1
00:00:15,200 --> 00:00:18,440
Isa ang ayahuasca
sa mga imbensiyon ng Amazon.
2
00:00:20,040 --> 00:00:21,960
Malakas na inumin ito,
3
00:00:23,440 --> 00:00:27,760
na mahalaga sa katutubong paniniwala
at legal dito sa Peru.
4
00:00:29,160 --> 00:00:34,160
Marami na rin akong naging karanasan
sa ayahuasca na ginabayan ng isang shaman.
5
00:00:35,880 --> 00:00:39,960
At naniniwala ako na mas matagal na
itong ginagamit kaysa sa inaakala,
6
00:00:40,040 --> 00:00:42,720
lalo na dahil sa mga artwork
na makikita sa kanila.
7
00:00:45,720 --> 00:00:47,640
May mga pambihirang pangitain.
8
00:00:47,720 --> 00:00:49,280
Siyam na beses sa sampu,
9
00:00:49,360 --> 00:00:51,880
mga geometric pattern ang unang makikita.
10
00:00:53,360 --> 00:00:55,360
Pagkatapos ng mga unang pangitain,
11
00:00:55,440 --> 00:00:59,240
maraming nagsasabi na nakakakita sila
ng mga mahiwagang nilalang.
12
00:01:00,360 --> 00:01:05,560
Minsan, magkahalong hayop at tao
ang mga nilalang na 'yon,
13
00:01:05,640 --> 00:01:08,320
na tinatawag na therianthrope
mula sa Greek
14
00:01:08,400 --> 00:01:11,160
na therion, "mabangis na hayop,"
at anthropos, "tao."
15
00:01:11,240 --> 00:01:13,440
Ito 'yong mga nilalang
na karaniwang nakikita.
16
00:01:14,880 --> 00:01:18,240
Ang nakapagtataka ay 'yong ebidensiya
ng paggamit ng ayahuasca
17
00:01:18,320 --> 00:01:20,560
at mga nakikitang pangitain dito
18
00:01:20,640 --> 00:01:22,640
ay hindi lang makikita sa Amazon,
19
00:01:22,720 --> 00:01:26,680
kundi sa iba pang sinaunang lugar
na pinuntahan ko sa South America.
20
00:01:29,280 --> 00:01:33,400
{\an8}Sa Cusco, ginamit ng mga Inca ang inumin
sa mga inaalay na tao
21
00:01:34,080 --> 00:01:36,960
para tulungan ang biktima
sa kabilang buhay.
22
00:01:38,360 --> 00:01:41,080
At 'yong mga artwork nila
na may mga pattern at pigura
23
00:01:41,160 --> 00:01:44,960
ay hawig na hawig sa kasalukuyang art
na ginamitan ng ayahuasca.
24
00:01:46,920 --> 00:01:49,360
{\an8}Sa isang pre-Inca site
sa Tiwanaku sa Bolivia,
25
00:01:49,440 --> 00:01:53,800
nalaman na ang mga bagay na nasa
1,500 taong gulang na rebultong ito
26
00:01:54,720 --> 00:01:57,720
ay mga snuff tray
para sa mga hallucinogenic powder,
27
00:01:59,120 --> 00:02:02,600
habang karamihan sa mga Tiwanaku pottery
ay may mga geometric design
28
00:02:02,680 --> 00:02:06,680
at mahihiwagang nilalang,
na malamang ay nagmula sa mga pangitain.
29
00:02:08,600 --> 00:02:13,000
Makikita rin ang mga pangitaing 'yon
sa mga tradisyonal na art ng Amazon.
30
00:02:15,880 --> 00:02:18,400
Ang naiisip ko
ay 'yong gawa ng mga Tucano,
31
00:02:18,920 --> 00:02:21,880
na nagpinta
sa mga di pangmatagalang medium.
32
00:02:23,080 --> 00:02:26,880
'Yong painting, 'yong malocas,
alam mo na, 'yong mga bahay.
33
00:02:26,960 --> 00:02:28,840
{\an8}Halatang ipinagpapatuloy ito.
34
00:02:31,000 --> 00:02:35,360
Tanda n'yo 'yong alamat ng mga Tucano
tungkol sa mga guro nila,
35
00:02:35,440 --> 00:02:37,800
'yong anak ng araw at mga kasama niya?
36
00:02:39,480 --> 00:02:42,200
Ang kagulat-gulat,
hindi nagtatapos ang kuwento
37
00:02:42,280 --> 00:02:45,760
sa pag-alis ng mga mahiwagang bayani.
38
00:02:47,800 --> 00:02:49,040
Ayon sa alamat,
39
00:02:49,120 --> 00:02:52,240
matapos masigurong masusuportahan na
ng lupa ang mga bagong salta,
40
00:02:52,320 --> 00:02:55,720
nag-iwan ng tulay ng komunikasyon
ang mga nilalang
41
00:02:55,800 --> 00:02:58,360
para magamit ng mga tao
kapag may kailangan.
42
00:02:58,920 --> 00:03:03,040
Ang tulay na 'yon ay ang inumin
na kilala natin ngayon na ayahuasca.
43
00:03:05,560 --> 00:03:08,880
Ang ibig sabihin ng ayahuasca sa Quechua
ay "tangkay ng mga kaluluwa,"
44
00:03:08,960 --> 00:03:10,200
ang wika ng mga Inca.
45
00:03:11,120 --> 00:03:14,240
Pero naniniwala ako na mas nauna pa
sa mga Inca ang paggamit nito.
46
00:03:14,760 --> 00:03:19,600
Dito nagiging interesante 'yong usapin
sa sinaunang rock art na 'to.
47
00:03:22,040 --> 00:03:26,600
{\an8}Itong mga painting mula sa parte ng Amazon
kung saan nakatira ang mga Tucano ngayon
48
00:03:26,680 --> 00:03:31,200
ay may kaparehong tema
sa lahat ng art na dulot ng ayahuasca.
49
00:03:32,360 --> 00:03:38,240
Di ko maiwasang mapansin na may mga
pagkakapareho at koneksiyon 'yong pattern.
50
00:03:38,320 --> 00:03:40,400
May mga therianthropic na nilalang,
51
00:03:40,480 --> 00:03:42,920
mga kalahating hayop at kalahating tao.
52
00:03:43,000 --> 00:03:43,880
Parang ito?
53
00:03:45,080 --> 00:03:47,560
May mga geometric pattern.
54
00:03:47,640 --> 00:03:48,960
May mga ahas.
55
00:03:49,040 --> 00:03:50,800
Isa 'tong malaking misteryo
56
00:03:50,880 --> 00:03:54,520
na paulit-ulit na lumalabas
'yong mga parehong tema.
57
00:03:56,600 --> 00:04:01,480
Pero ang mga imaheng ito, di maikakaila,
ay ginawa noong huling Ice Age.
58
00:04:05,600 --> 00:04:10,520
Ipinahihiwatig nito na halos
13,000 taon nang ginagamit ang ayahuasca.
59
00:04:10,600 --> 00:04:12,920
Sapat nang ebidensiya
'yong makita 'yong art.
60
00:04:13,000 --> 00:04:14,200
Tama.
61
00:04:17,080 --> 00:04:20,400
Kung totoo 'yon,
malaki ang magiging epekto nito.
62
00:04:23,560 --> 00:04:26,840
Ibig sabihin ay maaaring bihasa na
ang mga sinaunang Amazonian
63
00:04:26,920 --> 00:04:29,080
sa komplikadong paggawa ng ayahuasca
64
00:04:30,960 --> 00:04:32,560
mula pa noong Ice Age.
65
00:04:55,000 --> 00:04:58,080
'Yong geometry,
'yong mga paikot na pattern,
66
00:04:58,920 --> 00:05:02,400
isa ito sa mga parte
ng pagkakaroon ng mga pangitain.
67
00:05:04,280 --> 00:05:08,080
Maipaliliwanag ng mga pangitaing iyon
ang isa pang misteryong naranasan namin
68
00:05:08,160 --> 00:05:11,360
sa umpisa pa lang
ng pananaliksik namin sa Americas.
69
00:05:13,880 --> 00:05:16,640
{\an8}'Yong malalaking geoglyph
na lumalabas sa gubat
70
00:05:16,720 --> 00:05:19,160
{\an8}sa timog-kanlurang dulo ng Amazon.
71
00:05:20,880 --> 00:05:24,600
Nagulat ako sa pagkakapareho
ng mga geometric idea,
72
00:05:24,680 --> 00:05:27,680
na paulit-ulit nakikita,
moderno man 'yong art,
73
00:05:27,760 --> 00:05:30,320
o 13,000 taon na, nakikita natin dito.
74
00:05:30,400 --> 00:05:34,080
At hindi ko maiwasang isipin
kung ang mga gawang ito
75
00:05:34,160 --> 00:05:36,240
ay maaaring dulot din ng ayahuasca.
76
00:05:36,320 --> 00:05:40,400
Oo. Dulot ng ayahuasca
o ng iba pang mga halaman.
77
00:05:40,480 --> 00:05:42,280
Dahil napakaraming halaman.
78
00:05:42,360 --> 00:05:48,120
Sa bawat kultura, merong halaman
na nakapagbibigay ng mga pangitain.
79
00:05:50,560 --> 00:05:57,360
Tila three-dimension na manipestasyon
ang mga geoglyph,
80
00:05:57,440 --> 00:06:01,800
sa napakalawak na sukat,
ng mismong uri ng mga pangitain
81
00:06:01,880 --> 00:06:06,280
na idinudulot ng pag-inom
ng mga bagay na tulad ng ayahuasca,
82
00:06:06,360 --> 00:06:10,040
kung saan ang mga unang makikita
ay mga geometrical pattern.
83
00:06:12,640 --> 00:06:17,200
Tingin ko nakikita natin ang manipestasyon
ng parehong plano sa ibang medium.
84
00:06:19,960 --> 00:06:23,920
At kung ang mga geoglyph sa Amazon
ay dulot ng mga pangitain,
85
00:06:24,640 --> 00:06:28,920
dapat nating itanong kung saan pa ba
may idinulot ang mga pangitaing ito
86
00:06:29,520 --> 00:06:31,560
sa isang makabuluhang dahilan.
87
00:06:32,360 --> 00:06:37,200
Kahawig na kahawig ng mga earthwork na ito
ang mga geometrical earthwork
88
00:06:37,280 --> 00:06:40,840
{\an8}na nasa North America, sa state ng Ohio.
89
00:06:43,160 --> 00:06:46,160
Tinatawag silang
Hopewell Ceremonial Earthworks,
90
00:06:46,240 --> 00:06:50,240
iniuugnay sa isang sibilisasyon
na kilala ngayong Hopewell culture
91
00:06:51,040 --> 00:06:55,000
na lumaganap sa Great Lakes region
2,000 taon na ang nakakaraan.
92
00:06:55,080 --> 00:06:59,480
Malalaking kanal at pilapil
na mahusay na pinagplanuhan.
93
00:07:00,560 --> 00:07:03,960
Pwede mong ilipat
'yong mga earthwork ng Amazon
94
00:07:04,040 --> 00:07:07,440
sa mga earthwork ng Ohio o vice versa.
95
00:07:09,200 --> 00:07:13,640
Pero ginawa sila ng mga kultura
na walang koneksiyon sa isa't isa.
96
00:07:14,520 --> 00:07:20,000
Dito ko hindi matanggap
ang paliwanag na nagkataon lang ito.
97
00:07:20,080 --> 00:07:23,640
Tingin ko pag paulit-ulit tayong
nakakakita ng mga paniniwala
98
00:07:23,720 --> 00:07:26,720
na nasa malayo
at magkahiwalay na lokasyon,
99
00:07:28,600 --> 00:07:31,440
{\an8}nakikita natin ang isang pamana
ng mga kaalaman
100
00:07:31,520 --> 00:07:35,800
{\an8}na ipinasa at patuloy na lumalabas
sa iba't ibang yugto ng panahon.
101
00:07:35,880 --> 00:07:39,160
{\an8}Pero ang tunay na sinauna
ay 'yong kaalaman,
102
00:07:39,240 --> 00:07:42,360
hindi 'yong estruktura na nakikita natin.
103
00:07:44,760 --> 00:07:48,960
Hindi tulad no'ng mga nasa Amazon,
na sinisimulan pa lang suriin,
104
00:07:51,280 --> 00:07:55,080
higit isang siglo nang pinag-aaralan
'yong mga earthwork sa Ohio.
105
00:07:56,000 --> 00:08:00,280
At alam naming higit pa sila
sa mga kataka-takang geometrical shape.
106
00:08:02,840 --> 00:08:06,640
Marami sa mga earthwork sa Ohio,
kasama ang effigy ng Serpent Mound,
107
00:08:07,240 --> 00:08:11,880
ay eksaktong nakaposisyon
sa mga solstice at equinox.
108
00:08:13,920 --> 00:08:16,160
Pero ang kagulat-gulat, sa ilang kaso,
109
00:08:16,240 --> 00:08:18,120
itinayo sila alinsunod
110
00:08:18,200 --> 00:08:21,000
sa mga mas komplikadong lunar cycle.
111
00:08:22,600 --> 00:08:26,280
Isa 'yon sa mga hiwaga ng sinaunang mundo,
112
00:08:26,360 --> 00:08:33,200
na meron silang masidhing interes
sa mga nangyayari sa kalawakan.
113
00:08:35,360 --> 00:08:38,320
Itong mga kamangha-manghang likha
mula sa pagmamasid sa kalawakan
114
00:08:38,400 --> 00:08:41,680
ay ginawa ng mga sinaunang American
2,000 taon na,
115
00:08:43,040 --> 00:08:44,400
o mas matagal pa ro'n,
116
00:08:45,960 --> 00:08:49,560
at matatagpuan din
sa iba pang mga burol sa North America.
117
00:08:51,080 --> 00:08:54,040
{\an8}Sa mga lugar
tulad ng 1,000 taong gulang na Cahokia
118
00:08:55,400 --> 00:08:58,000
{\an8}at sa 3,000 taong gulang na Poverty Point,
119
00:08:58,640 --> 00:09:02,800
na nakaposisyon
sa mismong hilaga ng isa pang lugar,
120
00:09:03,920 --> 00:09:07,800
{\an8}sa Lower Jackson Mound,
na nasa 5,000 taon na.
121
00:09:10,040 --> 00:09:12,720
Sino'ng nakakaalam
kung ano pang lihim ng astronomy
122
00:09:12,800 --> 00:09:14,520
ang naghihintay na matuklasan
123
00:09:14,600 --> 00:09:17,800
sa mga bagong tuklas
na geoglyph ng Amazon?
124
00:09:18,760 --> 00:09:22,000
Alam nating may mga tao na sa America
libo-libong taon na.
125
00:09:22,080 --> 00:09:25,680
Dapat bukas din tayo sa posibilidad
na nagkaroon ng panahon
126
00:09:25,760 --> 00:09:29,200
para bumuo ng kultura
at malalim na kaalaman sa kalawakan,
127
00:09:29,280 --> 00:09:31,480
at maipakita 'yon sa mga estruktura.
128
00:09:33,280 --> 00:09:36,600
Isa kayang ebidensiya
itong kaalaman sa astronomy
129
00:09:36,680 --> 00:09:39,640
na ang hinahanap kong
nawawalang sibilisasyon noong Ice Age
130
00:09:39,720 --> 00:09:44,040
ay nag-iwan din ng mga kaalaman
sa iba pang parte ng North America?
131
00:09:53,960 --> 00:09:56,320
Dalawang libong kilometro mula sa Ohio…
132
00:10:02,200 --> 00:10:04,760
sa hilagang-kanlurang sulok ng New Mexico,
133
00:10:05,320 --> 00:10:08,320
pumunta ako sa isang mataas
at malamig na disyerto
134
00:10:08,920 --> 00:10:11,760
na puno ng mga gulod at burol.
135
00:10:13,840 --> 00:10:16,600
Ang Badlands ng Southwestern United States
136
00:10:16,680 --> 00:10:20,240
ay lugar ng matitinding klima
at magagandang tanawin,
137
00:10:20,840 --> 00:10:22,920
na pinaghihiwalay ng mga canyon
138
00:10:23,000 --> 00:10:26,480
na may matataas na sandstone cliff
sa magkabilang gilid.
139
00:10:30,520 --> 00:10:34,280
Maiisip n'yo na ang abondonadong paligid
nitong Badlands
140
00:10:34,360 --> 00:10:38,200
ay hindi angkop para sa anumang
malakihang construction project,
141
00:10:38,280 --> 00:10:40,480
ngayon man o noong sinaunang panahon.
142
00:10:41,360 --> 00:10:42,720
Pero magkakamali kayo.
143
00:10:44,280 --> 00:10:48,320
Nasa canyon na ito ang ilang
pinakamahahalagang archeological site
144
00:10:48,400 --> 00:10:49,280
sa North America.
145
00:10:52,320 --> 00:10:56,200
Dose-dosenang mga sinaunang estruktura
na gawa ng tao ang nagkalat
146
00:10:56,280 --> 00:10:57,920
sa buong lambak,
147
00:10:59,080 --> 00:11:01,280
mula sa maliliit na solong silid
148
00:11:02,440 --> 00:11:05,440
hanggang sa mga malamansiyon na bahay.
149
00:11:07,440 --> 00:11:09,960
Ito ang Chaco Canyon.
150
00:11:17,280 --> 00:11:20,360
Sa kabila ng mahigit
isang siglong pananaliksik,
151
00:11:21,080 --> 00:11:25,880
nananatiling palaisipan ang mga sinaunang
estruktura na nakikita sa Chaco Canyon.
152
00:11:26,880 --> 00:11:31,200
Tinatalakay pa rin ang kanilang pinagmulan
at kanilang naging silbi.
153
00:11:36,680 --> 00:11:40,520
Sa gitna ng misteryo sa gitna ng canyon
154
00:11:44,200 --> 00:11:47,480
ay ang pinakanangingibabaw na bahay
sa kanilang lahat.
155
00:11:52,360 --> 00:11:56,600
Pueblo Bonito ang pangalan nitong lugar,
ibig sabihin, "magandang bayan."
156
00:11:59,760 --> 00:12:02,040
Mayroon itong ilang palapag
157
00:12:03,080 --> 00:12:07,280
na binubuo ng mga silid, mga pasilyo,
158
00:12:09,000 --> 00:12:12,720
at malalawak, pabilog,
at semi-subterranean na mga silid.
159
00:12:14,760 --> 00:12:18,120
Kahit ngayon, ilang siglo matapos matigil
ang lahat ng paggawa rito,
160
00:12:18,200 --> 00:12:20,000
litaw pa rin ang ganda nito.
161
00:12:22,080 --> 00:12:25,600
Isang malaking construction project
ang Pueblo Bonito.
162
00:12:27,520 --> 00:12:29,840
Daan-daang mga silid na ang nasuri,
163
00:12:32,160 --> 00:12:37,000
marami ang misteryosong itinayo
nang walang daan papasok o palabas.
164
00:12:39,880 --> 00:12:44,560
Ilang dekada itong sinuri
at maraming mahahalagang natuklasan.
165
00:12:45,720 --> 00:12:48,160
Pero isa pa rin itong palaisipan.
166
00:12:52,160 --> 00:12:54,680
Pero ang isang bagay na sigurado kami
167
00:12:54,760 --> 00:12:57,880
ay ang itsura ng Pueblo Bonito
noong kasagsagan nito.
168
00:13:01,040 --> 00:13:03,680
Isang malaking semicircle ang compound
169
00:13:04,320 --> 00:13:07,520
na may mga tuwid na pader
na nakaharap sa ibaba ng canyon.
170
00:13:08,640 --> 00:13:13,360
Ipinuwesto ang mga parihabang gusali
sa mga kurbada, apat na palapag ang taas,
171
00:13:15,760 --> 00:13:18,600
na mayroong nasa 800 silid,
172
00:13:18,680 --> 00:13:22,400
nakapalibot sa isang plaza
na pinaggigitnaan ng isang pader
173
00:13:23,000 --> 00:13:27,400
na may mga pabilog at semi-subterranean
na estruktura sa magkabilang gilid.
174
00:13:30,880 --> 00:13:33,000
Sino ang mga gumawa nito?
175
00:13:33,080 --> 00:13:36,360
At bakit sila nagpakahirap
176
00:13:36,440 --> 00:13:39,200
na gawin itong pambihirang gusaling ito?
177
00:13:43,440 --> 00:13:48,920
{\an8}Si Nathan Hatfield, ang itinalagang
Chief of Interpretation ng Chaco Canyon,
178
00:13:49,480 --> 00:13:52,160
ay halos isang dekadang pinag-aralan
ang mga estruktura.
179
00:13:56,240 --> 00:13:58,440
Magkuwento ka tungkol dito sa lugar.
180
00:13:59,120 --> 00:14:03,200
Ang estrukturang ito
ang pinakamalaking gusali sa North America
181
00:14:03,280 --> 00:14:06,800
hanggang sa kalagitnaan ng 19th century.
182
00:14:09,440 --> 00:14:12,840
Hindi ma-carbon date ng mga archeologist
ang mismong bato.
183
00:14:13,840 --> 00:14:16,920
Pero gamit ang tree-ring method
ng pagtukoy ng petsa
184
00:14:17,000 --> 00:14:18,560
sa mga kahoy na biga nito,
185
00:14:18,640 --> 00:14:21,960
nalaman nila na may iba't ibang
pahahon ng konstruksiyon.
186
00:14:24,080 --> 00:14:26,520
Hindi ito ginawa nang isang panahon lang.
187
00:14:26,600 --> 00:14:29,800
Ginawa ito sa loob ng ilang siglo.
188
00:14:29,880 --> 00:14:34,880
Base sa pinakalumang materyales,
ilang taon 'yong pinag-uusapan natin?
189
00:14:34,960 --> 00:14:37,240
Sinimulan itong gawin mga bandang 850.
190
00:14:37,840 --> 00:14:39,720
- 850 AD?
- 850 AD.
191
00:14:39,800 --> 00:14:40,640
Oo.
192
00:14:41,320 --> 00:14:47,360
At nagpatuloy 'yong konstruksiyon
nang 200 taon, o mas mahaba pa.
193
00:14:48,000 --> 00:14:52,000
Ito ay bago tirhan ang lugar
ng mga kasalukuyang Puebloan
194
00:14:53,920 --> 00:14:56,680
tulad ng mga Hopi, mga Zuni, at mga Acoma.
195
00:14:56,760 --> 00:14:58,760
NAKALIPAS NA 850-1,150 TAON
196
00:14:59,880 --> 00:15:05,040
Ginawa ang Pueblo Bonito ng mga
tinatawag nating mga ninunong Puebloan.
197
00:15:05,120 --> 00:15:06,880
- Sa di natin malamang dahilan…
- Oo.
198
00:15:06,960 --> 00:15:12,240
…pinili nila ang Chaco Canyon
para maging sentro ng kanilang kultura.
199
00:15:12,840 --> 00:15:17,520
At ang Pueblo Bonito
ang magiging pinakamalaking gusali
200
00:15:17,600 --> 00:15:19,520
sa cultural center na ito.
201
00:15:21,280 --> 00:15:24,600
Isang cultural center na,
katulad ng Pueblo Bonito,
202
00:15:24,680 --> 00:15:27,360
may higit isang dosena pang
malalaking bahay.
203
00:15:29,400 --> 00:15:34,080
Bakit nila ginawa ang mga estrukturang ito
dito sa Chaco Canyon?
204
00:15:35,760 --> 00:15:39,720
Nagkaroon ba ng permanenteng populasyon
ng mga residente rito?
205
00:15:40,280 --> 00:15:46,920
Wala. Walang nakitang ebidensiya
para masuportahan ang malaking populasyon.
206
00:15:49,080 --> 00:15:54,160
Kung hindi ginawa para tirhan ng mga tao
ang mga naglalakihang bahay na ito,
207
00:15:54,720 --> 00:15:56,120
para saan sila?
208
00:15:59,600 --> 00:16:04,440
Sa loob, natagpuan ng mga archeologist
ang higit sa 100 bagay para sa paglilibing
209
00:16:08,440 --> 00:16:12,680
na may kasamang mga pottery
na may naggagandahang geometric pattern
210
00:16:13,800 --> 00:16:19,000
{\an8}at mga artifact na kumpirmadong nanggaling
sa napakalayong mga lugar.
211
00:16:20,360 --> 00:16:23,960
{\an8}Nalaman namin na lubos itong pinagsikapan
212
00:16:24,800 --> 00:16:27,880
para gawing tila sentro ng mundo.
213
00:16:31,120 --> 00:16:36,680
Sa paglitaw ng ebidensiya, naging malinaw
na tila naging sentro ito ng pilgrimage,
214
00:16:36,760 --> 00:16:39,720
na pupuntahan ng mga tao
mula sa iba't ibang lugar,
215
00:16:39,800 --> 00:16:42,000
at nahahatak sa ganda ng lugar.
216
00:16:42,920 --> 00:16:45,720
Malinaw na isa itong sagradong lugar.
217
00:16:48,880 --> 00:16:51,760
Dahil doon, ang mga nakita naming
pabilog na estruktura
218
00:16:51,840 --> 00:16:55,640
sa halos lahat ng gusali sa Chaco
ay may kabuluhan na.
219
00:16:56,800 --> 00:17:00,160
Ang mga Hopi,
na mula sa mga ninunong Puebloan,
220
00:17:00,240 --> 00:17:02,720
ay tinawag itong mga kiva.
221
00:17:04,040 --> 00:17:08,320
Magkuwento ka sa mga kiva.
Sa palagay mo, ano ba sila noon at ngayon?
222
00:17:08,920 --> 00:17:12,320
Napagkasunduan na ang kiva
ay silid para sa mga ritwal.
223
00:17:12,400 --> 00:17:15,200
- Oo.
- Meron itong mga karaniwang bagay.
224
00:17:15,720 --> 00:17:17,200
May bangko.
225
00:17:17,280 --> 00:17:20,760
Sa loob ng mas malalaking kiva,
may mga floor vault.
226
00:17:20,840 --> 00:17:25,040
Merong parang mga fireplace
'yong karamihan sa kanila.
227
00:17:26,360 --> 00:17:28,880
Para sa mga Hopi at mga Puebloan ngayon,
228
00:17:28,960 --> 00:17:32,720
isang espiritwal
at pampolitikang silid ang kiva
229
00:17:32,800 --> 00:17:35,760
kung saan sila nagtitipon
para magsagawa ng mga sagradong ritwal.
230
00:17:35,840 --> 00:17:37,800
Patuloy na tradisyon ito?
231
00:17:37,880 --> 00:17:40,200
- Ginagamit sila para sa mga ritwal?
- Oo.
232
00:17:41,120 --> 00:17:43,640
Mga ritwal na, noon at ngayon,
233
00:17:43,720 --> 00:17:47,000
may kasamang paggamit
ng espesyal na klase ng tabako.
234
00:17:49,000 --> 00:17:51,000
{\an8}Sa hilaga ng Chaco sa Utah,
235
00:17:51,080 --> 00:17:54,960
ang mga archeologist na sumusuri
sa sinaunang man-made fireplace
236
00:17:55,040 --> 00:17:58,200
ay nakakita ng mga buto
mula sa hallucinogenic species
237
00:17:58,280 --> 00:17:59,520
na coyote tobacco.
238
00:18:00,520 --> 00:18:04,360
Ayon sa carbon-dating,
ang mga buto ay 12,300 taon na,
239
00:18:04,920 --> 00:18:09,280
ipinahihiwatig na gumagamit na ng tabako
ang mga tao rito mula pa noong Ice Age.
240
00:18:09,800 --> 00:18:12,600
Malamang na ang mga
hallucinogenic na halaman
241
00:18:12,680 --> 00:18:17,280
ay ginagamit pa rin sa mga ritwal
dito sa Chaco makalipas ang libong taon,
242
00:18:19,520 --> 00:18:22,640
gaya ng paggamit ng ayahuasca
ng mga shaman ng Amazon.
243
00:18:26,000 --> 00:18:29,000
Posible kayang
ang mga tradisyong shaman na ito,
244
00:18:29,080 --> 00:18:30,960
na libo-libong milya ang layo,
245
00:18:31,600 --> 00:18:34,840
ay pamana mula sa iisang
mas sinaunang kaalaman
246
00:18:34,920 --> 00:18:37,760
na nag-iwan ng mga bakas
sa buong Americas?
247
00:18:39,440 --> 00:18:42,640
Para tuklasin pa
ang mga misteryo nitong mga kiva,
248
00:18:42,720 --> 00:18:44,640
papunta ako sa tuktok ng canyon,
249
00:18:45,160 --> 00:18:48,000
halos kalahating milya
sa timog ng Pueblo Bonito,
250
00:18:49,000 --> 00:18:50,920
sa pinakamalaking kiva sa lahat,
251
00:18:52,840 --> 00:18:54,080
ang Casa Rinconada.
252
00:18:57,840 --> 00:19:00,480
Di tulad ng karamihan
ng mga kiva ng Chaco,
253
00:19:00,560 --> 00:19:03,880
naiiba ang Casa Rinconada
sa ibang malalaking gusali.
254
00:19:06,080 --> 00:19:08,040
Sa loob ng nakalubog na palapag,
255
00:19:08,120 --> 00:19:11,160
may mga pintuang hugis letrang T
sa mga pader,
256
00:19:11,880 --> 00:19:15,280
na ang mga butas
ay halos eksakto sa hilaga at timog.
257
00:19:17,640 --> 00:19:21,720
Gaya ng ipinapakita ng time-lapse photos,
sa mismong ibabaw ng pinto,
258
00:19:21,800 --> 00:19:25,600
umiikot ang kalawakan
sa north star na Polaris.
259
00:19:27,920 --> 00:19:31,400
May pamilyar sa Casa Rinconada.
260
00:19:33,560 --> 00:19:37,120
{\an8}Naaalala ko 'yong Ice Age
megalithic site ng Göbekli Tepe
261
00:19:37,200 --> 00:19:38,440
{\an8}sa malayong Türkiye.
262
00:19:40,680 --> 00:19:44,600
Doon, may mga silid na parehong
nakalubog at pabilog na parang kiva
263
00:19:45,120 --> 00:19:46,800
na may mga haliging hugis T,
264
00:19:47,360 --> 00:19:50,760
na nakaposisyon din
alinsunod sa ilang bagay sa kalawakan.
265
00:19:53,200 --> 00:19:58,880
Pero paanong ang mga estrukturang ito,
na pinaghihiwalay ng lokasyon at panahon,
266
00:19:59,400 --> 00:20:00,920
ay magkakaroon ng koneksiyon?
267
00:20:01,520 --> 00:20:03,360
Nakakatuksong mag-espekula.
268
00:20:04,400 --> 00:20:07,760
At may posibleng senyales
ang alamat ng pinagmulan ng mga Hopi.
269
00:20:09,200 --> 00:20:12,320
Naniniwala ang mga Hopi
na nasa pang-apat na mundo na tayo,
270
00:20:12,400 --> 00:20:15,560
na nagkaroon ng unang tatlo
271
00:20:15,640 --> 00:20:18,080
sa isang mundo na nasa ilalim ng lupa.
272
00:20:22,920 --> 00:20:27,360
Ayon sa alamat ng mga Hopi, matapos
likhain ang mga unang buhay na nilalang,
273
00:20:27,440 --> 00:20:30,840
inatasan ng espiritu ng araw
ang sugo niyang si Spider Grandmother,
274
00:20:31,440 --> 00:20:35,760
na gabayan ang mga nagbabagong-anyong
nilalang sa unang dalawang mundo.
275
00:20:38,720 --> 00:20:39,920
Sa pangatlong mundo,
276
00:20:40,000 --> 00:20:43,240
tinuruan niya ang mga unang tao
na maghabi at gumawa ng pottery
277
00:20:43,760 --> 00:20:45,800
at itinuro ang mabuti sa masama.
278
00:20:49,440 --> 00:20:52,000
Pero naging makasalanan pa rin ang iba.
279
00:20:54,840 --> 00:20:59,400
Dismayado, inatasan ng espiritu ng araw
ang may mabubuting puso na lumikas.
280
00:21:00,960 --> 00:21:04,280
Umakyat sila papunta
sa isang butas sa kalawakan.
281
00:21:05,560 --> 00:21:09,040
Tinulungan sila ni Spider Grandmother
na makapunta sa bago nilang tahanan,
282
00:21:09,640 --> 00:21:13,440
sa pang-apat na mundo,
kung saan namumuhay ang lahi nila ngayon.
283
00:21:16,840 --> 00:21:20,280
Itinuturing na sagrado ng mga Hopi
ang isang kakaibang geological feature
284
00:21:20,360 --> 00:21:21,640
sa Grand Canyon,
285
00:21:22,160 --> 00:21:25,360
sa paniniwalang doon mismo
nagmula ang alamat.
286
00:21:26,640 --> 00:21:28,320
Tinatawag nila itong Sipapu.
287
00:21:29,960 --> 00:21:31,360
Bawal itong lapitan,
288
00:21:31,440 --> 00:21:34,920
pero bilang simbolo,
kinopya ito sa buong mundo ng mga Hopi.
289
00:21:38,080 --> 00:21:39,840
Sa kultura ng mga Puebloan,
290
00:21:39,920 --> 00:21:43,880
ang butas sa lapag ng isang kiva
ay tinatawag ding sipapu,
291
00:21:43,960 --> 00:21:49,000
at ito raw ang lugar kung saan lumabas
ang mga sinaunang tao mula sa dating mundo
292
00:21:49,080 --> 00:21:53,120
na winasak para sa mundong
ginagalawan natin ngayon.
293
00:21:54,280 --> 00:21:57,040
At dito ko gustong gumawa ng pagkukumpara
294
00:21:57,120 --> 00:21:59,440
na maaaring medyo isang kalabisan.
295
00:21:59,520 --> 00:22:04,040
Iniisip ko lang
kung nagsimula ba ito sa isang panahon
296
00:22:04,120 --> 00:22:08,000
kung saan kailangang tumira
ng mga tao sa ilalim ng lupa.
297
00:22:08,640 --> 00:22:13,360
At alam natin na may gano'ng panahon
mga 12,800 taon na ang nakalilipas
298
00:22:13,440 --> 00:22:15,400
sa simula ng Younger Dryas.
299
00:22:17,520 --> 00:22:19,240
Kahit tinatalakay pa,
300
00:22:19,320 --> 00:22:22,560
maraming scientist ang naniniwala
na ang mga kalamidad
301
00:22:22,640 --> 00:22:27,800
at mga pagbaha noon ay dulot
ng pagtama ng mga bagay mula sa space
302
00:22:28,440 --> 00:22:32,680
nang dumaan ang Earth
sa landas ng isang nababasag na comet.
303
00:22:35,680 --> 00:22:38,440
Kung ang kalaban
ay panganib mula sa kalawakan,
304
00:22:38,520 --> 00:22:42,000
kung titingnan ang tindi ng mga tama
mula sa nababasag na higanteng comet,
305
00:22:42,520 --> 00:22:45,760
nararapat lang ang pagkakaroon
ng mga estruktura sa ilalim ng lupa.
306
00:22:45,840 --> 00:22:48,840
Ang malalim na sinaunang koneksiyon
ay hindi direktang koneksiyon.
307
00:22:48,920 --> 00:22:51,640
Nakaimbak na alaala ito
sa mga kuwentong-bayan
308
00:22:52,160 --> 00:22:55,640
na may isang panahon na kinailangang
lumabas ng ating mga ninuno
309
00:22:55,720 --> 00:22:58,760
mula sa ilalim ng lupa
papunta sa bagong mundo
310
00:22:58,840 --> 00:23:03,160
na sinalanta ng kalamidad
at para muling punan ang bagong mundo.
311
00:23:06,040 --> 00:23:07,240
Lilinawin ko lang.
312
00:23:07,320 --> 00:23:12,000
Hindi ko pinagdududahan
na nasa 1,000 taon na itong mga kiva,
313
00:23:12,080 --> 00:23:14,960
pero sa palagay ko
isinama ng mga gumawa nito
314
00:23:15,040 --> 00:23:19,200
ang isang pamana ng mga kaalaman
at paniniwala na mas nauna pa.
315
00:23:20,480 --> 00:23:24,120
Parang 'yong kaalaman
na paulit-ulit nating nakikita
316
00:23:24,200 --> 00:23:26,760
sa lahat ng sinaunang lugar sa America,
317
00:23:27,320 --> 00:23:31,000
ang kahalagahan ng kaalaman
sa astronomy at geometry.
318
00:23:34,320 --> 00:23:38,680
Sa Pueblo Bonito,
nakasunod ang buong estruktura
319
00:23:38,760 --> 00:23:43,000
sa mga pangunahing direksiyon,
sa hilaga, timog, silangan, at kanluran,
320
00:23:43,600 --> 00:23:47,520
na nagpapakitang alam ng mga gumawa nito
ang lugar nila sa planeta.
321
00:23:48,200 --> 00:23:52,640
At tuwing equinox,
may mahiwagang nangyayari.
322
00:23:53,280 --> 00:23:58,280
Eksaktong sumisikat at lumulubog ang araw
sa kanlurang panig ng pader sa timog.
323
00:24:00,480 --> 00:24:02,920
Hindi ito nagkataon lang.
324
00:24:03,480 --> 00:24:05,080
Pinag-isipan itong mabuti.
325
00:24:05,680 --> 00:24:08,800
At kaya siguro naaakit dito 'yong mga tao
326
00:24:08,880 --> 00:24:11,680
ay dahil ito rin 'yong langit
na nakikita natin ngayon.
327
00:24:11,760 --> 00:24:13,680
- Oo.
- Nakikita pa rin 'yong pagkakahanay.
328
00:24:16,160 --> 00:24:20,320
Nabalitaan ko na may mga tao rito noon
na tinatawag na mga sun priest.
329
00:24:20,400 --> 00:24:21,400
Totoo ba 'yon?
330
00:24:21,480 --> 00:24:24,880
Mga tagaobserba sila ng araw,
'yong mga sun priest.
331
00:24:24,960 --> 00:24:27,640
Sila 'yong mga nakatutok sa arkitektura.
332
00:24:27,720 --> 00:24:30,760
Sila 'yong mga nakatutok
sa pagmamasid sa langit.
333
00:24:30,840 --> 00:24:31,680
Oo.
334
00:24:33,360 --> 00:24:36,960
Ano 'yong mga pangyayari sa kalawakan
na inoobserbahan nila?
335
00:24:37,040 --> 00:24:41,400
Summer at winter solstice, mga equinox,
pagsikat ng araw sa silangan?
336
00:24:41,480 --> 00:24:43,920
May kaugnayan 'yon sa agrikultura.
337
00:24:44,000 --> 00:24:45,000
Oo.
338
00:24:45,080 --> 00:24:50,720
Ang pagkakaro'n ng gano'ng kalendaryo
sa lugar ay mahalaga para mabuhay.
339
00:24:50,800 --> 00:24:53,640
At dahil nagawa nila 'yon
340
00:24:53,720 --> 00:24:56,360
sa mahahalagang estrukturang ito,
341
00:24:56,960 --> 00:25:02,240
tingin ko mula 'yon sa kakayahan nila
na magtagumpay sa pagsasaka.
342
00:25:03,720 --> 00:25:07,600
Narinig ko na dati ang argumentong iyon,
pero may problema sa kongklusyon
343
00:25:07,680 --> 00:25:10,800
na para lang sa pagsasaka
ang mga pagsisikap na ito.
344
00:25:13,640 --> 00:25:16,240
Mga 144 kilometro
sa hilaga ng Chaco Canyon,
345
00:25:16,320 --> 00:25:19,080
isang natatanging sandstone na gulod
346
00:25:19,160 --> 00:25:24,240
ang may dalawang tore na kilala
bilang ang Chimney Rock at Companion Rock.
347
00:25:25,960 --> 00:25:30,640
Malapit sa kanila ay isang malaking bahay
na Chacoan na may dalawang kiva.
348
00:25:31,760 --> 00:25:37,120
Lumalabas na inilagay doon
ang buong estruktura
349
00:25:37,200 --> 00:25:39,280
sa isang eksaktong posisyon
350
00:25:39,360 --> 00:25:42,000
para obserbahan ang isang lunar event
351
00:25:42,080 --> 00:25:45,880
na isang beses lamang nangyayari
kada 18.6 na taon.
352
00:25:45,960 --> 00:25:48,920
Ito ang extreme
northern standstill ng buwan.
353
00:25:50,320 --> 00:25:55,520
Ang sumisikat at lumulubog na buwan ay
nasa pinakamalayong hilaga nito sa langit
354
00:25:56,080 --> 00:25:58,920
bago sumikat at lumubog sa bandang timog
355
00:25:59,000 --> 00:26:01,040
bilang parte ng paulit-ulit na pangyayari.
356
00:26:02,520 --> 00:26:07,000
Sisikat ang buwan sa pagitan
ng Chimney Rock at Companion Rock
357
00:26:07,080 --> 00:26:09,720
sa oras lamang na 'yon
at wala nang iba pa.
358
00:26:11,480 --> 00:26:14,480
Ito ang uri ng kaalaman
na siguradong ipinasa
359
00:26:14,560 --> 00:26:16,080
mula sa ilang salinlahi.
360
00:26:16,920 --> 00:26:21,640
Di mo ito makikita nang isang beses at
gagawan ng estruktura para gunitain ito.
361
00:26:23,880 --> 00:26:27,080
Ipinahihiwatig nito
ang sinaunang pagsisikap na matuto
362
00:26:27,160 --> 00:26:30,280
para maunawaan ang cosmos
na nakapalibot sa atin,
363
00:26:30,360 --> 00:26:35,040
at puno ang cosmos na 'yon
ng mga paggalaw at pagbabago,
364
00:26:35,600 --> 00:26:38,720
at ang matagalang obserbasyon
sa mga paggalaw at pagbabago na 'yon
365
00:26:38,800 --> 00:26:41,360
ay nangangailangan
ng matinding pagsisikap,
366
00:26:41,440 --> 00:26:43,520
sa loob ng libo-libong taon.
367
00:26:46,360 --> 00:26:49,200
Nang mag-obserba ang mga mananaliksik
ng mga lunar alignment
368
00:26:49,280 --> 00:26:51,400
sa mga gusali sa Chaco Canyon,
369
00:26:51,480 --> 00:26:54,280
nakita ang lahat
ng mga pambihirang pangyayari.
370
00:26:56,640 --> 00:27:00,960
Kapag naabot ng buwan
ang extreme southern standstill sa winter,
371
00:27:01,040 --> 00:27:03,840
na isang beses lang din kada 18.6 na taon,
372
00:27:04,600 --> 00:27:09,000
sisikatan nito ang tatlong bahay
na tig-9.6 kilometro ang pagitan
373
00:27:09,080 --> 00:27:11,160
at nasa gitna ang Pueblo Bonito.
374
00:27:12,160 --> 00:27:16,040
At makalipas ang 9.3 na taon,
sa kalagitnaan ng cycle nito,
375
00:27:16,560 --> 00:27:20,000
sisikatan ng buwan ng summer
ang isang malaking estruktura
376
00:27:20,080 --> 00:27:22,120
{\an8}na nasa silangan ng Pueblo Bonito
377
00:27:22,200 --> 00:27:25,400
{\an8}papunta sa isa pa
na 17.7 kilometro sa timog-kanluran,
378
00:27:27,640 --> 00:27:31,760
habang ang palubog na buwan na 'yon
ay sisikatan ang isang malaking bahay,
379
00:27:31,840 --> 00:27:33,880
dadaanang muli ang Pueblo Bonito,
380
00:27:33,960 --> 00:27:38,560
mahigit 27 kilometro sa kabilang canyon
papunta sa isa pang malaking bahay.
381
00:27:40,200 --> 00:27:41,800
At isa lang ang sigurado.
382
00:27:42,320 --> 00:27:47,480
Walang kinalaman
ang 18.6 na taong lunar cycle
383
00:27:47,560 --> 00:27:49,160
sa pagsasaka.
384
00:27:49,240 --> 00:27:53,440
Samakatwid, bakit nagpakahirap
ang mga sinaunang Puebloan
385
00:27:53,520 --> 00:27:55,560
na isama ito sa kanilang arkitektura?
386
00:27:56,960 --> 00:28:01,000
Malinaw na wala itong kinalaman
sa ekonomiya,
387
00:28:01,080 --> 00:28:03,160
na para ito sa pagdiriwang
388
00:28:03,240 --> 00:28:05,200
ng kaugnayan ng langit at lupa.
389
00:28:07,400 --> 00:28:11,520
Ang malinaw ngayon
ay pinagsama-sama ang mga estrukturang ito
390
00:28:11,600 --> 00:28:15,080
para bumuo ng ritwal na kalendaryo
na itinayo sa lupa
391
00:28:18,480 --> 00:28:22,280
sa isang canyon
na maaaring napili para sa hangaring ito
392
00:28:22,360 --> 00:28:25,120
bilang representasyon sa lupa
ng Milky Way.
393
00:28:27,760 --> 00:28:32,560
Pero ang koneksiyon sa cosmos,
sa kalawakan at lupa, sa itaas, sa ibaba,
394
00:28:33,200 --> 00:28:35,320
na mahalaga sa kultura ng mga Chaco
395
00:28:35,400 --> 00:28:38,520
ay hindi lamang limitado
sa malalaki nitong gusali.
396
00:28:42,000 --> 00:28:45,000
Mga 8 kilometro
sa timog-silangan ng Central Chaco,
397
00:28:47,280 --> 00:28:49,320
aakyat ako mula sa ibaba ng canyon
398
00:28:51,080 --> 00:28:55,800
para hanapin ang isang bagay
na nagpapalamuti sa mga pader ng canyon.
399
00:28:59,360 --> 00:29:04,240
Mga sinaunang art
na inukit sa dambuhalang bato.
400
00:29:09,800 --> 00:29:13,000
Mahahalagang record ito,
mga kuwento na nasa bato
401
00:29:13,080 --> 00:29:16,480
na patuloy na nirerebisa,
binabago, at idinadagdag
402
00:29:16,560 --> 00:29:19,440
sa walang nakakaalam
kung ilang libong taon na.
403
00:29:21,720 --> 00:29:24,480
May mga imahe ng tao na tila sumasayaw
404
00:29:24,560 --> 00:29:26,560
at tumutugtog ng mga instrumento.
405
00:29:29,080 --> 00:29:32,840
Mga spiral at mga ahas
na nagkalat sa mga pader ng canyon,
406
00:29:33,400 --> 00:29:37,640
na nagpapakita rin ng mga kakaibang
nilalang at mga geometric pattern,
407
00:29:37,720 --> 00:29:40,360
katulad ng mga makikita
sa artwork ng Amazon,
408
00:29:40,880 --> 00:29:43,000
na posibleng dulot ng mga psychedelic.
409
00:29:44,880 --> 00:29:48,320
Nasaan ka man sa mundo
at sa anumang panahon sa kasaysayan,
410
00:29:48,400 --> 00:29:51,880
pagdating sa cave art
at mga petroglyph at rock art,
411
00:29:51,960 --> 00:29:55,200
lagi mong makikita
'yong mga parehong imahe
412
00:29:55,280 --> 00:29:59,440
na makikita mo sa pag-inom ng ayahuasca
at iba pang psychedelics na umuulit-ulit.
413
00:30:02,840 --> 00:30:05,200
Gaya ng mga bagay sa pangitain,
414
00:30:05,280 --> 00:30:08,560
ipinapakita rin ng Chacoan rock art
ang pagtutok sa astronomy
415
00:30:08,640 --> 00:30:10,560
na makikita sa arkitektura nito.
416
00:30:13,320 --> 00:30:16,480
Binigyang-kahulugan ang imaheng ito
na isang eclipse,
417
00:30:17,240 --> 00:30:21,440
pinadilim ng buwan ang araw,
habang tumatalsik ang mga alab nito.
418
00:30:23,600 --> 00:30:25,840
At ito, isang supernova,
419
00:30:25,920 --> 00:30:28,920
na nakumpirmang tanaw sa kalawakan
habang may araw
420
00:30:29,440 --> 00:30:33,680
noong kapanahunan
ng mga ninunong Puebloan noong AD 1054.
421
00:30:34,680 --> 00:30:39,000
Bakit kailangang magpinta ng imahe
sa isang lugar na mahirap puntahan
422
00:30:39,080 --> 00:30:41,680
maliban na lang
kung may malalim na dahilan?
423
00:30:43,160 --> 00:30:48,600
Sa kawalan ng anumang malinaw
na motibong pang-ekonomiya o pampolitika,
424
00:30:48,680 --> 00:30:52,720
ipinahihiwatig nito
na may mas malalim pang dahilan.
425
00:30:53,560 --> 00:30:56,000
Nagiging mas malinaw sa akin
426
00:30:56,080 --> 00:30:59,440
na ang Chaco Canyon
ay isang lugar para sa mga ritwal
427
00:30:59,520 --> 00:31:03,880
at hindi lamang nagsimula
isang libong taon sa nakaraan,
428
00:31:03,960 --> 00:31:05,880
kundi mas matagal pa,
429
00:31:05,960 --> 00:31:08,360
marahil mula pa noong huling Ice Age.
430
00:31:14,000 --> 00:31:18,560
Sa pagkakaalam mo,
gaano na katagal sa nakaraan
431
00:31:18,640 --> 00:31:21,280
ang presensiya ng tao
dito sa Chaco Canyon?
432
00:31:21,360 --> 00:31:25,800
Malamang nabalitaan mo kamakailan lang
na sa White Sands National Monument…
433
00:31:25,880 --> 00:31:28,280
May mga bakas ng paa na 23,000 taon na.
434
00:31:28,360 --> 00:31:30,800
- At hindi 'yon gano'n kalayo rito.
- Hindi.
435
00:31:30,880 --> 00:31:35,120
Kaya malamang
na may mga tao na sa Chaco Canyon
436
00:31:35,800 --> 00:31:40,680
siguro mga 10,000 taon
bago pa may maitayong anumang gusali.
437
00:31:43,120 --> 00:31:45,080
Sa palagay ko
438
00:31:45,160 --> 00:31:50,280
ilang henerasyon na nilang inoobserbahan
'yong lugar at 'yong kalawakan
439
00:31:50,360 --> 00:31:52,880
- bago sila nagpasyang magtayo.
- Oo.
440
00:31:57,440 --> 00:31:59,480
May mga bakas ang Chaco Canyon
441
00:31:59,560 --> 00:32:02,960
ng isang kultura
ng mga mahuhusay na astronomer.
442
00:32:03,720 --> 00:32:09,000
Ang matinding pagtutok nila
sa mga cycle ng araw, buwan, at mga bituin
443
00:32:09,960 --> 00:32:12,400
at sa napakalawak na kagandahan ng cosmos
444
00:32:12,480 --> 00:32:15,320
ay hindi isang misteryo
na sila lang ang mayroon.
445
00:32:15,400 --> 00:32:17,480
Meron nito sa parehong paraan,
446
00:32:17,560 --> 00:32:22,440
gamit ang kaparehong mga simbolismo,
art, at pagkakahanay ng mga arkitektura
447
00:32:22,520 --> 00:32:26,000
ang iba pang mga sinaunang kultura
sa buong mundo.
448
00:32:27,680 --> 00:32:31,760
{\an8}Gaya ng eksaktong pagkakaposisyon
ng Temple of Mnajdra ng Malta
449
00:32:31,840 --> 00:32:34,640
{\an8}para masilayan ang mga equinox
at mga solstice.
450
00:32:36,480 --> 00:32:39,680
{\an8}O kung paanong ang axis
ng Temple of Karnak sa Egypt
451
00:32:39,760 --> 00:32:42,360
{\an8}ay natumbok ang pagsikat ng araw
ng winter solstice.
452
00:32:44,400 --> 00:32:47,480
{\an8}O 'yong eksaktong posisyon
kung saan ang gitnang tore
453
00:32:47,560 --> 00:32:49,520
{\an8}ng Angkor Wat sa Cambodia
454
00:32:49,600 --> 00:32:52,800
ay nakahanay sa sumisikat na araw
kada may mga equinox.
455
00:32:53,440 --> 00:32:57,040
Parang nagkaroon ng isang
pandaigdigang proyektong arkitektura
456
00:32:57,120 --> 00:33:01,360
para gayahin ang pagkakaisa
at mga posisyon ng kalawakan
457
00:33:01,440 --> 00:33:05,280
gamit ang mga bantayog sa lupa
para ibaba ang langit sa lupa.
458
00:33:08,240 --> 00:33:12,680
Pero gaano na katagal sa nakaraan
itong pandaigdigang proyektong ito?
459
00:33:19,400 --> 00:33:24,160
May mga bakas sa isa sa pinakamatagumpay
na sibilisasyon ng sinaunang America
460
00:33:26,280 --> 00:33:30,400
na dating naghari sa kasalukuyang
Southern Mexico at Central America.
461
00:33:31,520 --> 00:33:32,520
Ang mga Maya.
462
00:33:35,000 --> 00:33:39,080
Para sa akin, ang mga Maya ang isa
sa mga nakamamanghang kultura
463
00:33:39,160 --> 00:33:40,480
ng sinaunang mundo
464
00:33:41,240 --> 00:33:45,360
at isang kulturang
puno ng misteryo at kontradiksiyon.
465
00:33:48,000 --> 00:33:50,640
Marami sa mga Maya
ang naninirahan pa rin ngayon dito
466
00:33:52,400 --> 00:33:56,280
sa napakagandang mga lugar
ng Chiapas at ng Yucatán Peninsula.
467
00:34:00,040 --> 00:34:03,560
Dito, bago pa ang mga Inca
at kulturang Pueblo ng Chaco,
468
00:34:05,160 --> 00:34:07,600
umunlad ang sibilisasyon ng mga Maya.
469
00:34:09,240 --> 00:34:12,840
Isang kultura na ipinakita ang katalinuhan
sa maraming paraan,
470
00:34:14,520 --> 00:34:17,960
lalo na sa mga kahanga-hangang
gawang arkitektura.
471
00:34:20,640 --> 00:34:23,520
Napalilibutan ng masukal na kagubatan,
472
00:34:23,600 --> 00:34:27,600
ito ang sagradong kaharian
ng mga Maya na Palenque.
473
00:34:40,040 --> 00:34:43,640
Isang napakagandang lugar ng Palenque.
474
00:34:43,720 --> 00:34:46,520
Sa magaganda nitong
architecture at engineering,
475
00:34:46,600 --> 00:34:49,360
taglay nito ang mga katangian
ng isang lugar ng mga Maya.
476
00:34:52,560 --> 00:34:54,160
Nagtataasang mga pyramid,
477
00:34:55,600 --> 00:34:57,640
isang patyo para sa mga ritwal,
478
00:34:58,240 --> 00:34:59,640
isang malaking palasyo,
479
00:35:00,840 --> 00:35:04,240
at mga templo na puno
na mga kamangha-manghang imahe.
480
00:35:06,760 --> 00:35:10,000
Tanyag ang mga Maya
sa kanilang pambihirang arkitektura,
481
00:35:10,080 --> 00:35:14,040
sa ginawa nilang mga kahanga-hangang
grupo ng mga pyramid,
482
00:35:14,120 --> 00:35:18,800
mga hagdang pyramid,
at magaganda nitong disenyo
483
00:35:18,880 --> 00:35:21,480
at mataas na kalidad ng pagkakagawa.
484
00:35:21,560 --> 00:35:24,880
Ipinahihiwatig agad nito
ang isang modernong kultura.
485
00:35:29,720 --> 00:35:34,880
{\an8}Gumugol ng higit isang dekada ang eksperto
at gabay na si Mildred Lucas Garcia
486
00:35:34,960 --> 00:35:37,040
para mas maunawaan pa ang Palenque.
487
00:35:38,800 --> 00:35:41,440
Kailan sinimulan ang paggawa rito?
488
00:35:41,520 --> 00:35:44,120
Gaano katagal tinirhan ang lugar na 'to?
489
00:35:44,200 --> 00:35:47,600
Unang tinirhan ang lungsod
noong taong 200 BC,
490
00:35:47,680 --> 00:35:50,640
at inabandona noong bandang 900 AD.
491
00:35:50,720 --> 00:35:51,560
Oo.
492
00:35:51,640 --> 00:35:55,080
Pag tinitingnan ko itong lugar,
itong malalaking pyramid,
493
00:35:55,160 --> 00:35:58,040
maganda ang pagkakagawa,
maganda ang disenyo,
494
00:35:58,120 --> 00:36:01,360
malinaw na gawa ito
ng mga dalubhasang tao,
495
00:36:01,440 --> 00:36:04,600
at siguradong meron silang plano
sa simula pa lang.
496
00:36:04,680 --> 00:36:06,400
Pero paano nila ito nagawa?
497
00:36:06,480 --> 00:36:09,480
Alam namin
na may malalapit na quarry dito.
498
00:36:09,560 --> 00:36:12,760
Kaya nagpasya sila
na dito itayo 'yong lungsod
499
00:36:12,840 --> 00:36:15,240
dahil nandito 'yong mga kailangan nila,
500
00:36:15,320 --> 00:36:17,360
nandito 'yong mga limestone,
501
00:36:17,440 --> 00:36:19,440
nandito 'yong tubig,
502
00:36:19,520 --> 00:36:23,000
at magandang lugar ito
para pagtayuan ng lungsod.
503
00:36:23,080 --> 00:36:26,720
Pero kung paano nila 'yon itinayo,
walang nakakaalam.
504
00:36:26,800 --> 00:36:28,720
- Di namin alam.
- Misteryo pa rin.
505
00:36:28,800 --> 00:36:30,480
- Misteryo pa rin.
- Oo.
506
00:36:31,320 --> 00:36:33,800
Bakit gumawa ng mga pyramid ang mga Maya?
507
00:36:33,880 --> 00:36:37,160
Maraming makikitang pyramid
dito sa Palenque.
508
00:36:37,680 --> 00:36:42,600
Ang mga pyramid, di lang para sa mga Maya,
kundi sa mga sinaunang kultura,
509
00:36:42,680 --> 00:36:45,240
representasyon sila
ng mga sagradong bundok.
510
00:36:45,320 --> 00:36:48,440
Dito sa Palenque,
nagtayo sila ng malalaking pyramid
511
00:36:48,520 --> 00:36:50,320
bilang mga sagradong bundok.
512
00:36:53,680 --> 00:36:57,640
Malaki ang papel ng mga bundok
sa paniniwala ng mga Maya
513
00:36:57,720 --> 00:37:00,200
bilang simbolo ng pinagmulan ng paglikha.
514
00:37:02,800 --> 00:37:07,160
Pero mukhang may iba pang rason
sa malawakang konstruksiyon ng mga Maya,
515
00:37:07,240 --> 00:37:09,120
lalo na rito sa Palenque.
516
00:37:11,480 --> 00:37:14,760
Sa Palenque,
idinisenyo ang ilan sa mga gusali
517
00:37:14,840 --> 00:37:17,640
alinsunod sa mga obserbasyon sa kalawakan.
518
00:37:17,720 --> 00:37:18,600
Wow.
519
00:37:19,720 --> 00:37:22,760
May tatlong gusali
na kilalang Group of the Crosses
520
00:37:22,840 --> 00:37:26,600
na ginamit bilang mga obserbatoryo
para sa astronomy.
521
00:37:26,680 --> 00:37:27,560
Oo.
522
00:37:28,560 --> 00:37:32,920
Ang mga gusaling ito
ay eksaktong nakasunod sa summer solstice
523
00:37:33,000 --> 00:37:35,360
at sa spring equinox.
524
00:37:37,720 --> 00:37:42,440
Malinaw na may mahuhusay na astronomer
ang kasama sa paggawa sa buong complex.
525
00:37:42,520 --> 00:37:43,440
Oo, totoo 'yan.
526
00:37:47,320 --> 00:37:51,360
Pero bakit sila magpapakahirap
na isunod ang malalaking estruktura
527
00:37:51,440 --> 00:37:53,040
sa mga solstice at equinox?
528
00:37:57,360 --> 00:38:01,360
Sa mga pagkakaposisyon na ito,
isa lang ang malinaw.
529
00:38:03,360 --> 00:38:06,600
Kung gusto mong malaman
kung ano talaga ang Palenque,
530
00:38:06,680 --> 00:38:09,040
kailangang tingnan
hindi lang ang arkitektura nito,
531
00:38:09,120 --> 00:38:11,520
kundi pati ang kalawakan.
532
00:38:20,720 --> 00:38:22,840
Pumunta ako sa Temple of the Sun
533
00:38:23,400 --> 00:38:26,600
sa isang espesyal na sandali
sa isang espesyal na araw,
534
00:38:28,240 --> 00:38:30,240
bukang-liwayway ng spring equinox,
535
00:38:31,120 --> 00:38:36,520
kung kailan eksaktong sisikat ang araw
sa silangan at lulubog sa kanluran
536
00:38:37,080 --> 00:38:39,680
na isang pagpapakita
ng pagkakaisa ng cosmos.
537
00:38:41,160 --> 00:38:42,800
Dito sa Temple of the Sun,
538
00:38:42,880 --> 00:38:46,640
gagawa ng natatanging palabas
ang pagsikat ng araw,
539
00:38:46,720 --> 00:38:49,920
na ipinagdiriwang pa rin ngayon
ng lokal na komunidad.
540
00:38:50,880 --> 00:38:56,120
{\an8}Mahalaga ang spring equinox
sa espiritwalidad ng mga Maya.
541
00:38:56,720 --> 00:39:00,560
Narito tayo sa mismong
pinakamahalagang lugar.
542
00:39:02,760 --> 00:39:05,240
At masasaksihan ko ito nang personal.
543
00:39:36,600 --> 00:39:38,920
Nagsalin ng Subtitle: Jayran Kempiz