1
00:00:11,800 --> 00:00:15,400
Kailangan nating suriing muli
ang prehistory ng Easter Island.

2
00:00:18,200 --> 00:00:20,760
Di natin dapat tanggapin na lang
'yong sinasabi sa atin.

3
00:00:24,480 --> 00:00:28,800
{\an8}Ang residente ng Rapa Nui at archeologist
na si Dr. Sonia Haoa Cardinali

4
00:00:28,880 --> 00:00:33,080
{\an8}ay halos limang dekada nang tinutuklas
ang nawalang kasaysayan ng isla,

5
00:00:35,080 --> 00:00:38,880
hindi sa pag-aaral sa mga Moai
o sa mga sinaunang pamayanan,

6
00:00:38,960 --> 00:00:42,080
kundi sa masusing pagsusuri
ng mga halaman nito.

7
00:00:42,960 --> 00:00:47,320
Sonia, nalaman ko
na malaki ang interes mo sa botany,

8
00:00:47,400 --> 00:00:48,920
pero archeologist ka rin.

9
00:00:49,000 --> 00:00:52,120
Oo. Ang pinakamahalaga sa 'kin

10
00:00:52,200 --> 00:00:55,560
ay maunawaan 'yong mga tao…

11
00:00:55,640 --> 00:00:58,840
- Oo.
- …maunawaan kung paano sila dumating,

12
00:00:58,920 --> 00:01:02,800
maunawaan kung paano iniakma
ng mga tao ang sarili sa islang ito

13
00:01:03,400 --> 00:01:08,680
dahil bilang tao, di tayo mabubuhay
nang walang mga halaman.

14
00:01:12,040 --> 00:01:15,400
Sa bunganga ng isa
sa mga patay nang bulkan ng Rapa Nui,

15
00:01:15,480 --> 00:01:17,880
naghahanap si Dr. Cardinali at team niya

16
00:01:17,960 --> 00:01:21,800
ng pinakasinaunang ebidensiya
ng mga pananim na di likas sa lugar

17
00:01:21,880 --> 00:01:24,400
na marahil dinala rito ng mga tao.

18
00:01:25,960 --> 00:01:29,040
Ano'ng sabi ng mga halaman
sa kung kailan tumira ang mga tao sa isla?

19
00:01:29,120 --> 00:01:34,400
Sa pag-aaral sa iba't ibang pagkain
na kinalap namin, ang resulta ay nagmula…

20
00:01:34,480 --> 00:01:35,720
Oo.

21
00:01:36,320 --> 00:01:37,200
…sa saging.

22
00:01:39,360 --> 00:01:43,760
Nakita nila 'yong saging sa isla
3,000 taon na ang nakalipas.

23
00:01:43,840 --> 00:01:48,520
Nasa 3,000 taon na sa Rapa Nui
'yong mga saging?

24
00:01:48,600 --> 00:01:50,040
Oo.

25
00:01:52,600 --> 00:01:55,080
At hindi sila nakarating dito
nang mag-isa.

26
00:01:56,440 --> 00:01:59,120
Hindi ito dinala ng mga ibon.

27
00:01:59,200 --> 00:02:01,320
Hindi sa dagat.

28
00:02:01,400 --> 00:02:05,920
Itinanim ang saging ng ibang tao.

29
00:02:07,400 --> 00:02:10,400
Kaya ipinahihiwatig nito

30
00:02:10,480 --> 00:02:16,240
na sa Rapa Nui, may mga taong dumating
mula sa ibang panahon.

31
00:02:16,320 --> 00:02:17,160
Oo.

32
00:02:17,240 --> 00:02:21,600
Malaking sorpresa 'to para sa lahat.
Binago nito nang konti ang kasaysayan.

33
00:02:21,680 --> 00:02:23,880
Malaki ang mababago sa kasaysayan.

34
00:02:23,960 --> 00:02:25,720
Di nagsisinungaling ang lupa.

35
00:02:25,800 --> 00:02:27,800
Nagsasabi ng totoo ang lupa.

36
00:02:27,880 --> 00:02:33,240
Hindi namin inakala
na napakahalaga pala ng saging.

37
00:02:36,920 --> 00:02:42,040
Galing sa mga labi ng halaman ng saging
ang mga petsa ni Dr. Cardinali

38
00:02:42,560 --> 00:02:48,640
at iniatras ang pagdating ng mga tao
sa Rapa Nui ng mga 2,000 taon.

39
00:02:48,720 --> 00:02:51,920
NAKALIPAS NA 3,215 TAON

40
00:02:52,720 --> 00:02:55,720
Tinutulungan tayo ng mga halaman
na iatras 'yong timeline.

41
00:02:55,800 --> 00:02:59,400
- Oo.
- At posibleng mas higit pa sa 3,000 taon.

42
00:02:59,480 --> 00:03:04,760
Hindi namin alam. Pero 'yon ang dahilan
para ipagpatuloy pa 'yong pagsasaliksik.

43
00:03:04,840 --> 00:03:05,800
Oo.

44
00:03:08,200 --> 00:03:10,160
Dahil sa bagong ebidensiyang ito,

45
00:03:10,240 --> 00:03:13,320
dapat pag-isipang muli
ang prehistory ng Rapa Nui.

46
00:03:14,520 --> 00:03:19,280
Sinasabi ng pag-aaral ni Dr. Cardinali
na narating ng mga Polynesian itong isla

47
00:03:19,360 --> 00:03:21,560
bago pa ang pinaniniwalaang timeline.

48
00:03:22,440 --> 00:03:26,720
Pero ayon sa mga kuwentong-bayan
ng Rapa Nui, may isa pang posibilidad.

49
00:03:28,440 --> 00:03:32,520
Marahil dumating dito
si Hotu Matu'a at pitong tauhan niya

50
00:03:32,600 --> 00:03:36,840
libo-libong taon na mas maaga
kaysa sa inakala ng sinuman na posible.

51
00:03:39,960 --> 00:03:43,720
May nakalimutan kayang parte
sa kuwento ng islang ito?

52
00:03:44,240 --> 00:03:48,560
Isang naunang kabanata na isinulat
ng mga nakaligtas sa kalamidad

53
00:03:48,640 --> 00:03:51,160
na nangyari 12,000 taon na ang nakalipas?

54
00:04:14,760 --> 00:04:18,520
Kung dumating ang mga tao sa Rapa Nui
libo-libong taon na ang nakalipas,

55
00:04:19,040 --> 00:04:20,320
saan sila tumira?

56
00:04:21,720 --> 00:04:25,040
Nasaan ang mga bakas
na inaasahan naming makita?

57
00:04:27,400 --> 00:04:29,960
Tandaan na sa kasagsagan
ng huling Ice Age,

58
00:04:30,040 --> 00:04:33,600
mas mababa ng 400 talampakan
ang lebel ng dagat kaysa ngayon.

59
00:04:33,680 --> 00:04:36,640
Mas malaking isla noon ang Rapa Nui.

60
00:04:38,800 --> 00:04:42,600
Kayang suportahan ng kalupaang iyon
ang mas malaking populasyon,

61
00:04:45,000 --> 00:04:49,800
na makakatulong ipaliwanag kung paano
naisagawa ang paglikha sa mga Moai.

62
00:04:52,560 --> 00:04:56,280
Pinili kaya ng mga eskultor nila
na mamuhay malapit sa dalampasigan,

63
00:04:56,360 --> 00:04:57,800
na lubog na ngayon sa tubig

64
00:05:00,400 --> 00:05:05,000
at ginamit lang ang mas mataas na lugar
para sa paggawa nila ng mga rebulto?

65
00:05:06,800 --> 00:05:11,760
Naisasantabi natin 'yong laki ng lupa
na nawala sa pagtaas ng lebel ng dagat

66
00:05:11,840 --> 00:05:13,120
sa pagtatapos ng Ice Age,

67
00:05:13,200 --> 00:05:16,880
at ang tantiya
ay nasa halos 10 million square miles,

68
00:05:17,640 --> 00:05:19,880
ang pinakamagandang lupain sa mundo noon.

69
00:05:20,640 --> 00:05:22,640
At nang biglang tumaas ang dagat,

70
00:05:22,720 --> 00:05:26,160
at lumubog ang mga kalupaang 'yon
sa ilalim ng dagat,

71
00:05:27,320 --> 00:05:31,840
nagkadurog-durog at nawasak
ang anumang itinayo sa lumubog na lugar.

72
00:05:33,160 --> 00:05:36,480
Walang nakakaalam
kung ano'ng nawala sa pagtaas ng dagat.

73
00:05:45,760 --> 00:05:49,800
Ang alam namin
ay ang mga pinakaunang nakatira dito

74
00:05:49,880 --> 00:05:53,400
ay natuto nang higit pa
sa kakayahang umukit ng bato.

75
00:05:58,000 --> 00:06:02,320
Ayon sa alamat ng Rapa Nui,
ang pinuno nilang si Haring Hotu Matu'a

76
00:06:02,920 --> 00:06:05,960
ay may dala-dala
mula sa malayong lupain ng Hiva,

77
00:06:07,120 --> 00:06:08,560
isang nakasulat na wika.

78
00:06:11,520 --> 00:06:14,560
Ang mga nalalabi ay napreserba
sa mga tablang kahoy

79
00:06:14,640 --> 00:06:16,320
na kilala bilang rongorongo,

80
00:06:17,000 --> 00:06:20,320
marahil ay mga kopya ng mga kopya
na ginawa sa loob ng mahabang panahon,

81
00:06:20,400 --> 00:06:22,800
dahil nawala na ang mga orihinal.

82
00:06:23,840 --> 00:06:26,280
Wala pa sa 30 rongorongo ang natitira,

83
00:06:26,960 --> 00:06:29,800
na kasalukuyang nakapreserba
sa mga museum sa buong mundo.

84
00:06:31,280 --> 00:06:36,120
Para sa mga residente ng Rapa Nui
gaya ng documentarian na si Leo Pakarati,

85
00:06:36,200 --> 00:06:39,240
napakahalaga sa kasaysayan
ng mga tabla na ito.

86
00:06:40,080 --> 00:06:41,440
Makahulugang pangyayari 'yon

87
00:06:41,520 --> 00:06:46,600
dahil kadalasan, iniuugnay 'yong pagsulat
sa isang maunlad at organisadong kultura.

88
00:06:46,680 --> 00:06:49,480
{\an8}At nakikita natin 'yon
sa isang maliit na isla.

89
00:06:49,560 --> 00:06:53,320
Interesante at napakahalaga
ng rongorongo sa kultura namin.

90
00:06:53,400 --> 00:06:55,600
Namumukod-tangi ito sa Polynesia.

91
00:06:55,680 --> 00:06:58,640
Tama. Walang rongorongo sa ibang mga isla.

92
00:07:00,320 --> 00:07:03,400
Sa pang-aalipin noong 19th century

93
00:07:03,480 --> 00:07:07,280
at sa tuluyang pagkawasak
ng mga tradisyon ng Easter Island,

94
00:07:07,360 --> 00:07:10,640
nawala na 'yong kaalaman
sa pagbabasa ng rongorongo,

95
00:07:10,720 --> 00:07:15,200
at nananatili silang isa sa mga
malaking misteryo ng sinaunang mundo.

96
00:07:16,160 --> 00:07:19,560
Ayon sa mga linguist,
napakaraming iba't ibang simbolo

97
00:07:19,640 --> 00:07:22,160
para maging alpabeto ang rongorongo.

98
00:07:24,040 --> 00:07:27,360
Malamang na isa itong hyeroglyphic
o pictographic script,

99
00:07:27,440 --> 00:07:30,520
katulad ng natutunan
ng mga sinaunang Egyptian

100
00:07:30,600 --> 00:07:32,680
at ng sibilisasyon ng Indus Valley,

101
00:07:34,000 --> 00:07:38,200
na siguradong daan-daang taon
na pinag-aralan, kundi man libo-libo.

102
00:07:40,000 --> 00:07:42,760
- Napakakomplikado ng rongorongo system.
- Oo.

103
00:07:42,840 --> 00:07:47,720
Kailangan mo ng maraming bagay,
kapayapaan, tubig, pagkain, lipunan.

104
00:07:48,560 --> 00:07:51,840
Napakaintelektuwal
at napakakomplikadong proseso nito.

105
00:07:52,520 --> 00:07:55,840
Sa maraming siglo,
hanggang sa dumating ang mga European,

106
00:07:55,920 --> 00:07:58,640
ipinapahayag ang nakasulat na wika
sa pamamagitan ng kanta.

107
00:07:59,240 --> 00:08:03,720
Pero matagal nang nakalimutan
ang koneksiyon ng mga tunog sa simbolo.

108
00:08:04,240 --> 00:08:06,760
Hindi natututong bumasa ang mga tao.

109
00:08:06,840 --> 00:08:08,920
Natututunan lang nila 'yong kanta.

110
00:08:09,000 --> 00:08:11,160
At sa mahabang panahon,
nagpatuloy 'yong kanta.

111
00:08:11,240 --> 00:08:13,760
Tungkol saan ang mga kantang ito?

112
00:08:14,280 --> 00:08:15,720
Pang-agrikultura.

113
00:08:15,800 --> 00:08:16,880
Oo.

114
00:08:16,960 --> 00:08:18,680
Mga tuntunin sa paglalayag.

115
00:08:19,560 --> 00:08:22,920
'Yong listahan ng mga salinlahi.

116
00:08:23,000 --> 00:08:25,680
Mga nagmay-ari sa teritoryo, mga gano'n.

117
00:08:25,760 --> 00:08:26,600
Oo.

118
00:08:26,680 --> 00:08:28,600
Para sa 'kin, ang rongorongo,

119
00:08:28,680 --> 00:08:35,080
iyon siguro ang pinakamahalagang bagay
na ginawa ng mga ninuno namin.

120
00:08:37,080 --> 00:08:40,960
Ang pagkakaroon ng isang maunlad
at komplikadong dokumento sa Easter Island

121
00:08:41,040 --> 00:08:44,920
ay isang palaisipan at misteryo,
na hindi pa naipaliwanag.

122
00:08:48,400 --> 00:08:50,760
Dapat isaalang-alang ang posibilidad

123
00:08:50,840 --> 00:08:54,200
na unang dinala ang dokumentong 'yon

124
00:08:54,280 --> 00:08:57,080
sa Easter Island
mula sa malalim na prehistory

125
00:08:57,160 --> 00:09:01,000
no'ng mga unang nanirahan
na naaalala sa kuwentong-bayan

126
00:09:01,080 --> 00:09:04,880
na nagmula sa mas malawak na lupain
na tinatawag na Hiva

127
00:09:04,960 --> 00:09:09,880
na nakaranas ng napakalaking baha
at lumubog sa ilalim ng mga alon.

128
00:09:11,120 --> 00:09:14,480
Alam kong espekulasyon ko lamang ito,

129
00:09:14,560 --> 00:09:18,560
pero ito kaya ang tunay na wikang ginamit

130
00:09:18,640 --> 00:09:21,520
ng nawawalang sibilisasyon
na hinahanap ko?

131
00:09:24,960 --> 00:09:26,960
Mga tao mula sa Hiva

132
00:09:30,520 --> 00:09:35,080
na ang kuwento ng pinagmulan at dokumento
ay napangalagaan ng mga Polynesian,

133
00:09:35,160 --> 00:09:38,000
na tinatawag ang mga sarili ngayon
na Rapa Nui.

134
00:09:45,160 --> 00:09:48,120
Naniniwala ako
na maaaring likha rin ang mga Moai

135
00:09:48,200 --> 00:09:50,600
nitong naunang sibilisasyon.

136
00:09:54,480 --> 00:09:58,720
May ebidensiya pa na ang mga ahu
na kinatatayuan ng mga Moai

137
00:09:58,800 --> 00:10:02,880
ay maaaring hango sa isang lumang disenyo,
na gawa ng ibang tao.

138
00:10:04,000 --> 00:10:05,280
Gaya ng isang ito.

139
00:10:08,640 --> 00:10:10,200
Ito ang Ahu Vinapu.

140
00:10:10,280 --> 00:10:12,560
Namumukod-tangi ito sa dalawang bagay.

141
00:10:13,080 --> 00:10:16,720
Una, gawa ito sa matigas na basalt,

142
00:10:17,320 --> 00:10:20,080
hindi sa malambot na tuff,
gaya ng karamihan.

143
00:10:20,760 --> 00:10:23,080
Pangalawa, at talagang kapansin-pansin,

144
00:10:24,760 --> 00:10:28,320
ang malalaking bloke nito
ay pinaglapat-lapat sa isang paraan

145
00:10:28,400 --> 00:10:31,760
na mas pulido
kaysa sa iba pang mga ahu sa isla.

146
00:10:33,640 --> 00:10:37,160
Napakahusay ng pagkakagawa rito
ng mga orihinal na eskultor

147
00:10:37,240 --> 00:10:42,320
na walang ibang organic na materyales
na nakasiksik sa mga dugtungan nito,

148
00:10:42,920 --> 00:10:45,120
kaya hindi matukoy ang petsa nito.

149
00:10:46,360 --> 00:10:48,480
Parang naiiba ito rito

150
00:10:48,560 --> 00:10:52,400
na halos maiisip mo
na gawa ito ng ibang kultura.

151
00:10:54,520 --> 00:10:59,080
At may isa pang rason kaya iniisip ko
na ang ibang kulturang ito ay maaaring

152
00:10:59,160 --> 00:11:02,560
ang hinahanap kong
nawawalang sibilisasyon noong Ice Age.

153
00:11:03,440 --> 00:11:07,360
Ang orihinal na pangalan ng buong isla
ay <i>Te Pito o Te Henua,</i>

154
00:11:07,440 --> 00:11:10,120
na ang ibig sabihin ay "pusod ng mundo."

155
00:11:11,240 --> 00:11:15,640
Ang pagtawag sa mga sagradong
sinaunang lugar bilang mga pusod

156
00:11:15,720 --> 00:11:18,240
ay isang bagay na paulit-ulit lumalabas

157
00:11:18,320 --> 00:11:21,800
sa maraming sinaunang kultura
at mga wika sa buong mundo.

158
00:11:23,640 --> 00:11:27,840
{\an8}Ang ibig sabihin ng Göbekli Tepe
ay "burol ng pusod."

159
00:11:27,920 --> 00:11:31,440
{\an8}Naging pusod ng mundo
ang Delphi sa Greece.

160
00:11:32,000 --> 00:11:34,000
{\an8}Ganoon din ang Angkor sa Cambodia.

161
00:11:38,720 --> 00:11:42,760
Posible kaya na may isang
manlalayag na kultura noong prehistory

162
00:11:43,560 --> 00:11:48,240
na ginamit ang pagtawag ng pusod
para pangalanan ang mga sagradong lugar,

163
00:11:48,880 --> 00:11:50,280
kasama na ang Rapa Nui?

164
00:11:51,640 --> 00:11:54,400
Kung ganoon nga, paano sila napadpad dito?

165
00:11:56,800 --> 00:11:59,960
May isang nakaiintrigang posibilidad.

166
00:12:07,440 --> 00:12:12,240
Ang Rapa Nui ay nasa dulong kanluran
ng tuktok ng bundok na nasa dagat.

167
00:12:14,040 --> 00:12:18,440
Noong Ice Age, noong mababa pa
ng 400 talampakan ang lebel ng dagat

168
00:12:18,520 --> 00:12:23,520
at mas mataas ang ilalim ng karagatan
dahil sa tinatawag na isostasy,

169
00:12:24,080 --> 00:12:27,160
maaaring nakalitaw sa dagat
ang tuktok ng ilang mga bundok,

170
00:12:28,960 --> 00:12:31,880
na lumilikha ng magkakarugtong
na maliliit na isla

171
00:12:31,960 --> 00:12:35,160
na nagdudugtong sa Rapa Nui
at sa dalampasigan ng Peru.

172
00:12:36,840 --> 00:12:42,040
At may nakita nga roon
na isang pambihirang bagay,

173
00:12:42,120 --> 00:12:44,480
nakaukit sa burol na nakaharap sa dagat…

174
00:12:49,400 --> 00:12:55,400
isang higanteng geoglyph, na kilala ngayon
sa tawag na Candelabra of the Andes.

175
00:12:58,280 --> 00:13:01,080
Natanggal 'yong buhangin
at naiwan 'yong mga bato sa ilalim

176
00:13:01,160 --> 00:13:03,200
sa hugis ng napakalaking trident.

177
00:13:05,240 --> 00:13:07,440
Habang papalapit sa baybayin ng Peru,

178
00:13:07,520 --> 00:13:09,880
para itong parola o pananda

179
00:13:09,960 --> 00:13:14,600
na pinalalapit ang mga tao, at sinasabi,
"Halika. May importanteng bagay rito."

180
00:13:16,080 --> 00:13:18,960
Hindi makumpirma ang petsa ng geoglyph,

181
00:13:19,040 --> 00:13:22,000
pero may mga pottery sa malapit
na nauugnay

182
00:13:22,080 --> 00:13:26,360
sa lokal na kultura ng Paracas
na nasa 200 BC,

183
00:13:26,440 --> 00:13:29,280
na kinikilala at iginagalang ito.

184
00:13:31,280 --> 00:13:36,320
Pero hango raw ito sa alamat
ng sinaunang diyos na si Viracocha,

185
00:13:37,600 --> 00:13:40,800
na itinuring na diyos para sa paglikha
ng maraming misteryosong bagay

186
00:13:40,880 --> 00:13:42,440
sa parteng ito ng mundo,

187
00:13:43,120 --> 00:13:45,120
mula sa tanyag na Nazca Lines

188
00:13:45,840 --> 00:13:49,520
hanggang sa misteryosong estruktura
ng Tiwanaku sa Bolivia,

189
00:13:50,040 --> 00:13:54,120
sa itaas ng Andes,
kung saan nagsimula ang kanyang kuwento.

190
00:14:01,840 --> 00:14:03,520
Ayon sa alamat ng mga Inca,

191
00:14:04,080 --> 00:14:07,520
minsang tinamaan ang rehiyong ito
ng matinding kalamidad,

192
00:14:07,600 --> 00:14:09,600
isang tunay na ancient apocalypse.

193
00:14:15,760 --> 00:14:20,560
Nang lumipas ito, may estrangherong
lumitaw mula sa tubig ng Lake Titicaca.

194
00:14:22,800 --> 00:14:24,960
Pinangalanan nila siyang Viracocha,

195
00:14:27,280 --> 00:14:28,560
bula ng dagat.

196
00:14:32,480 --> 00:14:36,800
Itinuro niya at ng mga tagasunod niya
ang lihim sa pagsasaka,

197
00:14:39,840 --> 00:14:45,400
ipinakita ang kahusayan sa pagmamason,
at kung paano basahin ang kalawakan.

198
00:14:51,640 --> 00:14:54,920
Ang totoo, itinuturo niya
ang mga kaloob ng sibilisasyon

199
00:14:55,000 --> 00:14:59,200
sa mga malulungkot at napinsalang biktima
ng isang kalamidad.

200
00:15:01,840 --> 00:15:06,920
Umaayon ang mga kuwentong ito
sa mga kuwento mula sa buong mundo

201
00:15:07,000 --> 00:15:12,640
tungkol sa mga nilalang, mga diyos,
at tao na nakaligtas sa kalamidad na 'yon,

202
00:15:12,720 --> 00:15:15,040
na sinubukang ibangon ang sibilisasyon.

203
00:15:18,360 --> 00:15:21,920
Sa Egypt, si Osiris ang nagturo
sa kanyang mga mamamayan

204
00:15:22,000 --> 00:15:26,000
kung paano magbungkal ng lupa,
mag-ani, at gumawa ng mga batas.

205
00:15:28,080 --> 00:15:29,840
Sa mga Aztec sa Mexico,

206
00:15:29,920 --> 00:15:33,280
iyon si Quetzalcoatl,
ang balbas-saradong manlalakbay,

207
00:15:33,360 --> 00:15:36,160
na nagbigay sa kanila
ng kaloob ng sibilisasyon.

208
00:15:38,720 --> 00:15:43,880
At sa Rapa Nui, sinasalamin ni Haring
Hotu Matu'a at kanyang mga tauhan

209
00:15:46,520 --> 00:15:53,120
ang mga manlalakbay mula sa malayong lugar
para ibagong muli ang sibilisasyon.

210
00:15:59,320 --> 00:16:02,520
Dahil kalat sa buong mundo
ang mga tradisyon na ito,

211
00:16:02,600 --> 00:16:03,880
dapat silang seryosohin.

212
00:16:07,440 --> 00:16:10,640
Hanggang ngayon, ang pagkukuwento
ay isang makapangyarihang paraan

213
00:16:10,720 --> 00:16:14,200
upang ipasa ang mga kaalaman
mula sa iba't ibang salinlahi.

214
00:16:15,040 --> 00:16:17,440
Sa mga kuwentong 'to, pakiramdam mo ba

215
00:16:17,520 --> 00:16:22,920
{\an8}na ang nakukuha natin ay mga munting alon
na galing do'n sa lumang kaalaman?

216
00:16:23,000 --> 00:16:24,400
{\an8}Oo, mukhang gano'n nga.

217
00:16:24,480 --> 00:16:26,400
At saan galing 'yon?

218
00:16:26,920 --> 00:16:29,480
Kakaunti lang ang nakaligtas
para ipasa 'yong kaalaman,

219
00:16:29,560 --> 00:16:33,920
pero ipinasa 'yong kaalaman
gamit 'yong mga alamat at mga tradisyon.

220
00:16:34,560 --> 00:16:38,640
Ang mga alamat ng sangkatauhan
ang memory bank ng species natin

221
00:16:38,720 --> 00:16:40,960
mula sa panahon
na wala tayong naisulat na alaala.

222
00:16:41,040 --> 00:16:44,400
Oo. Alam natin na napakalakas
ng mga kuwentong-bayan

223
00:16:44,480 --> 00:16:47,400
bilang paraan
ng pagpapaliwanag ng kasaysayan

224
00:16:48,000 --> 00:16:51,760
na parang sinasabi sa 'kin
'yong mga makasaysayang pangyayari.

225
00:16:51,840 --> 00:16:52,880
Oo, mismo.

226
00:16:52,960 --> 00:16:56,880
Itong paulit-ulit
na mga parehong paniniwala

227
00:16:56,960 --> 00:17:00,040
mula sa mga kulturang di dapat konektado
sa mga makasaysayang panahon

228
00:17:00,120 --> 00:17:02,000
ang nag-uudyok sa 'kin na ang meron tayo

229
00:17:02,080 --> 00:17:05,560
ay iisang pamana
mula sa mas sinaunang kultura.

230
00:17:05,640 --> 00:17:09,520
Kaya para sa 'kin, dapat nating
mas seryosohin 'yong mga alamat.

231
00:17:09,600 --> 00:17:11,040
Oo, sa palagay ko rin.

232
00:17:15,760 --> 00:17:19,440
Itong mahuhusay na guro
mula sa mga alamat tulad ni Viracocha

233
00:17:20,040 --> 00:17:24,720
ay maaaring kabilang sa mga nakaligtas
sa sibilisasyong nabura na sa kasaysayan.

234
00:17:28,440 --> 00:17:31,920
At maaaring marami pang ebidensiya
ng pamana ni Viracocha.

235
00:17:33,880 --> 00:17:36,680
Halos 482 kilometro sa silangan
mula sa Candelabra,

236
00:17:39,320 --> 00:17:42,440
sa kapatagang bundok
malapit sa lungsod ng Cusco,

237
00:17:44,880 --> 00:17:47,720
mahigit 11,000 talampakan
sa ibabaw ng dagat…

238
00:17:49,880 --> 00:17:52,080
ito ang Sacsayhuaman.

239
00:18:01,360 --> 00:18:04,760
Isa ito sa mga pinakapambihirang
sinaunang lugar sa mundo

240
00:18:05,480 --> 00:18:07,080
at isa sa pinakamisteryoso.

241
00:18:10,520 --> 00:18:14,520
Puno ang tuktok ng burol
ng mga kahanga-hangang sinaunang bagay

242
00:18:14,600 --> 00:18:16,200
na gawa sa bato.

243
00:18:18,040 --> 00:18:21,600
At sa gilid ng burol,
ang pinakamalaking palaisipan sa lahat…

244
00:18:28,640 --> 00:18:31,840
tatlong patong
ng mga nakamamanghang batong pader

245
00:18:35,160 --> 00:18:37,280
na paliko-liko sa tuktok ng bundok.

246
00:18:43,040 --> 00:18:45,640
Tatlumpung taon na 'kong
pabalik-balik dito,

247
00:18:45,720 --> 00:18:48,080
at patuloy pa rin akong namamangha.

248
00:18:50,800 --> 00:18:53,360
Pero ngayong ang paghahanap ko
sa nawawalang sibilisasyon

249
00:18:53,440 --> 00:18:55,440
ay nakatuon na sa Americas,

250
00:18:56,760 --> 00:19:00,160
susuriin kong muli
itong dambuhalang sinaunang misteryo.

251
00:19:02,480 --> 00:19:05,200
Pakiramdam ko lagi
maliit na bersiyon ako ng sarili ko

252
00:19:05,280 --> 00:19:08,400
pag nakatayo sa tabi
nitong mga higanteng bato.

253
00:19:10,560 --> 00:19:14,080
Nasa libo-libo itong
mga dambuhalang polygon na mga bato

254
00:19:14,160 --> 00:19:16,560
na inukit nang tama at pinagdikit-dikit.

255
00:19:19,760 --> 00:19:22,920
Wala ni isang bato ang kapareho
ng sukat o hugis ng iba pang bato.

256
00:19:24,520 --> 00:19:28,240
Pero napagdikit-dikit sila
sa napakahusay na paraan.

257
00:19:30,040 --> 00:19:33,240
Para bang tinunaw sila para magdikit.

258
00:19:35,280 --> 00:19:39,040
Kahit gamit ang kasalukuyang teknolohiya,
saan ka magsisimula?

259
00:19:39,120 --> 00:19:40,680
Paano ito nagawa?

260
00:19:44,600 --> 00:19:49,000
Para maunawaan ang Sacsayhuaman,
kailangang malaman ang kasaysayan nito,

261
00:19:49,840 --> 00:19:52,360
na may kaugnayan sa lungsod na nasa ibaba.

262
00:19:58,040 --> 00:20:03,240
Ang Cusco ngayon ay isang masiglang
lungsod na tahanan ng 500,000 katao.

263
00:20:04,920 --> 00:20:08,880
Para sa milyun-milyong turista kada taon,
sikat na pasyalan ito.

264
00:20:11,360 --> 00:20:15,080
Pero para sa aking pananaliksik,
higit pa ito sa isang pasyalan.

265
00:20:18,000 --> 00:20:21,200
Ang Cusco ang kabisera
ng dating makapangyarihang Inca Empire,

266
00:20:21,280 --> 00:20:25,280
isang tunay na kahanga-hanga
at kamangha-manghang sibilisasyon.

267
00:20:27,160 --> 00:20:30,280
Isang sibilisasyong umunlad
sa tuktok ng Andes,

268
00:20:32,040 --> 00:20:36,440
{\an8}tanyag sa iniwan nitong magagandang
batuhang lugar tulad ng Machu Picchu.

269
00:20:38,720 --> 00:20:41,440
Pero gaya ng mga Moai ng Rapa Nui,

270
00:20:41,520 --> 00:20:44,440
balot ng trahedya ang totoong kuwento.

271
00:20:47,080 --> 00:20:49,520
Dito, noong 1532,

272
00:20:49,600 --> 00:20:54,080
naghasik ng kaguluhan at pinsala
ang mga mananakop na Espanyol sa mga Inca.

273
00:20:55,120 --> 00:20:57,320
Dahil sa panunupil
sa mga katutubong kultura

274
00:20:57,400 --> 00:20:59,760
sa panahon at pagkatapos
ng pananakop ng Espanyol,

275
00:20:59,840 --> 00:21:02,760
nananatiling kakaunti
ang alam natin sa mga Inca

276
00:21:02,840 --> 00:21:05,000
at isang black hole sa kasaysayan.

277
00:21:07,320 --> 00:21:11,600
Bakit? Dahil ang kasaysayan,
siyempre, ay isinulat ng mga nagwagi.

278
00:21:15,560 --> 00:21:18,360
At iilan lamang
sa mga mananakop ang nagsaliksik

279
00:21:18,440 --> 00:21:20,760
tungkol sa kulturang winawasak nila.

280
00:21:23,120 --> 00:21:25,320
Maunlad na sibilisasyon ang mga Inca.

281
00:21:25,400 --> 00:21:29,600
Marami silang magagandang nagawa,
pero hindi sila nagtagal.

282
00:21:30,760 --> 00:21:32,640
Maunlad man at makapangyarihan,

283
00:21:32,720 --> 00:21:36,560
wala pang isang siglo
ang itinagal ng Inca Empire

284
00:21:36,640 --> 00:21:38,680
bago dumating ang mga mananakop.

285
00:21:39,920 --> 00:21:41,960
Hindi alam ng mga Espanyol 'yon

286
00:21:42,480 --> 00:21:47,640
at inakalang ang lahat ng nakita nila,
kasama na ang mga dambuhalang pader,

287
00:21:47,720 --> 00:21:50,240
ay gawa ng mga Inca na nakaharap nila.

288
00:21:52,680 --> 00:21:55,720
Ang hirap isipin kung paano ito nagawa

289
00:21:55,800 --> 00:21:58,800
gamit ang mga kagamitang
mayroon ang mga Inca,

290
00:21:58,880 --> 00:22:00,840
na karamihan ay mga bato rin

291
00:22:00,920 --> 00:22:03,600
para ipambayo
sa mga naglalakihang batong ito.

292
00:22:03,680 --> 00:22:05,120
Di ko 'yon maintindihan.

293
00:22:10,240 --> 00:22:12,800
Walang nakasulat na wika ang mga Inca.

294
00:22:13,600 --> 00:22:15,960
Pero ayon sa mga tala ng mga Espanyol,

295
00:22:16,480 --> 00:22:21,040
si Pachacuti Inca Yupanqui
ang lumikha sa Sacsayhuaman,

296
00:22:21,120 --> 00:22:25,320
na nagsimulang mamuno sa Inca Empire
mahigit 500 taon na ang nakalipas.

297
00:22:30,240 --> 00:22:34,880
{\an8}Umaasa akong may malaman pa
mula kay Amadeo Valer Farfán.

298
00:22:37,280 --> 00:22:40,440
Sa anong siglo, sa tantiya mo,

299
00:22:40,520 --> 00:22:44,880
ginawa ang kahanga-hanga
at napakagandang arkitekturang ito?

300
00:22:44,960 --> 00:22:48,960
Simulan itong itayo mga bandang 1440.

301
00:22:50,600 --> 00:22:53,080
At natapos makalipas ang 90 taon.

302
00:22:53,160 --> 00:22:54,080
Oo.

303
00:22:54,160 --> 00:22:57,080
Bago dumating 'yong mga conquistador.

304
00:23:01,120 --> 00:23:05,920
Iniutos ni Pachacuti na gamitin ang mga
lokal na bato para itayo ang Sacsayhuaman,

305
00:23:07,920 --> 00:23:10,200
na medyo malambot na bato.

306
00:23:11,280 --> 00:23:14,280
Kahit na 12,000 talampakan na
sa ibabaw ng dagat,

307
00:23:14,360 --> 00:23:17,560
naging sahig ito ng karagatan
noong sinaunang panahon.

308
00:23:21,000 --> 00:23:25,640
Matagal na panahon na, lubog din sa dagat
ang bahaging ito ng South America.

309
00:23:25,720 --> 00:23:31,800
Sa iba't ibang lugar sa lambak na 'to,
makakakita ka ng mga limestone.

310
00:23:31,880 --> 00:23:33,360
Limestone. Sedimentary rock.

311
00:23:33,440 --> 00:23:35,440
Oo. At sa kadahilanang 'yon,

312
00:23:36,000 --> 00:23:40,880
mas madaling gamitin ang batong ito
kaysa sa iba pang mga bato.

313
00:23:43,040 --> 00:23:46,040
Ayon sa archeology,
itong mga bloke ng limestone

314
00:23:46,120 --> 00:23:49,200
ay tinibag sa mga quarry
na 14 na kilometro ang layo.

315
00:23:51,880 --> 00:23:56,640
Alam ko na isang malambot na bato
ang limestone at madaling gamitin,

316
00:23:56,720 --> 00:24:00,800
pero mga dambuhalang bloke ng limestone
'yong pinag-uusapan natin.

317
00:24:00,880 --> 00:24:02,040
Ano 'yong pinakamabigat?

318
00:24:02,120 --> 00:24:06,360
May timbang na higit 100 tonelada
'yong pinakamabigat.

319
00:24:06,440 --> 00:24:07,360
Diyos ko po.

320
00:24:12,680 --> 00:24:16,840
Ang palaisipan sa 'kin ay 'yong paglilipat
sa mga dambuhalang bato.

321
00:24:16,920 --> 00:24:19,320
Hindi ko maarok kung pa'no 'yon nagawa.

322
00:24:19,400 --> 00:24:23,040
Sa opinyon ko,
nasa dami ng trabahador 'yong sekreto.

323
00:24:23,120 --> 00:24:27,640
Si Pedro Cieza de León
ay isang sundalong Espanyol at manunulat,

324
00:24:27,720 --> 00:24:29,680
at ayon sa kanya,

325
00:24:29,760 --> 00:24:34,040
araw-araw, mahigit 20,000 katao
ang nagtatrabaho rito.

326
00:24:34,120 --> 00:24:36,960
Napakahirap ng pag-oorganisa no'n.

327
00:24:37,040 --> 00:24:42,360
Napakalaking responsibilidad
ang mag-organisa ng 20,000 trabahador.

328
00:24:46,800 --> 00:24:50,000
Ang konstruksiyon
ng Empire State Building sa New York

329
00:24:50,080 --> 00:24:54,360
ay ginawa ng nasa 3,400 katao
noong 20th century.

330
00:24:55,640 --> 00:24:58,120
Kahit may anim na beses pa
na dami ng mga trabahador,

331
00:24:58,200 --> 00:25:02,120
ang paghahakot sa mga batong ito
nang walang makabagong teknolohiya

332
00:25:02,200 --> 00:25:07,000
ay isang napakalaking pagsubok,
na maaaring agad mauwi sa kapahamakan.

333
00:25:08,680 --> 00:25:13,120
Ang nag-iisang record ng paghahakot
ng mga dambuhalang bato ng mga Inca

334
00:25:13,200 --> 00:25:17,000
ay naitala ng isang manunulat na Espanyol
ilang dekada matapos ang pananakop.

335
00:25:17,080 --> 00:25:20,680
Ayon sa impormasyong
ibinigay sa kanya ng mga lokal,

336
00:25:20,760 --> 00:25:23,240
nauwi sa trahedya 'yong paghahakot.

337
00:25:26,440 --> 00:25:30,160
Isang napakalaking bato raw
ang hinihila sa bundok

338
00:25:30,240 --> 00:25:32,240
ng higit 20,000 katao,

339
00:25:33,360 --> 00:25:38,160
hanggang sa puntong nabitawan nila ito
at nahulog sa bangin,

340
00:25:40,080 --> 00:25:42,080
na kumitil sa mahigit 3,000 katao.

341
00:25:44,800 --> 00:25:48,520
Kung nahirapan ang mga Inca
sa paghakot sa isang malaking bato,

342
00:25:48,600 --> 00:25:51,120
paano nila nadala rito ang libo-libo?

343
00:25:59,000 --> 00:26:02,280
Ayon sa tala ng mga Espanyol,
gumamit ang mga Inca

344
00:26:02,360 --> 00:26:05,600
ng mga lubid,
mga log roller, at mga pingga.

345
00:26:08,600 --> 00:26:11,960
Magagawa mo, nang may kasamang
pagsisikap at pag-iingat,

346
00:26:12,040 --> 00:26:14,000
na pagdikitin 'yong dalawa o tatlong bato,

347
00:26:14,080 --> 00:26:18,760
pero para pagdikitin ang daan-daang bato,
nang lapat na lapat,

348
00:26:18,840 --> 00:26:20,840
napakahirap unawain.

349
00:26:22,680 --> 00:26:26,520
Paano kung pinangangasiwaan lang pala
ng Incan emperor ang paggawa

350
00:26:26,600 --> 00:26:31,920
sa isang balwarte sa ibabaw ng mga
dambuhalang pader na matagal nang naroon?

351
00:26:34,080 --> 00:26:38,000
Mahirap isipin
ang tanawin na masisilayan dito

352
00:26:38,080 --> 00:26:40,160
bago ang pananakop ng mga Espanyol.

353
00:26:40,240 --> 00:26:42,520
Pero pag pinagsama-sama
ang mga bagong datos

354
00:26:42,600 --> 00:26:45,440
kasama ang mga naitala
ng mga unang mananakop,

355
00:26:45,520 --> 00:26:49,360
magkakaroon tayo ng magandang ideya
sa itsura ng Sacsayhuaman

356
00:26:49,440 --> 00:26:51,280
sa kasagsagan ng Inca Empire.

357
00:26:56,920 --> 00:27:01,880
Ayon sa mga Espanyol, ang main complex
ay ginamit bilang kuwartel ng militar,

358
00:27:01,960 --> 00:27:04,160
na kayang magkupkop ng libo-libo.

359
00:27:09,120 --> 00:27:11,960
Inilalarawan nila ang bilog na tore
na may tatlong palapag

360
00:27:12,040 --> 00:27:14,240
na may taas na 50 talampakan,

361
00:27:15,160 --> 00:27:18,360
napaliligiran ng mga
rektanggulong gusali at mga patyo,

362
00:27:19,560 --> 00:27:23,240
na may sariling sistema ng tubig
at imbakan ng mga pananim.

363
00:27:26,200 --> 00:27:30,280
Paniwala ng mga mananakop,
itinayo bilang tanggulan ang Sacsayhuaman

364
00:27:31,680 --> 00:27:34,560
dahil, matapos ang pagbagsak ng Cusco,

365
00:27:34,640 --> 00:27:38,520
sa mga pader na ito huling nagkubli
ang mga mandirigmang Inca…

366
00:27:42,280 --> 00:27:44,200
na siya na lamang natitira ngayon.

367
00:27:46,600 --> 00:27:48,800
Pero dahil ba roon kaya sila ginawa?

368
00:27:50,920 --> 00:27:56,120
Ano ang pananaw ng archeology
sa pinagmulan ng Sacsayhuaman,

369
00:27:56,200 --> 00:27:57,600
at para saan ba ito?

370
00:27:58,200 --> 00:28:01,680
Iniisip ng marami na ginawa 'yon
para sa hukbong-sandatahan.

371
00:28:02,280 --> 00:28:06,600
Mga Espanyol o 'yong mga mananakop lang
ang nagsabi na isa itong balwarte,

372
00:28:06,680 --> 00:28:07,920
pero hindi.

373
00:28:08,000 --> 00:28:13,520
Isa itong banal na lugar, isang templo,
para idaos ang mga ritwal at seremonya.

374
00:28:15,760 --> 00:28:18,440
'Yong pananaw,
na nababasa natin sa mga libro,

375
00:28:18,520 --> 00:28:23,000
na ginawa ang Sacsayhuaman
bilang balwarte ng militar, ay mali?

376
00:28:23,080 --> 00:28:24,400
Maling-mali.

377
00:28:27,000 --> 00:28:29,400
Ang mga natira sa estruktura
sa tuktok ng burol,

378
00:28:29,920 --> 00:28:32,720
na gawa sa magkakaparehong
parihabang bloke,

379
00:28:33,240 --> 00:28:37,480
ay nagpapahiwatig na hindi sila ginawa
kasabay ng mga dambuhalang pader.

380
00:28:39,440 --> 00:28:45,800
Tama lang na sabihin na minana ng mga Inca
'yong ilang mga naunang gawa,

381
00:28:45,880 --> 00:28:48,400
pero ang hirap ipaliwanag
no'ng mga gawang 'yon.

382
00:28:48,480 --> 00:28:49,360
Oo.

383
00:28:50,080 --> 00:28:53,240
Ipinahihiwatig rin nito
na ginawa sila gamit ang naiiba,

384
00:28:53,320 --> 00:28:56,040
na di pa nalalaman,
na stone-working technique.

385
00:28:59,720 --> 00:29:03,920
Maituturing itong
isang nawawalang teknolohiya.

386
00:29:06,040 --> 00:29:11,440
Nahaharap tayo sa isang misteryo,
isang palaisipan na di natin maipaliwanag.

387
00:29:12,920 --> 00:29:17,960
Ang makikinis, malalaki, at mga zigzag
na pader kaya ng Sacsayhuaman ay inukit

388
00:29:18,040 --> 00:29:21,600
hindi ng mga Inca, kundi ng iba?

389
00:29:27,920 --> 00:29:31,520
Paano kung karamihan sa nakikita nating
itinayo rito na iniuugnay sa mga Inca

390
00:29:32,120 --> 00:29:35,080
ay sinimulan pala
ng isang mas sinaunang kaalaman?

391
00:29:38,360 --> 00:29:40,160
May pamana kaya sa bato,

392
00:29:40,640 --> 00:29:45,320
pamana mula sa mas naunang sibilisasyon,
na hindi pa natutuklasan ng archeology?

393
00:29:48,320 --> 00:29:53,200
Wala naman kasing mas simpleng bersiyon
nitong mga dambuhalang pader na ito

394
00:29:53,800 --> 00:29:55,800
ang natagpuan saanman sa Peru.

395
00:29:57,040 --> 00:30:00,600
Pero may nakita kami
na katulad nito sa Rapa Nui

396
00:30:03,960 --> 00:30:06,120
{\an8}sa mga pader ng Ahu Vinapu,

397
00:30:06,200 --> 00:30:11,880
{\an8}na pinaniniwalaang nauna sa Sacsayhuaman,
na mahigit 3,218 kilometro ang layo.

398
00:30:14,960 --> 00:30:17,440
Gawa sa solidong basalt 'yong bawat bloke.

399
00:30:17,520 --> 00:30:19,280
Maganda 'yong pagkakalapat nila,

400
00:30:19,360 --> 00:30:23,840
meron ding mga polygonal element,
tulad ng mga pader sa Sacsayhuaman.

401
00:30:25,120 --> 00:30:30,480
{\an8}Makikita ang mga kaparehong gawa sa
mga sinaunang pader sa Türkiye at Egypt.

402
00:30:32,040 --> 00:30:37,160
{\an8}May isang maliit na bloke na nakasiksik
sa pagitan ng malalaking bloke,

403
00:30:37,240 --> 00:30:38,320
{\an8}na kaparehong-kapareho.

404
00:30:38,400 --> 00:30:41,280
{\an8}Makikita mo
'yong kaparehong imahe sa Cusco.

405
00:30:43,000 --> 00:30:46,120
{\an8}Sinasabi ng ilan
na naging maparaan 'yong mga gumawa

406
00:30:46,200 --> 00:30:47,800
{\an8}sa mga natirang materyales.

407
00:30:48,520 --> 00:30:50,600
Pero tingnan n'yo ang pagkakalapat.

408
00:30:51,600 --> 00:30:55,040
Ang pakiwari ay isa itong teknolohiya
mula sa nakaraan

409
00:30:55,120 --> 00:30:58,040
na hindi lamang limitado sa Peru.

410
00:31:01,080 --> 00:31:04,280
Paano kung itinayo ng mga Inca
ang ilan sa mga estruktura dito

411
00:31:04,360 --> 00:31:06,760
sa ibabaw ng mas sinaunang pundasyon?

412
00:31:08,280 --> 00:31:10,280
Mga pundasyong maaaring nagmula pa

413
00:31:10,360 --> 00:31:13,520
sa pinakaunang sibilisasyon sa Americas.

414
00:31:16,680 --> 00:31:22,040
Dadalhin ako ng posibilidad na ito sa
lungsod na kinatatayuan ng Sacsayhuaman,

415
00:31:22,640 --> 00:31:25,640
sa lugar na ang pangalan
ay maaaring may itinatagong palatandaan.

416
00:31:27,360 --> 00:31:29,920
Sa orihinal na wikang Quechua ng mga Inca,

417
00:31:30,000 --> 00:31:32,680
ang Cusco ay "pusod ng mundo,"

418
00:31:34,200 --> 00:31:38,720
{\an8}gaya ng iba pang mga sinaunang pusod,
kabilang na ang Rapa Nui.

419
00:31:41,360 --> 00:31:45,680
Ang konsepto ng mga pusod
na makikita sa buong mundo

420
00:31:45,760 --> 00:31:48,520
ay hindi dapat isipin na nagkataon lang.

421
00:31:51,120 --> 00:31:55,520
Ito kayang mga pambihirang gawa sa bato
na nakikita sa mga pusod ng mundo

422
00:31:55,600 --> 00:32:00,440
ay isa pang natitirang alaala
ng mas nauna at maunlad na sibilisasyon

423
00:32:00,520 --> 00:32:01,920
na hinahanap ko?

424
00:32:06,280 --> 00:32:07,800
Saan ka man tumingin sa lungsod,

425
00:32:07,880 --> 00:32:13,360
nagkalat ang naggagandahan at
iba't ibang hugis na mga batuhang pader,

426
00:32:13,440 --> 00:32:15,560
na nilagyan ng mga higanteng bato.

427
00:32:16,440 --> 00:32:18,360
Ang kataka-taka, kahit saang pader,

428
00:32:18,440 --> 00:32:21,480
makakakita ka
ng iba't ibang istilo ng arkitektura.

429
00:32:21,560 --> 00:32:24,840
Napakapulido no'ng iba,
minadali naman 'yong iba.

430
00:32:28,760 --> 00:32:31,960
Dinala ako ng misteryong iyon
sa Calle Loreto ng Cusco

431
00:32:32,600 --> 00:32:35,480
at kay archeological researcher,
Jesus Gamarra,

432
00:32:36,320 --> 00:32:38,040
mula sa angkan ng mga Inca,

433
00:32:38,120 --> 00:32:42,200
{\an8}na ilang dekada nang pinag-aaralan
ang pagmamason ng sinaunang Peru.

434
00:32:43,560 --> 00:32:48,520
Sabihin mo 'yong trabaho mo
sa lugar ng Cusco at sa Sacred Valley.

435
00:32:49,120 --> 00:32:54,920
Ang hilig ko ay nasa sinaunang panahon
at sa pinagmulan ng tao.

436
00:32:55,800 --> 00:33:00,040
At interesado ako sa mga bato

437
00:33:00,120 --> 00:33:04,720
na siyang pinakamatandang saksi
na mayroon sa kasaysayan.

438
00:33:06,840 --> 00:33:09,120
Gaya ng nakita natin sa Sacsayhuaman,

439
00:33:09,200 --> 00:33:12,480
nakalapat nang maayos
ang mga dambuhalang pader,

440
00:33:13,440 --> 00:33:16,880
magkakarugtong ang mga gilid ng bato
papunta sa isa't isa.

441
00:33:18,400 --> 00:33:20,080
Nakakamangha.

442
00:33:20,160 --> 00:33:24,520
Natutulala ako habang tinitingnan ito,
at hindi ko maunawaan

443
00:33:24,600 --> 00:33:28,280
kung paano nakagawa ng pader ang sinuman

444
00:33:28,360 --> 00:33:31,560
gamit itong mga dambuhalang bato
na maayos na nailapat.

445
00:33:33,080 --> 00:33:36,800
Ang itinuturo ng mga archeologist
ay ginawa ito ng mga Inca

446
00:33:36,880 --> 00:33:41,680
at gumamit sila ng mga simpleng bato
para magawa ang lahat ng ito.

447
00:33:41,760 --> 00:33:46,840
Imposibleng magawa ito
gamit ang pagsisinsel

448
00:33:46,920 --> 00:33:48,640
at mga paet

449
00:33:48,720 --> 00:33:52,120
o makalkula 'yong eksaktong pagkakalapat

450
00:33:52,200 --> 00:33:56,360
na meron sa ganitong uri ng gawa.

451
00:33:58,320 --> 00:34:01,520
Ito ang pinakamalinaw
na halimbawa ng kahusayan

452
00:34:02,280 --> 00:34:06,400
na ginamitan ng geometry
na kilala bilang 12-angled stone,

453
00:34:08,400 --> 00:34:13,240
kung saan nakalapat ang ilang gilid nito
sa 11 pang ibang mga bato.

454
00:34:16,160 --> 00:34:20,720
Pero may isa pang kataka-taka
dito sa tinatawag na Incan walls.

455
00:34:23,320 --> 00:34:26,400
Marami akong nakikita
na istilo ng arkitektura dito.

456
00:34:26,480 --> 00:34:32,640
Magkasama 'yong mga pulido
at di pulidong pagkakagawa.

457
00:34:32,720 --> 00:34:34,280
Ipaunawa mo sa 'kin 'yon.

458
00:34:34,880 --> 00:34:38,680
Walang kaugnayan sa mga Inca
ang arkitekturang ito.

459
00:34:40,240 --> 00:34:47,240
Hindi gumamit ang mga Inca
ng polygonal at cushioned architecture.

460
00:34:47,760 --> 00:34:51,280
May isa pang klase ng arkitektura
ang mga Inca,

461
00:34:51,360 --> 00:34:55,040
na ipinapakita sa pamamagitan
ng mga right angle.

462
00:34:58,440 --> 00:35:02,480
Ipinapakita ng mga bloke sa itaas
ang mga marka na tugma

463
00:35:02,560 --> 00:35:04,960
sa mga kagamitang ginamit ng mga Inca.

464
00:35:06,040 --> 00:35:10,720
Hindi misteryo ang pagkakagawa sa kanila,
hindi tulad ng mga nasa ibaba.

465
00:35:12,840 --> 00:35:15,840
Sa pananaw mo,
hindi ito ginawa ng mga Inca?

466
00:35:15,920 --> 00:35:18,120
Hindi.

467
00:35:19,080 --> 00:35:23,360
Paniwala ni Jesus, dinagdagan ng mga Inca
ang ibabaw at paligid na pader

468
00:35:23,440 --> 00:35:26,200
na nandito na noong dumating sila.

469
00:35:29,480 --> 00:35:34,440
Ang kasaysayan ng Cusco
ay hindi lamang sa mga Inca nagsimula,

470
00:35:34,520 --> 00:35:37,680
kundi mas matagal pa ro'n.

471
00:35:39,360 --> 00:35:42,600
Kumbinsido si Jesus Gamarra
na hindi lamang isa,

472
00:35:42,680 --> 00:35:45,440
kundi nasa tatlong
iba't ibang istilo ng arkitektura,

473
00:35:45,520 --> 00:35:47,080
na mula sa nasa tatlong kultura.

474
00:35:49,360 --> 00:35:53,520
Ang pinakahuling gawa
ay iniuugnay ni Jesus sa mga Inca.

475
00:35:54,520 --> 00:35:57,600
Pero naniniwala siyang
ang mga pulidong gawang bato

476
00:35:57,680 --> 00:35:59,920
na narito at nasa Sacsayhuaman

477
00:36:00,000 --> 00:36:02,840
ay mula sa mas sinauna pang pamamaraan,

478
00:36:03,440 --> 00:36:06,720
na iginagalang ng mga Inca
pero hindi kayang tularan.

479
00:36:10,040 --> 00:36:12,000
May mga bagay na imposible

480
00:36:12,520 --> 00:36:15,520
para sa mga mas modernong sibilisasyon.

481
00:36:15,600 --> 00:36:18,520
Mas sinauna ang mga ito

482
00:36:18,600 --> 00:36:25,200
at nagpapatunay na ang ginamit dito
ay mga batong madaling ihulma.

483
00:36:26,520 --> 00:36:30,120
Tinawag ni Jesus Gamarra
ang istilong ito na Hanan Pacha.

484
00:36:30,640 --> 00:36:33,000
At para maobserbahan ito nang personal,

485
00:36:33,080 --> 00:36:36,080
bisitahin ko raw
ang isang misteryosong lugar

486
00:36:36,840 --> 00:36:39,840
na nasa gilid ng burol
kung nasaan ang Sacsayhuaman.

487
00:36:45,200 --> 00:36:47,360
Isang tunay na mahiwagang lokasyon

488
00:36:49,640 --> 00:36:53,080
na may lihim na pasukan
na hindi mapapansin.

489
00:36:56,080 --> 00:36:59,680
Lugar na muling magpapakita
ng iba't ibang istilo ng paggawa.

490
00:37:01,880 --> 00:37:04,200
Kilala ito na Temple of the Moon.

491
00:37:15,280 --> 00:37:19,640
Isa itong kakaiba at komplikadong lugar
na may halong misteryo.

492
00:37:20,560 --> 00:37:24,080
Itong mabababang pader dito
ay tipikal na gawa ng mga Inca.

493
00:37:25,200 --> 00:37:28,040
Pero nakatago sa loob nitong batuhan

494
00:37:28,120 --> 00:37:30,120
ay isang bagay na ibang-iba.

495
00:37:34,000 --> 00:37:38,520
Maaakit ka sa makipot na daanan,

496
00:37:38,600 --> 00:37:40,160
na balot ng katahimikan.

497
00:37:42,360 --> 00:37:45,240
Para kang pumapasok sa isang lungga.

498
00:37:47,000 --> 00:37:50,560
Tila lihim na teknolohiya
na hindi natin lubos na nauunawaan,

499
00:37:51,200 --> 00:37:55,080
na nilikha para sa mga kadahilanang
hindi natin naiintindihan.

500
00:38:27,000 --> 00:38:29,920
Nagsalin ng Subtitle: Jayran Kempiz