
00:06:53,880 --> 00:06:56,440
Są też dowody ognia.
87
00:06:58,000 --> 00:07:00,320
Znaleziska były zaskakujące.
88
00:07:03,040 --> 00:07:09,840
Datowanie radiowęglowe
sięga nawet 13 200 lat wstecz.
89
00:07:09,920 --> 00:07:11,280
Fascynujące.
90
00:07:13,840 --> 00:07:16,440
Ponad 13 000 lat temu.
91
00:07:18,240 --> 00:07:20,320
To jedne z najstarszych dzieł
92
00:07:20,400 --> 00:07:22,400
znalezionych w Amerykach.
93
00:07:28,640 --> 00:07:32,040
Zostały stworzone
w trakcie ostatniej epoki lodowej
94
00:07:32,880 --> 00:07:36,680
przez ludzi, którzy rzekomo
nagle pojawili się tu,
95
00:07:37,360 --> 00:07:39,160
głęboko w amazońskiej dziczy.
96
00:07:42,480 --> 00:07:46,800
Tysiące lat temu
te malowidła były barwniejsze.
97
00:07:54,640 --> 00:07:57,640
Malowidła zostały wykonane
przy pomocy ochry
98
00:07:58,600 --> 00:08:01,720
i prawdopodobnie zaimpregnowane.
99
00:08:05,800 --> 00:08:09,720
Próbowałem namalować tu coś ochrą
w ramach eksperymentu.
100
00:08:09,800 --> 00:08:11,000
Od razu się zmyła.
101
00:08:11,080 --> 00:08:12,560
Musieli ją zaimpregnować.
102
00:08:12,640 --> 00:08:15,000
Tak, i to porządnie.
103
00:08:15,080 --> 00:08:17,440
Mogli wymieszać ją z żywicą,
104
00:08:17,960 --> 00:08:20,840
tworząc substancję
przypominającą bursztyn,
105
00:08:20,920 --> 00:08:22,040
ale przezroczystą.
106
00:08:22,120 --> 00:08:25,320
To sugeruje, że twórcy tych malowideł
107
00:08:25,400 --> 00:08:29,160
mieli doświadczenie w tej dziedzinie.
108
00:08:29,240 --> 00:08:32,240
Wiedzieli, co zrobić,
żeby farba się utrzymała.
109
00:08:32,320 --> 00:08:37,400
Absolutnie. Przygotowali się odpowiednio
i poświęcili temu czas.
110
00:08:40,520 --> 00:08:43,800
Najbardziej ujęły mnie odciski dłoni.
111
00:08:48,240 --> 00:08:53,120
Ten intymny ludzki kontakt
odbity na skale.
112
00:08:55,000 --> 00:08:59,960
Niemal tak, jakby dotykając tej skały,
113
00:09:00,040 --> 00:09:04,960
dotykali i nas,
wysyłając wiadomość w przyszłość.
114
00:09:13,080 --> 00:09:16,560
{\an8}Na zachodzie Amazonii
znaleziono więcej dzieł z paleolitu.
115
00:09:17,600 --> 00:09:20,360
Jak ten mural w kolumbijskiej dżungli.
116
00:09:20,440 --> 00:09:25,120
Te liczące 12 600 lat malowidła
przedstawiają ludzi
117
00:09:25,200 --> 00:09:28,200
i być może zwierzęta
z okresu epoki lodowej.
118
00:09:31,040 --> 00:09:35,000
{\an8}To dowód na współistnienie ludzi
119
00:09:35,080 --> 00:09:38,040
i wymarłej już megafauny z epoki lodowej.
120
00:09:40,360 --> 00:09:44,720
{\an8}Malowidła na wschodzie Amazonii
są jeszcze starsze,
121
00:09:45,600 --> 00:09:48,040
mają ponad 25 000 lat.
122
00:09:51,200 --> 00:09:55,480
To znaczy, że 2000 lat
przed łowcami i zbieraczami
123
00:09:55,560 --> 00:09:57,560
w White Sands w Nowym Meksyku
124
00:09:58,440 --> 00:10:02,320
w lasach Ameryki Południowej
byli już ludzie,
125
00:10:02,400 --> 00:10:04,400
którzy stworzyli te dzieła.
126
00:10:04,920 --> 00:10:06,720
I to w dużych ilościach.
127
00:10:10,840 --> 00:10:13,280
Teraz możemy się zastanowić,
128
00:10:13,360 --> 00:10:17,120
co ci ludzie robili w Amerykach
129
00:10:17,200 --> 00:10:19,280
te dziesiątki tysięcy lat,
130
00:10:19,360 --> 00:10:21,080
kiedy według archeologów
131
00:10:21,160 --> 00:10:22,920
nikogo tu nie było.
132
00:10:26,400 --> 00:10:30,400
W Serra do Paituna dr Davis ma pewność,
133
00:10:32,160 --> 00:10:35,040
że kimkolwiek byli ci ludzie,
134
00:10:35,560 --> 00:10:38,920
malowanie na skałach nagle ustało.
135
00:10:40,000 --> 00:10:43,120
Pierwsi ludzie w tym regionie
136
00:10:43,200 --> 00:10:47,840
wykonali te malowidła,
ale zniknęli jakieś 12 700 lat temu.
137
00:10:47,920 --> 00:10:50,560
Obszar był całkiem opustoszały?
138
00:10:50,640 --> 00:10:51,920
Na to wygląda.
139
00:10:52,000 --> 00:10:54,080
Przez tysiące lat.
140
00:10:54,160 --> 00:10:59,000
12 700 lat temu to ważna data.
141
00:11:00,320 --> 00:11:02,760
Zawsze jest jakiś margines błędu.
142
00:11:03,400 --> 00:11:08,360
Ale to okolice
anomalii klimatycznej młodszego dryasu.
143
00:11:08,440 --> 00:11:10,680
Ciekawe, czy jest jakiś związek.
144
00:11:13,160 --> 00:11:16,120
Temperatury gwałtownie spadły,
145
00:11:17,280 --> 00:11:20,800
a na całej planecie wybuchały pożary.
146
00:11:23,360 --> 00:11:24,560
Wzrósł poziom morza.
147
00:11:32,720 --> 00:11:35,800
Echa tej katastrofalnej epoki
148
00:11:38,720 --> 00:11:41,120
są widoczne w tradycji oralnej Amazonii.
149
00:11:43,840 --> 00:11:47,320
Istnieje wiele mitów i legend
o prehistorycznym kataklizmie.
150
00:11:47,400 --> 00:11:49,840
Wciąż przekazuje się je w Amazonii.
151
00:11:49,920 --> 00:11:53,120
Jedna z nich interesuje mnie szczególnie.
152
00:11:57,680 --> 00:12:03,800
Według rdzennego ludu Tiriyó
duchy powiedziały pewnemu szamanowi,
153
00:12:03,880 --> 00:12:06,600
że na świat zostanie zesłana
straszliwa powódź.
154
00:12:06,680 --> 00:12:08,920
Miała być to kara za grzechy ludzi.
155
00:12:10,440 --> 00:12:14,760
Niektórzy wysłuchali przestrogi
i uciekli na szczyt góry Kantani.
156
00:12:18,400 --> 00:12:20,400
Ale większość ludzi zginęła.
157
00:12:22,040 --> 00:12:27,400
Po zakończeniu powodzi
ocaleli mogli zacząć na nowo.
158
00:12:33,920 --> 00:12:36,960
Według światowej tradycji
nastała złota era.
159
00:12:37,040 --> 00:12:41,040
Wszyscy ludzie żyli w harmonii.
160
00:12:41,120 --> 00:12:43,960
Ale w końcu zeszli na złą ścieżkę,
161
00:12:44,040 --> 00:12:46,760
za co spotkała ich kara, wielka powódź,
162
00:12:46,840 --> 00:12:49,920
która starła większość ludzi
z powierzchni Ziemi.
163
00:12:51,520 --> 00:12:56,080
Ta opowieść powtarza się na całym świecie.
To nie może być przypadek.
164
00:12:57,160 --> 00:13:01,880
Myślę, że te starożytne historie
mogą być wspomnieniami
165
00:13:01,960 --> 00:13:06,920
po prawdziwych katastrofach,
jakie nastąpiły pod koniec epoki lodowej.
166
00:13:07,000 --> 00:13:11,560
Owe kataklizmy nazywamy
prehistoryczną apokalipsą.
167
00:13:27,720 --> 00:13:30,720
Pojawia się coraz więcej dowodów na to,
168
00:13:30,800 --> 00:13:33,800
że na Ziemię spadły odłamki kometarne.
169
00:13:33,880 --> 00:13:37,600
Wnioskuje się,
że spadając na powierzchnię,
170
00:13:37,680 --> 00:13:43,560
doprowadziły do kryzysu klimatycznego
młodszego dryasu
171
00:13:43,640 --> 00:13:45,280
12 800 lat temu.
172
00:13:53,520 --> 00:13:59,160
Mowa tu o hipotezie uderzenia
w trakcie młodszego dryasu.
173
00:14:01,240 --> 00:14:03,640
Na obydwu półkulach Ziemi
174
00:14:04,360 --> 00:14:07,440
{\an8}naukowcy znaleźli warstwy
czarnego matowego osadu
175
00:14:07,520 --> 00:14:10,840
{\an8}ze śladowymi ilościami nanodiamentów,
platyny oraz irydu,
176
00:14:10,920 --> 00:14:14,160
co sugeruje, że na planetę
mogły spaść odłamki meteorów.
177
00:14:15,360 --> 00:14:19,800
Ale na tych amazońskich skałach
widzimy jeszcze inne dowody.
178
00:14:25,520 --> 00:14:28,080
Znaleźliśmy kilka wizerunków komet.
179
00:14:28,160 --> 00:14:30,160
Na jednym z nich
180
00:14:30,240 --> 00:14:36,080
kometa jest skierowana w górę.
181
00:14:36,160 --> 00:14:38,240
Jej warkocz jest na dole.
182
00:14:38,320 --> 00:14:39,240
Tak.
183
00:14:39,320 --> 00:14:42,440
Ponad kometą namalowano słońce.
184
00:14:44,000 --> 00:14:46,000
Zdziwiło mnie to,
185
00:14:46,080 --> 00:14:49,520
bo komety nie są zwykle widoczne
przed zachodem słońca.
186
00:14:50,680 --> 00:14:54,240
Komety mają zwykle
charakterystyczne warkocze,
187
00:14:54,880 --> 00:14:59,320
które zazwyczaj można zobaczyć
tylko ponad zachodzącym słońcem.
188
00:15:00,400 --> 00:15:05,200
Więc zobaczenie komety
w środku dnia byłoby niemożliwe, prawda?
189
00:15:07,880 --> 00:15:11,680
Zacząłem się zastanawiać,
kiedy można zobaczyć kometę
190
00:15:11,760 --> 00:15:13,160
przed zachodem słońca.
191
00:15:13,960 --> 00:15:15,440
Może w trakcie zaćmienia.
192
00:15:16,080 --> 00:15:19,760
Przy pomocy astronomicznego oprogramowania
193
00:15:19,840 --> 00:15:25,520
znalazłem zaćmienie słońca,
które nastąpiło 13 027 lat temu.
194
00:15:25,600 --> 00:15:26,520
Tak.
195
00:15:26,600 --> 00:15:30,840
Blisko słońca była widoczna kometa.
196
00:15:32,800 --> 00:15:35,360
Jeśli słońce było zasłonięte,
197
00:15:35,440 --> 00:15:41,680
widoczna mogła być kometa
skierowana w stronę słońca.
198
00:15:41,760 --> 00:15:43,800
To przedstawia to malowidło?
199
00:15:43,880 --> 00:15:45,720
Na to wygląda.
200
00:15:46,320 --> 00:15:50,200
Czy może być to obraz komety,
która według badaczy rozpadła się,
201
00:15:50,920 --> 00:15:54,840
zasypując Ziemię odłamkami,
które wywołały młodszy dryas?
202
00:15:57,840 --> 00:16:01,960
Prehistoryczni ludzie
mogli otrzymać ostrzeżenie z niebios.
203
00:16:02,040 --> 00:16:05,960
Zauważyli, że coś zmienia się na niebie.
204
00:16:06,040 --> 00:16:08,200
Być może namalowali wtedy obrazy
205
00:16:08,280 --> 00:16:11,120
przedstawiające
pierwsze oznaki apokalipsy.
206
00:16:24,760 --> 00:16:29,080
Właśnie w tym czasie
ludzie opuścili te wychodnie.
207
00:16:30,560 --> 00:16:32,680
Archeolodzy nie lubią spekulować,
208
00:16:32,760 --> 00:16:35,560
ale czy młodszy dryas
mógł mieć coś wspólnego
209
00:16:35,640 --> 00:16:37,920
z nagłym ustaniem ludzkiej aktywności?
210
00:16:38,000 --> 00:16:40,280
Nie można ignorować takiej możliwości.
211
00:16:40,360 --> 00:16:42,440
Daty się zgadzają.
212
00:16:53,960 --> 00:16:59,400
Jak wyobrażasz sobie ludzi,
którzy stworzyli te malowidła?
213
00:16:59,480 --> 00:17:01,520
Jak ich widzisz?
214
00:17:01,600 --> 00:17:07,280
Wykazali się wyjątkową odwagą,
przybywając do nowego środowiska.
215
00:17:07,880 --> 00:17:09,880
Byli pionierami.
216
00:17:12,120 --> 00:17:15,440
Ale jak dokładnie się tu dostali?
217
00:17:18,120 --> 00:17:21,600
W 2015 naukowcy zastanawiający się
nad tym pytaniem
218
00:17:21,680 --> 00:17:24,040
dokonali przełomowego odkrycia.
219
00:17:25,640 --> 00:17:29,440
Odkryli, że członkowie
pewnych amazońskich plemion
220
00:17:29,520 --> 00:17:32,480
dzielą markery DNA
221
00:17:33,800 --> 00:17:36,880
z ludami z drugiej strony
Oceanu Spokojnego.
222
00:17:39,840 --> 00:17:43,560
Fakt, że znaleźliśmy je
zarówno w Amazonii,
223
00:17:43,640 --> 00:17:47,680
jak i w Papui-Nowej Gwinei,
na Tajwanie i w Australii,
224
00:17:47,760 --> 00:17:54,760
sugeruje, że mogła nastąpić migracja
przez Ocean Spokojny.
225
00:17:55,960 --> 00:18:00,040
Jeszcze większą niespodzianką
jest to, gdzie nie znaleźliśmy tego DNA.
226
00:18:02,000 --> 00:18:07,880
Nie było go nigdzie w Ameryce Północnej.
227
00:18:08,480 --> 00:18:11,920
Jeśli osiedlenie Ameryk
następowało wyłącznie drogą lądową,
228
00:18:12,000 --> 00:18:17,520
powinniśmy znaleźć te markery
i w Ameryce Północnej, i w Południowej.
229
00:18:18,680 --> 00:18:25,560
Ponadto jest to bardzo stary sygnał DNA.
Ma przynajmniej 10 000 lat.
230
00:18:26,600 --> 00:18:30,040
{\an8}Nikt nie powinien być w stanie
przebyć Oceanu Spokojnego
231
00:18:30,120 --> 00:18:34,520
dziesięć czy jedenaście tysięcy lat temu.
232
00:18:34,600 --> 00:18:38,320
Jeśli do tego doszło,
cała teoria staje na głowie.
233
00:18:38,920 --> 00:18:43,600
Wskazówki dotyczące tego,
kto przekroczył Pacyfik…
234
00:18:47,560 --> 00:18:48,520
mogą być tutaj.
235
00:18:52,360 --> 00:18:55,800
To jedna z najbardziej oddalonych
zaludnionych wysp.
236
00:18:58,120 --> 00:19:01,360
Znajduje się 3700 kilometrów
od Ameryki Południowej
237
00:19:01,960 --> 00:19:05,520
i 4200 kilometrów od Tahiti.
238
00:19:07,680 --> 00:19:13,880
W Wielkanoc 1722 roku holenderscy badacze
natrafili na tę małą wysepkę
239
00:19:15,840 --> 00:19:18,400
pośrodku Oceanu Spokojnego.
240
00:19:20,240 --> 00:19:22,920
Stąd jej nazwa, Wyspa Wielkanocna.
241
00:19:24,080 --> 00:19:26,920
Zaskoczyła ich obecność ludzi,
242
00:19:27,920 --> 00:19:32,320
którzy dziś nazywają swój dom Rapa Nui.
243
00:19:38,480 --> 00:19:40,120
Przyjrzyjmy się geografii.
244
00:19:43,160 --> 00:19:47,040
Wyspa jest pośrodku Oceanu Spokojnego.
245
00:19:47,120 --> 00:19:51,080
Malutki skrawek ziemi.
246
00:19:53,040 --> 00:19:57,240
Przede wszystkim pojawia się pytanie:
247
00:19:57,320 --> 00:19:59,120
jak ludzie go znaleźli?
248
00:19:59,200 --> 00:20:03,480
Jak ktoś mógł osiedlić się
na Wyspie Wielkanocnej
249
00:20:04,200 --> 00:20:08,000
pośrodku ogromnego Oceanu Spokojnego?
250
00:20:09,960 --> 00:20:13,640
Ten ogólnopacyficzny kod genetyczny
przekonuje mnie,
251
00:20:13,720 --> 00:20:18,320
że ta wysepka może odgrywać kluczową rolę
w odtworzeniu historii
252
00:20:18,400 --> 00:20:20,720
zaginionej cywilizacji z epoki lodowej.
253
00:20:22,400 --> 00:20:23,240
Ale dlaczego?
254
00:20:25,920 --> 00:20:32,920
Z powodu tych megalitycznych posągów,
które górują nad krajobrazem.
255
00:20:37,280 --> 00:20:39,400
To z nich słynie dziś Rapa Nui.
256
00:20:47,520 --> 00:20:48,720
Na całym Pacyfiku
257
00:20:48,800 --> 00:20:52,600
znajdziemy kilka wysp
z wyjątkowymi megalitycznymi budowlami.
258
00:20:53,320 --> 00:20:57,680
Ale w największej ilości
zobaczymy je tutaj.
259
00:20:57,760 --> 00:20:59,760
Mieszkańcy wyspy nazywają je Moai.
260
00:21:05,600 --> 00:21:08,000
Jest ich ponad tysiąc
261
00:21:10,760 --> 00:21:14,320
na odległej wyspie
mniejszej od Waszyngtonu, DC.
262
00:21:19,120 --> 00:21:23,880
Wiele z nich stoi wzdłuż wybrzeża,
skierowanych do lądu.
263
00:21:28,200 --> 00:21:30,720
Niektóre zdają się losowo porozrzucane,
264
00:21:31,800 --> 00:21:35,760
jak gdyby nagle
przerwano wielki projekt budowy.
265
00:21:41,480 --> 00:21:46,480
Wyspa Wielkanocna jest jednym
z najbardziej magicznych miejsc.
266
00:21:47,080 --> 00:21:49,720
Te posągi Moai,
267
00:21:49,800 --> 00:21:53,360
ludzkie postacie wyrzeźbione
z miękkich skał wulkanicznych.
268
00:21:55,160 --> 00:21:58,040
Jawi się przed nami tajemnica,
269
00:21:58,120 --> 00:21:59,840
którą należy rozwiązać.
270
00:22:04,280 --> 00:22:07,320
Kim byli twórcy tych wielkich posągów?
271
00:22:07,400 --> 00:22:09,120
Co próbowali osiągnąć
272
00:22:09,200 --> 00:22:12,760
i dlaczego włożyli w to tyle pracy?
273
00:22:14,520 --> 00:22:16,960
To zagadki bez prostego rozwiązania.
274
00:22:17,040 --> 00:22:20,280
Do tej pory pojawiły się
jedynie spekulacje.
275
00:22:32,280 --> 00:22:35,600
Za luki w naszej wiedzy
winę ponoszą osoby z zewnątrz,
276
00:22:35,680 --> 00:22:37,680
które zniszczyły te ziemie.
277
00:22:39,880 --> 00:22:41,640
W XIX wieku
278
00:22:41,720 --> 00:22:44,880
liczebność Rapa Nui gwałtownie zmalała
279
00:22:44,960 --> 00:22:47,840
w wyniku niewolnictwa i chorób.
280
00:22:48,960 --> 00:22:53,680
Ocaleli schronili się
w jaskiniach lawowych takich jak ta.
281
00:22:56,760 --> 00:22:59,880
Często powtarzam,
że ludzkość cierpi na amnezję.
282
00:22:59,960 --> 00:23:03,040
Jest to szczególnie odczuwalne
na Wyspie Wielkanocnej
283
00:23:03,120 --> 00:23:05,560
ze względu na jej tragiczną historię.
284
00:23:05,640 --> 00:23:10,600
Kontakt z kulturą Zachodu
285
00:23:10,680 --> 00:23:13,480
był dla tej wyspy
katastrofalny w skutkach.
286
00:23:15,120 --> 00:23:20,000
Starszyzna, która mogłaby
powiedzieć nam więcej, została porwana.
287
00:23:20,800 --> 00:23:23,800
Niektórzy niewolnicy zostali uwolnieni,
288
00:23:23,880 --> 00:23:26,400
ale sprowadzili ze sobą
śmiertelne choroby,
289
00:23:26,480 --> 00:23:30,480
co doprowadziło do niemal całkowitego
unicestwienia resztek ludności.
290
00:23:35,320 --> 00:23:38,440
Leo Pakarati to rdzenny dokumentarzysta.
291
00:23:38,520 --> 00:23:43,440
{\an8}Jego rodzina od pokoleń strzeże
oralnych tradycji Rapa Nui
292
00:23:44,960 --> 00:23:47,760
Jest boleśnie świadomy tego,
293
00:23:47,840 --> 00:23:50,560
co utracono w wyniku niewolnictwa.
294
00:23:52,080 --> 00:23:55,320
Jedyne wspomnienia
o początkach Wyspy Wielkanocnej
295
00:23:55,400 --> 00:23:58,480
zachowały się po zbrodniach XIX wieku.
296
00:23:59,080 --> 00:24:04,040
W tej chwili liczymy jedynie 111 osób.
297
00:24:04,120 --> 00:24:05,600
To katastrofa.
298
00:24:05,680 --> 00:24:10,320
Również w znaczeniu kulturowy,
bo zachowanie wiedzy wymaga wielu osób.
299
00:24:10,400 --> 00:24:15,960
Im mniej ludzi, tym mniejsza wiedza.
Utraciliśmy ważną część historii.
300
00:24:17,520 --> 00:24:20,840
Wbrew przeciwnościom losu
301
00:24:20,920 --> 00:24:23,280
lud Rapa Nui zachował wiedzę
302
00:24:23,360 --> 00:24:26,720
dotyczącą
najbardziej intrygującej tajemnicy wyspy.
303
00:24:28,120 --> 00:24:30,800
Co te przekazy ustne mówią nam o Moai?
304
00:24:30,880 --> 00:24:35,120
Prawdziwa nazwa Moai
to Te Aringa Ora O Te Tupuna,
305
00:24:35,200 --> 00:24:37,400
„żywe oblicze naszych przodków”.
306
00:24:37,480 --> 00:24:38,600
To prawdziwa nazwa.
307
00:24:38,680 --> 00:24:42,640
Moai to reprezentacja prawdziwych osób.
308
00:24:43,120 --> 00:24:46,560
To ważne, wyjątkowe osoby.
309
00:24:48,080 --> 00:24:49,880
Według tradycji Rapa Nui
310
00:24:49,960 --> 00:24:53,520
ci ważni przodkowie
zostali upamiętnieni w Moai.
311
00:24:54,280 --> 00:24:57,160
Charakterystyczne cechy
symbolizują ich rangę.
312
00:24:57,960 --> 00:25:01,800
Niektóre Moai mają krótkie uszy,
a niektóre długie. O co chodzi?
313
00:25:01,880 --> 00:25:04,640
To z powodu różnych klas społecznych.
314
00:25:04,720 --> 00:25:08,160
Niektórzy nosili długie kolczyki.
315
00:25:08,240 --> 00:25:12,280
Mieli też długie paznokcie.
To cechowało ich klasę.
316
00:25:12,360 --> 00:25:15,200
Więc te długie palce
to po prostu paznokcie?
317
00:25:15,280 --> 00:25:17,080
To długie palce,
318
00:25:17,160 --> 00:25:20,360
ale niektórzy Moai
mają też długie paznokcie.
319
00:25:23,720 --> 00:25:30,080
Nie sposób zignorować podobieństwa
do posągów z innej części świata.
320
00:25:31,880 --> 00:25:34,640
{\an8}Na indonezyjskiej wyspie Sulawesi
321
00:25:34,720 --> 00:25:39,720
{\an8}stoją 4000-letnie megalityczne posągi
o podobnej postawie,
322
00:25:40,520 --> 00:25:42,520
{\an8}z podobnym ułożeniem rąk.
323
00:25:46,160 --> 00:25:49,040
{\an8}Nawet po drugiej stronie świata, w Turcji,
324
00:25:49,120 --> 00:25:52,960
{\an8}znajdujemy posąg Człowiek z Urfy
z epoki lodowej.
325
00:25:53,040 --> 00:25:57,120
Stoi w podobnej pozycji,
z rękami na brzuchu.
326
00:26:00,240 --> 00:26:03,960
{\an8}Podobieństwa są widoczne też
w innej części Turcji,
327
00:26:04,040 --> 00:26:07,200
{\an8}w dziesięciotonowych
megalitycznych filarach.
328
00:26:08,160 --> 00:26:12,160
Mają 11 600 lat.
329
00:26:14,760 --> 00:26:19,520
Czy podobieństwa tych dzieł
z różnych okresów i miejsc
330
00:26:19,600 --> 00:26:22,400
mogą być dowodem wspólnego przodka,
331
00:26:23,480 --> 00:26:27,160
który zostawił po sobie
kulturalne dziedzictwo?
332
00:26:34,120 --> 00:26:37,760
Nic nie mówi nam,
jak narodziły się te obrazy.
333
00:26:39,760 --> 00:26:42,560
Ale według ustnych przekazów Rapa Nui
334
00:26:42,640 --> 00:26:46,360
megalityczne pomniki Moai
335
00:26:47,080 --> 00:26:50,480
są przewodnikami
świętej mocy duchowej ich przodków,
336
00:26:52,640 --> 00:26:54,720
zwanej maną.
337
00:26:57,280 --> 00:26:58,840
Opowiedz mi o manie.
338
00:26:58,920 --> 00:27:00,320
To bardzo ważna rzecz.
339
00:27:00,400 --> 00:27:01,920
To energia.
340
00:27:02,000 --> 00:27:03,360
Znajduje się wszędzie.
341
00:27:03,440 --> 00:27:06,640
W ludziach, w pierwiastkach,
w całym wszechświecie.
342
00:27:06,720 --> 00:27:10,080
I Moai są nią nasyceni?
343
00:27:10,160 --> 00:27:16,160
Kiedy ktoś umiera,
jego rodzina zleca stworzenie Moai
344
00:27:16,240 --> 00:27:20,920
nasyconego duszą, maną zmarłego.
345
00:27:22,440 --> 00:27:26,240
Co ciekawe, mana zaczyna emanować
346
00:27:26,320 --> 00:27:30,400
dopiero po ukończeniu posągu.
347
00:27:31,280 --> 00:27:34,680
Kiedy Moai stoi już
bezpiecznie na platformie,
348
00:27:34,760 --> 00:27:38,680
rzeźbi się otwory
na oczy tupuna, czyli przodków.
349
00:27:38,760 --> 00:27:42,360
Następnie tworzone są gałki oczne z koralu
350
00:27:42,440 --> 00:27:45,800
i źrenice z obsydianu.
351
00:27:45,880 --> 00:27:48,080
Wtedy Moai przeradza się
352
00:27:48,160 --> 00:27:51,360
w Aringa Ora O Te Tupuna,
oblicze naszych przodków.
353
00:27:51,440 --> 00:27:53,320
- Gdy pojawią się oczy?
- Tak.
354
00:27:53,400 --> 00:27:59,080
Moai spogląda z platformy Ahu
w stronę wioski, strzeże rodziny.
355
00:27:59,160 --> 00:28:00,680
Taką pełnią funkcję.
356
00:28:07,960 --> 00:28:11,240
Moai to święte posągi dla ludu Rapa Nui.
357
00:28:12,760 --> 00:28:15,600
Ale czy to on je stworzył?
358
00:28:18,360 --> 00:28:21,360
A może były już tu wcześniej?
359
00:28:21,920 --> 00:28:28,280
Jeśli tak, musimy jeszcze raz
przyjrzeć się osi czasu.
360
00:28:29,440 --> 00:28:32,080
Rozważmy alternatywny scenariusz,
361
00:28:32,160 --> 00:28:36,720
według którego wyspa została
pierwotnie odwiedzona
362
00:28:36,800 --> 00:28:40,240
o wiele wcześniej,
niż do tej pory sądziliśmy.
363
00:28:53,440 --> 00:28:56,880
Badania genetyczne pokazują nam,
że przodkami ludu Rapa Nui
364
00:28:59,200 --> 00:29:02,240
są wielcy starożytni żeglarze,
365
00:29:02,320 --> 00:29:03,760
Polinezyjczycy.
366
00:29:05,600 --> 00:29:10,400
Polinezyjczycy byli
zaawansowaną społecznością żeglarzy.
367
00:29:10,480 --> 00:29:16,440
Trzy tysiące lat temu
osiedlili się w wielu częściach Pacyfiku.
368
00:29:18,240 --> 00:29:22,240
Datowanie radiowęglowe
najstarszych ludzki osad sugeruje,
369
00:29:22,320 --> 00:29:28,280
że Rapa Nui była jedną z ostatnich
zasiedlonych wysp około 1100 lat temu.
370
00:29:31,400 --> 00:29:32,720
Nowe badania sugerują,
371
00:29:32,800 --> 00:29:35,520
że pierwsi ludzie przybyli tu
jeszcze później,
372
00:29:35,600 --> 00:29:37,880
niecałe 800 lat temu.
373
00:29:48,000 --> 00:29:52,480
Jednak wcześniejsza historia,
jaką można tu usłyszeć,
374
00:29:52,560 --> 00:29:57,240
jest sprzeczna z ustaleniami archeologów.
375
00:29:57,920 --> 00:30:00,680
Doświadczyłem tu
związanych z nią rytuałów.
376
00:30:10,120 --> 00:30:14,320
Przekazy ustne mówią nam
o pradawnej ojczyźnie o nazwie Hiva.
377
00:30:14,400 --> 00:30:19,400
Była to duża wyspa zniszczona
w trakcie globalnych powodzi.
378
00:30:22,200 --> 00:30:25,960
Według tradycji
wielki król Hivy, Hutu Matu’a,
379
00:30:26,560 --> 00:30:29,920
został ostrzeżony, że w wyniku
straszliwego potopu
380
00:30:30,000 --> 00:30:32,440
jego wyspa zniknie pod powierzchnią wody.
381
00:30:37,240 --> 00:30:38,560
Kierując się wizją,
382
00:30:38,640 --> 00:30:42,200
wysłał siedmiu śmiałków w głąb oceanu,
383
00:30:44,360 --> 00:30:47,680
w stronę zachodzącego słońca,
w poszukiwaniu nowego domu.
384
00:30:49,760 --> 00:30:54,240
Po wielu tygodniach
dotarli bezpiecznie do wyspy Rapa Nui,
385
00:30:54,320 --> 00:30:58,680
gdzie później dołączyli do nich
Hutu Matu’a oraz setki podwładnych
386
00:30:58,760 --> 00:31:00,960
w celu odbudowania cywilizacji.
387
00:31:08,280 --> 00:31:12,320
Tradycje mówią nam o wielkiej powodzi
i poszukiwaniu nowych lądów.
388
00:31:12,400 --> 00:31:14,480
Ale czy są prawdziwe?
389
00:31:15,680 --> 00:31:18,240
Musimy cofnąć się do końca epoki lodowej,
390
00:31:19,000 --> 00:31:23,080
jeśli chcemy odnaleźć
tak katastrofalną powódź.
391
00:31:24,800 --> 00:31:27,680
Nazwa zatopionej wyspy, Hiva,
392
00:31:27,760 --> 00:31:31,280
w języku Rapa Nui oznacza odległy ląd,
393
00:31:31,360 --> 00:31:35,040
co sugeruje,
że nie była znana Polinezyjczykom.
394
00:31:35,680 --> 00:31:42,000
Ale siedmiu śmiałków przemierzających
ocean po wielkim kataklizmie
395
00:31:42,080 --> 00:31:45,320
{\an8}to motyw obecny w wierzeniach
wielu starożytnych kultur.
396
00:31:45,800 --> 00:31:47,840
{\an8}Od Apkallu w Mezopotamii,
397
00:31:49,680 --> 00:31:54,240
{\an8}przez siedmiu egipskich mędrców,
do siedmiu indyjskich ryszich.
398
00:31:56,040 --> 00:32:00,080
{\an8}Owe tradycje mówią o małych grupach
ocalałych z powodzi podróżników,
399
00:32:00,160 --> 00:32:03,760
którzy pojawili się w odległych krainach
400
00:32:03,840 --> 00:32:06,240
w celu odbudowy cywilizacji.
401
00:32:09,040 --> 00:32:13,560
Czy te wierzenia mogą odzwierciedlać
prawdziwe wydarzenia,
402
00:32:13,640 --> 00:32:17,080
których doświadczyły kultury
z całego świata?
403
00:32:23,200 --> 00:32:28,160
Należy zaznaczyć, że legenda
o Hotu Matu’a nie ma dat.
404
00:32:33,760 --> 00:32:38,920
Więc kiedy ludzie po raz pierwszy
dotarli do Wyspy Wielkanocnej?
405
00:32:40,440 --> 00:32:43,240
Nie kwestionuję polinezyjskiej ekspansji.
406
00:32:43,320 --> 00:32:47,080
Ani tego, że dzisiejsi mieszkańcy
Wysypy Wielkanocnej
407
00:32:47,160 --> 00:32:49,640
wywodzą się od Polinezyjczyków.
408
00:32:50,480 --> 00:32:53,040
Ale czy ktoś
mógł pojawić się tu wcześniej?
409
00:33:05,200 --> 00:33:09,120
Niestety Moai
nie dają nam odpowiedzi na to pytanie.
410
00:33:10,880 --> 00:33:12,920
Te charakterystyczne posągi
411
00:33:13,000 --> 00:33:19,040
są stworzone z miękkiej skały
zwanej tufem wulkanicznym.
412
00:33:19,120 --> 00:33:21,400
Nie możemy określić ich wieku.
413
00:33:22,920 --> 00:33:24,880
Bez bezpośrednich dowodów
414
00:33:24,960 --> 00:33:27,680
na to, kiedy stworzono te posągi,
415
00:33:28,680 --> 00:33:31,800
archeolodzy polegali
na datowaniu materii organicznej
416
00:33:31,880 --> 00:33:36,080
z platform Ahu, na których postawiono
wiele Moai.
417
00:33:37,640 --> 00:33:38,720
Przykładowo
418
00:33:38,800 --> 00:33:45,080
Ahu Nau Nau ocenia się
na od 400 do 900 lat.
419
00:33:50,600 --> 00:33:55,080
Historycy wierzą, że to wtedy
wyspiarze zaczęli rzeźbić Moai.
420
00:33:57,720 --> 00:33:59,440
Ale jeśli jest to prawda,
421
00:33:59,520 --> 00:34:02,640
oznacza to, że po kilkuset latach
spędzonych na wyspie
422
00:34:02,720 --> 00:34:06,040
lud Rapa Nui, nieposiadającej
potrzebnych umiejętności,
423
00:34:07,000 --> 00:34:10,880
rozpoczął ogromny projekt budowlany,
424
00:34:12,360 --> 00:34:16,520
który zakończył się kilkadziesiąt lat
przed przybyciem Europejczyków.
425
00:34:18,640 --> 00:34:23,040
W porównaniu do samych posągów
platformy są dość prymitywne.
426
00:34:23,120 --> 00:34:25,280
Musimy zadać sobie pytanie,
427
00:34:25,360 --> 00:34:29,240
czy platformy są równie stare, co posągi.
428
00:34:29,840 --> 00:34:33,360
Być może posągi zostały postawione
429
00:34:33,440 --> 00:34:35,360
przez późniejsze ludy na wyspie.
430
00:34:35,440 --> 00:34:40,400
Ocenianie ich wieku na podstawie platform
może wprowadzić nas w błąd.
431
00:34:43,360 --> 00:34:45,400
W historii ludzkości
432
00:34:45,480 --> 00:34:51,520
wiele obiektów o kulturowej wartości
zostało przeniesionych w nowe miejsca.
433
00:34:53,800 --> 00:34:57,120
{\an8}Czterej tetrarchowie
z Bazyliki św. Marka w Wenecji
434
00:34:57,200 --> 00:35:02,960
{\an8}zostali wyrzeźbieni w Konstantynopolu,
900 lat wcześniej.
435
00:35:05,520 --> 00:35:10,120
{\an8}A fontanna przed Panteonem w Rzymie
jest o wiele młodsza
436
00:35:10,200 --> 00:35:12,760
{\an8}niż stojący na niej egipski obelisk.
437
00:35:15,480 --> 00:35:20,440
Te wielkie posągi były przewożone
i stały w różnych miejscach.
438
00:35:20,520 --> 00:35:23,160
Musimy być otwarci na możliwość,
439
00:35:23,240 --> 00:35:25,480
że te posągi mogły już być na miejscu,
440
00:35:25,560 --> 00:35:28,360
kiedy Polinezyjczycy przybyli na wyspę.
441
00:35:29,680 --> 00:35:35,360
Ci nowi osadnicy mogli
przyjąć je do swojej kultury.
442
00:35:37,440 --> 00:35:40,040
Hipotezę tę wspiera Ahu Nau Nau
443
00:35:40,560 --> 00:35:44,120
posiadający osobną,
zniszczoną przez czas głowę,
444
00:35:44,640 --> 00:35:48,640
oraz kamień z fundamentów,
który wcześniej pełnił inną funkcję.
445
00:35:55,200 --> 00:35:59,240
Inny dowód na to,
że Moai mogą być o wiele starsze,
446
00:35:59,960 --> 00:36:02,080
znajduje się w wygasłym wulkanie,
447
00:36:02,800 --> 00:36:06,480
z którego pobrano
niemal wszystkie materiały do budowy.
448
00:36:10,800 --> 00:36:14,400
W południowo-wschodnim rogu wyspy
znajdziemy wygasły wulkan
449
00:36:14,480 --> 00:36:16,120
o nazwie Rano Raraku.
450
00:36:17,480 --> 00:36:19,760
To imponujący element krajobrazu.
451
00:36:22,600 --> 00:36:27,840
Na jego zboczu stoją setki
niedokończonych posągów Moai.
452
00:36:29,280 --> 00:36:32,720
To jedno z najbardziej
tajemniczych miejsc na świecie.
453
00:36:39,600 --> 00:36:43,000
To niemal 400 posągów
stojących na powierzchni wulkanu…
454
00:36:48,080 --> 00:36:50,080
w różnych fazach budowy.
455
00:37:02,560 --> 00:37:05,360
Wiele z nich wystaje z ziemi
456
00:37:05,440 --> 00:37:08,560
z torsami głęboko pod powierzchnią.
457
00:37:10,840 --> 00:37:17,160
Ta sedymentacja może być efektem
lawin i tsunami.
458
00:37:20,600 --> 00:37:25,480
Jednak większość posągów
wciąż stoi w pozycji pionowej.
459
00:37:25,560 --> 00:37:27,120
Nie są powywracane,
460
00:37:27,200 --> 00:37:30,240
do czego mogłoby dość
w wyniku takich zjawisk.
461
00:37:32,640 --> 00:37:34,560
Więc co naprawdę tu zaszło?
462
00:37:36,200 --> 00:37:39,440
Dowody były przykryte przez całe stulecia.
463
00:37:41,040 --> 00:37:45,760
Jednak w 1914 rozpoczęły się
archeologiczne wykopaliska.
464
00:37:47,240 --> 00:37:49,000
Jak widzimy na zdjęciu,
465
00:37:49,080 --> 00:37:53,000
niektóre z posągów obejmują
nie tylko głowę i ramiona.
466
00:37:53,080 --> 00:37:56,760
Reszta korpusu
jest osadzona głęboko pod powierzchnią.
467
00:38:00,120 --> 00:38:04,120
Znalezisko to zostało ujawnione światu
dopiero w latach 50.
468
00:38:04,200 --> 00:38:07,080
przez słynnego etnografa Thora Heyerdahla.
469
00:38:11,200 --> 00:38:13,800
Thor Heyerdahl
był nadzwyczajnym człowiekiem.
470
00:38:13,880 --> 00:38:16,680
Miałem zaszczyt
spotkać się z nim kilkakrotnie.
471
00:38:17,640 --> 00:38:19,840
Nie bał się zadawać pytań.
472
00:38:19,920 --> 00:38:22,800
Był przekonany,
że w przedstawianej historii
473
00:38:22,880 --> 00:38:24,760
brakuje pewnych elementów.
474
00:38:24,840 --> 00:38:28,960
Próbował nam pokazać,
że prehistoryczni ludzie
475
00:38:29,040 --> 00:38:32,120
dokonywali nadzwyczajnych rzeczy,
476
00:38:32,200 --> 00:38:35,760
które według naukowców
pojawiły się o wiele później.
477
00:38:37,560 --> 00:38:40,560
Weźmy na przykład projekt budowy Moai.
478
00:38:42,120 --> 00:38:43,840
Archeolodzy twierdzą,
479
00:38:43,920 --> 00:38:47,040
że ostatni z nich
powstał około 400 lat temu.
480
00:38:47,640 --> 00:38:51,320
Ale trudno uwierzyć,
że na tak małej wyspie,
481
00:38:51,880 --> 00:38:57,960
w tak krótkim czasie
postała tak gruba warstwa osadu.
482
00:38:59,880 --> 00:39:03,160
Nie ma dowodów na to,
że posągi zostały celowo zakopane.
483
00:39:04,200 --> 00:39:06,280
Czy jest inne wytłumaczenie?
484
00:39:09,160 --> 00:39:13,560
Być może widzimy tu efekt sedymentacji
485
00:39:13,640 --> 00:39:17,120
trwającej nie setki, lecz tysiące lat.
486
00:39:19,640 --> 00:39:21,560
Problem w tym,
487
00:39:21,640 --> 00:39:25,320
że nie ma dowodów na to,
że ludzie byli tu tak wcześnie.
488
00:39:26,800 --> 00:39:27,840
Ale czy na pewno?
489
00:40:03,960 --> 00:40:06,040
{\an8}Napisy: Filip Bernard Karbowiak