1
00:00:11,800 --> 00:00:15,400
Musimy ponownie przyjrzeć się
prehistorii Wyspy Wielkanocnej.

2
00:00:18,200 --> 00:00:21,320
Nie powinniśmy ślepo akceptować
tego, co nam mówią.

3
00:00:24,480 --> 00:00:28,800
{\an8}Archeolożka z Rapa Nui
dr Sonia Haoa Cardinali

4
00:00:28,880 --> 00:00:32,960
{\an8}od niemal pięciu dekad
bada zagubioną historię wyspy.

5
00:00:35,080 --> 00:00:38,880
Nie przygląda się Moai
czy starożytnym osadom,

6
00:00:38,960 --> 00:00:42,000
ale roślinności wyspy.

7
00:00:42,960 --> 00:00:48,920
Interesuje cię botanika,
ale jesteś też archeolożką.

8
00:00:49,000 --> 00:00:55,560
Tak. Przede wszystkim
chcę zrozumieć tamtych ludzi.

9
00:00:56,360 --> 00:00:58,840
To, jak tu przybyli.

10
00:00:58,920 --> 00:01:02,800
To, jak zadomowili się na tej wyspie.

11
00:01:03,400 --> 00:01:08,680
Ludzie nie mogą żyć bez roślin.

12
00:01:12,040 --> 00:01:15,440
To krater
po wygasłym wulkanie na Rapa Nui.

13
00:01:15,520 --> 00:01:18,040
Dr Cardinali i jej koledzy szukają dowodów

14
00:01:18,120 --> 00:01:21,040
na obecność
roślinności i nasion spoza wyspy.

15
00:01:21,880 --> 00:01:24,400
Musieliby przywieźć je ludzie.

16
00:01:25,960 --> 00:01:29,040
Co rośliny mówią nam
o ludziach z tej wyspy?

17
00:01:29,120 --> 00:01:34,400
Przyjrzeliśmy się różnym pokarmom.
Ciekawe okazały się…

18
00:01:34,480 --> 00:01:35,720
Tak?

19
00:01:36,360 --> 00:01:37,200
…banany.

20
00:01:39,360 --> 00:01:43,760
Znaleźli je tu 3000 lat temu.

21
00:01:43,840 --> 00:01:48,520
Były na Rapa Nui od przynajmniej 3000 lat?

22
00:01:48,600 --> 00:01:49,600
Tak.

23
00:01:52,640 --> 00:01:54,960
Nie trafiły tu same.

24
00:01:56,440 --> 00:01:59,120
Nie przyniosły ich ptaki.

25
00:01:59,200 --> 00:02:01,320
Ani morze.

26
00:02:01,400 --> 00:02:05,920
Musieli posadzić je ludzie.

27
00:02:07,440 --> 00:02:10,400
Dlatego mówimy tu

28
00:02:10,480 --> 00:02:16,240
o różnych okresach obecności ludzi.

29
00:02:16,320 --> 00:02:17,160
Tak.

30
00:02:17,240 --> 00:02:21,600
To ogromna niespodzianka dla wszystkich.
To zmienia nieco historię.

31
00:02:21,680 --> 00:02:23,880
Bardziej niż nieco.

32
00:02:23,960 --> 00:02:25,720
Gleba nie kłamie.

33
00:02:26,320 --> 00:02:27,800
Mówi prawdę.

34
00:02:27,880 --> 00:02:33,240
Nie sądziliśmy, że banany są takie ważne.

35
00:02:36,840 --> 00:02:41,840
Na podstawie mikroskopijnych
pozostałości po bananach

36
00:02:42,600 --> 00:02:48,640
dr Cardinali oszacowała,
że ludzie byli tu 2000 lat wcześniej.

37
00:02:52,720 --> 00:02:55,720
Rośliny pomagają ustalić oś czasu.

38
00:02:56,320 --> 00:02:59,400
Mogą mieć więcej niż 3000 lat.

39
00:02:59,480 --> 00:03:04,760
Nie wiemy. Dlatego powinniśmy
kontynuować badania.

40
00:03:04,840 --> 00:03:05,800
Absolutnie.

41
00:03:08,200 --> 00:03:10,160
W świetle tych nowych dowodów

42
00:03:10,240 --> 00:03:13,320
musimy zredagować historię Rapa Nui.

43
00:03:14,560 --> 00:03:19,360
Wyniki badań sugerują,
że polinezyjscy osadnicy dotarli do wyspy

44
00:03:19,440 --> 00:03:21,560
o wiele wcześniej, niż twierdzono.

45
00:03:22,440 --> 00:03:26,720
Tradycje ustne Rapa Nui
sugerują jeszcze jedną możliwość.

46
00:03:28,440 --> 00:03:32,600
Hotu Matu’a i jego siedmiu śmiałków

47
00:03:32,680 --> 00:03:36,520
mogli przybyć tu tysiące lat wcześniej.

48
00:03:39,960 --> 00:03:43,760
Część historii tej wyspy
mogła zostać zapomniana.

49
00:03:44,240 --> 00:03:48,560
A napisali ją ludzie,
którzy przetrwali globalny kataklizm

50
00:03:48,640 --> 00:03:51,160
sprzed 12 000 lat.

51
00:04:05,040 --> 00:04:09,160
{\an8}PREHISTORYCZNA APOKALIPSA
AMERYKI

52
00:04:14,760 --> 00:04:18,480
Jeśli ludzie przybyli na Rapa Nui
tysiące lat temu,

53
00:04:19,080 --> 00:04:20,320
gdzie mieszkali?

54
00:04:21,720 --> 00:04:25,240
Gdzie ślady archeologiczne
po tych osadnikach?

55
00:04:27,400 --> 00:04:29,960
W trakcie ostatniej epoki lodowej

56
00:04:30,040 --> 00:04:33,600
poziom morza był niższy
o ponad 120 metrów.

57
00:04:34,200 --> 00:04:36,640
Rapa Nui byłoby o wiele większą wyspą.

58
00:04:38,800 --> 00:04:42,480
Pomieściłaby o wiele większą populację.

59
00:04:45,040 --> 00:04:46,480
To może tłumaczyć,

60
00:04:46,560 --> 00:04:49,760
jak rozpoczął się ogromny projekt
budowy Moai.

61
00:04:52,560 --> 00:04:56,280
Może osady budowniczych były blisko brzegu

62
00:04:56,360 --> 00:04:57,800
i są już pod wodą.

63
00:05:00,400 --> 00:05:05,200
Wyższe tereny mogli wykorzystywać
tylko do budowy tych rzeźb.

64
00:05:06,800 --> 00:05:11,520
Często nie zdajemy sobie sprawy,
jak ogromne połacie ziemi przykryła woda

65
00:05:11,600 --> 00:05:13,120
pod koniec epoki lodowej.

66
00:05:13,200 --> 00:05:16,880
Około 25 milionów kilometrów kwadratowych.

67
00:05:17,680 --> 00:05:20,160
Wówczas były to najlepsze tereny do życia.

68
00:05:20,680 --> 00:05:22,640
Kiedy poziom morza wzrósł,

69
00:05:22,720 --> 00:05:26,160
zatopił nadbrzeżne tereny

70
00:05:27,360 --> 00:05:31,840
i zniszczył wszystko,
co na nich zbudowano.

71
00:05:33,160 --> 00:05:36,480
Nie wiemy, co takiego utracono.

72
00:05:45,800 --> 00:05:49,840
Wiemy za to,
że ludzie, którzy tu mieszkali,

73
00:05:49,920 --> 00:05:53,400
posiadali nie tylko talenty rzeźbiarskie.

74
00:05:58,000 --> 00:06:02,320
Według tradycji Rapa Nui
wielki król Hotu Matu’a

75
00:06:02,920 --> 00:06:05,960
sprowadził tu z Hivy coś jeszcze.

76
00:06:07,120 --> 00:06:08,280
Pismo.

77
00:06:11,520 --> 00:06:16,000
Zachowało się na drewnianych tabliczkach
o nazwie rongorongo.

78
00:06:17,000 --> 00:06:20,320
Prawdopodobnie są to
kopie kopii sprzed tysięcy lat.

79
00:06:20,400 --> 00:06:22,880
Oryginały przepadły.

80
00:06:23,840 --> 00:06:26,280
Zachowało się niecałe 30 tabliczek

81
00:06:27,000 --> 00:06:29,800
w muzeach na całym świecie.

82
00:06:31,280 --> 00:06:32,840
Dla mieszkańców Rapa Nui,

83
00:06:32,920 --> 00:06:35,720
takich jak dokumentarzysta Leo Pakarati,

84
00:06:36,240 --> 00:06:39,120
te tabliczki mają wyjątkowe znaczenie.

85
00:06:40,080 --> 00:06:41,440
To niesamowite.

86
00:06:41,520 --> 00:06:43,840
Pismo jest zwykle kojarzone

87
00:06:43,920 --> 00:06:46,600
z wielkimi,
dobrze zorganizowanymi kulturami.

88
00:06:46,680 --> 00:06:49,040
{\an8}A znaleźliśmy je na małej wyspie.

89
00:06:49,560 --> 00:06:53,320
Rongorongo są bardzo interesujące
i ważne w naszej kulturze.

90
00:06:53,400 --> 00:06:55,640
Znaleziono je tylko w Polinezji.

91
00:06:55,720 --> 00:06:58,640
Tak, nie było ich na innych wyspach.

92
00:07:00,320 --> 00:07:03,400
Wskutek niewolnictwa w XIX wieku

93
00:07:03,480 --> 00:07:07,280
i całkowitego zniszczenia
tradycji Wyspy Wielkanocnej

94
00:07:07,360 --> 00:07:10,640
straciliśmy możliwość
odczytania rongorongo.

95
00:07:10,720 --> 00:07:15,200
Tabliczki pozostają
kolejną tajemnicą starożytnego świata.

96
00:07:16,160 --> 00:07:19,760
Lingwiści ustalili,
że na tabliczkach jest zbyt wiele symboli,

97
00:07:19,840 --> 00:07:22,160
żeby móc uznać je za alfabet.

98
00:07:24,040 --> 00:07:27,360
To zapewne zapis
hieroglificzny lub piktograficzny

99
00:07:27,440 --> 00:07:30,520
podobny do pisma starożytnych Egipcjan

100
00:07:30,600 --> 00:07:32,680
czy cywilizacji doliny Indusu.

101
00:07:34,000 --> 00:07:38,200
Ich opracowanie zajęło setki,
jeśli nie tysiące lat.

102
00:07:40,000 --> 00:07:42,320
System rongorongo jest skomplikowany.

103
00:07:42,840 --> 00:07:47,720
Wymagał wielu warunków.
Pokój, woda, żywność, społeczeństwo.

104
00:07:48,560 --> 00:07:51,840
To złożony, intelektualny proces.

105
00:07:52,520 --> 00:07:55,400
Przez setki lat,
do przybycia Europejczyków,

106
00:07:56,000 --> 00:07:58,640
pismo było wyrażane poprzez pieśń.

107
00:07:59,240 --> 00:08:03,720
Ale wydźwięk tych symboli
został dawno zapomniany.

108
00:08:04,240 --> 00:08:06,760
Ludzie nie uczą się czytać.

109
00:08:06,840 --> 00:08:08,920
Uczą się tylko pieśni.

110
00:08:09,000 --> 00:08:11,160
Pieśni były z nami bardzo długo.

111
00:08:11,240 --> 00:08:13,800
O czym opowiadały te pieśni?

112
00:08:14,280 --> 00:08:15,880
Na przykład o agrokulturze.

113
00:08:16,960 --> 00:08:18,520
O zasadach nawigacji.

114
00:08:19,560 --> 00:08:22,560
O różnych poziomach genealogii.

115
00:08:23,520 --> 00:08:25,720
O właścicielach terenów. I tak dalej.

116
00:08:26,680 --> 00:08:28,600
Rongorongo

117
00:08:28,680 --> 00:08:34,960
mogły być najważniejszą rzeczą
stworzoną przez naszych przodków.

118
00:08:37,080 --> 00:08:40,960
Obecność skomplikowanego pisma
na Wyspie Wielkanocnej

119
00:08:41,040 --> 00:08:44,920
to paradoks i wciąż
niewyjaśniona tajemnica.

120
00:08:48,400 --> 00:08:50,760
Należy rozważyć możliwość,

121
00:08:50,840 --> 00:08:57,080
że to pismo trafiło na wyspę
w odległej prehistorii.

122
00:08:57,160 --> 00:09:01,000
Sprowadzili je najdawniejsi osadnicy
z tradycji ustnych.

123
00:09:01,080 --> 00:09:04,880
Przybyli tu z większej krainy na Pacyfiku
o nazwie Hiva,

124
00:09:04,960 --> 00:09:09,880
która została zatopiona
w ogromnym potopie.

125
00:09:11,120 --> 00:09:14,080
Rozumiem, że to zaledwie spekulacje,

126
00:09:14,600 --> 00:09:18,640
ale być może jest to język

127
00:09:18,720 --> 00:09:21,640
używany przez cywilizację,
której szukaliśmy.

128
00:09:25,000 --> 00:09:26,960
To lud z odległej Hivy.

129
00:09:30,560 --> 00:09:34,640
Ich historia i pismo zachowały się
dzięki wędrówkom Polinezyjczyków,

130
00:09:35,160 --> 00:09:38,000
którzy dziś nazywają siebie Rapa Nui.

131
00:09:45,160 --> 00:09:50,320
Sądzę, że Moai mogły zostać stworzone
przez tę samą wcześniejszą cywilizację.

132
00:09:54,480 --> 00:09:58,720
Dowody sugerują,
że platformy, na których stoją Moai,

133
00:09:58,800 --> 00:10:03,040
mogą wykorzystywać starszą technikę
stworzoną przez jeszcze kogoś innego.

134
00:10:04,000 --> 00:10:05,280
Na przykład ta.

135
00:10:08,640 --> 00:10:10,200
To Ahu Vinapu.

136
00:10:10,280 --> 00:10:12,280
Wyróżniają ją dwie rzeczy.

137
00:10:13,080 --> 00:10:16,160
Po pierwsze
stworzono ją z twardego bazaltu,

138
00:10:16,240 --> 00:10:20,080
a nie z miękkiego tufu wulkanicznego,
jak większość pozostałych.

139
00:10:20,840 --> 00:10:23,080
Ale uwagę zwraca przede wszystkim to,

140
00:10:24,800 --> 00:10:28,320
jak złożono ze sobą megalityczne bloki.

141
00:10:28,400 --> 00:10:31,760
To wyróżnia tę platformę
na tle pozostałych na wyspie.

142
00:10:33,640 --> 00:10:37,160
Budowniczy byli tak staranni,

143
00:10:37,240 --> 00:10:42,320
że do szczelin nie dostała się
żadna ówczesna materia organiczna,

144
00:10:42,920 --> 00:10:45,360
przez co nie można określić wieku budowy.

145
00:10:46,360 --> 00:10:48,560
Ta platforma tak bardzo się odróżnia,

146
00:10:48,640 --> 00:10:52,400
że można by ją uznać
za dzieło innej kultury.

147
00:10:54,520 --> 00:10:59,080
Jest jeszcze jeden powód,
z którego uważam, że ta kultura

148
00:10:59,160 --> 00:11:02,560
może być zaginioną cywilizacją,
której szukałem.

149
00:11:03,440 --> 00:11:07,360
Pierwotna nazwa wyspy
to <i>Te Pito o Te Henua,</i>

150
00:11:07,440 --> 00:11:09,960
czyli „pępek ziemi”.

151
00:11:11,240 --> 00:11:15,640
Określanie świętych
starożytnych miejsc mianem pępków

152
00:11:15,720 --> 00:11:18,240
jest często spotykane

153
00:11:18,320 --> 00:11:21,800
w różnych starożytnych kulturach
i językach z całego świata.

154
00:11:23,640 --> 00:11:27,840
{\an8}Göbekli Tepe oznacza „wzgórze pępka”.

155
00:11:27,920 --> 00:11:31,280
{\an8}Delfy w Grecji też były pępkiem ziemi.

156
00:11:32,000 --> 00:11:34,000
{\an8}Podobnie jak Angkor w Kambodży.

157
00:11:38,720 --> 00:11:42,760
Być może jedna,
poruszająca się po całym świecie kultura

158
00:11:43,560 --> 00:11:48,240
posługiwała się tą metaforą,
określając nazwy świętych budowli,

159
00:11:48,880 --> 00:11:50,280
także na Rapa Nui.

160
00:11:51,640 --> 00:11:54,400
Ale jak mogli się tam dostać?

161
00:11:56,800 --> 00:11:59,960
Jest jedna intrygująca możliwość.

162
00:12:07,480 --> 00:12:11,840
Rapa Nui leży na zachodnim końcu
grzbietu podwodnego łańcucha górskiego.

163
00:12:14,040 --> 00:12:18,440
W trakcie epoki lodowej
poziom morza był 120 metrów niższy,

164
00:12:18,520 --> 00:12:23,320
ale dno znajdowało się wyżej
w wyniku izostazji.

165
00:12:24,080 --> 00:12:27,600
Szczyty niektórych gór
mogły przebić się na powierzchnię,

166
00:12:29,000 --> 00:12:31,520
tworząc łańcuch wysepek,

167
00:12:32,000 --> 00:12:35,400
łącząc Rapa Nui z wybrzeżem
współczesnego Peru.

168
00:12:36,840 --> 00:12:42,040
Właśnie w tym miejscu
znajdujemy coś niezwykłego

169
00:12:42,120 --> 00:12:44,280
na wzgórzu skierowanym do oceanu.

170
00:12:49,400 --> 00:12:55,400
Wielki geoglif
zwany dziś Kandelabrem z Paracas.

171
00:12:58,280 --> 00:13:01,080
Po usunięciu piasku odsłonięto nagą skałę

172
00:13:01,160 --> 00:13:03,200
tworzącą wielki trójząb.

173
00:13:05,280 --> 00:13:07,400
Kiedy zbliżamy się do wybrzeża Peru,

174
00:13:07,480 --> 00:13:09,880
działa niemal jak latarnia.

175
00:13:09,960 --> 00:13:11,800
Przywołuje nas do siebie.

176
00:13:11,880 --> 00:13:14,600
„Chodźcie tu. Jest tu coś ważnego”.

177
00:13:16,080 --> 00:13:19,000
Nie możemy
dokładnie określić wieku geoglifu,

178
00:13:19,080 --> 00:13:22,000
ale znaleziona w pobliżu ceramika

179
00:13:22,080 --> 00:13:26,000
jest przypisywana kulturze Paracas
z 200 lat p.n.e.,

180
00:13:26,480 --> 00:13:29,280
która z pewnością darzyła go szacunkiem.

181
00:13:31,280 --> 00:13:36,320
Podobno jego inspiracją
była legenda o bogu Wirakoczy,

182
00:13:37,600 --> 00:13:42,440
który rzekomo stworzył w tej części świata
wiele tajemniczych cudów.

183
00:13:43,120 --> 00:13:45,120
Od słynnych Rysunków z Nazca

184
00:13:45,840 --> 00:13:49,600
do enigmatycznych megalitycznych budowli
w Tiwanaku w Boliwii,

185
00:13:50,080 --> 00:13:54,120
wysoko w Andach,
gdzie zaczyna się jego historia.

186
00:14:01,840 --> 00:14:03,520
Według tradycji Inków

187
00:14:04,080 --> 00:14:07,240
ten obszar był miejscem
wielkiego kataklizmu,

188
00:14:07,320 --> 00:14:09,600
prawdziwej prehistorycznej apokalipsy.

189
00:14:15,760 --> 00:14:20,280
Kiedy minął, z jeziora Titicaca
wyłonił się nieznajomy.

190
00:14:22,800 --> 00:14:24,960
Nazwali go Wirakocza,

191
00:14:27,280 --> 00:14:28,560
„piana morska”.

192
00:14:32,480 --> 00:14:36,760
Wirakocza i jego wyznawcy
nauczyli ocalałych rolnictwa,

193
00:14:39,840 --> 00:14:45,400
zdradzili im tajemnice budownictwa
i pokazali, jak odczytywać niebo.

194
00:14:51,640 --> 00:14:54,920
Przekazał tajemnice cywilizacji

195
00:14:55,000 --> 00:14:59,200
społeczności
zdemoralizowanej po kataklizmie.

196
00:15:01,840 --> 00:15:06,920
Podobne historie
słyszy się na całym świecie.

197
00:15:07,000 --> 00:15:12,680
O ludziach czy bóstwach i ich zmaganiach

198
00:15:12,760 --> 00:15:15,040
w celu odbudowy cywilizacji.

199
00:15:18,360 --> 00:15:21,920
W Egipcie Ozyrys nauczył swój lud,

200
00:15:22,000 --> 00:15:26,000
jak uprawiać ziemię, zbierać plony
i ustanawiać prawa.

201
00:15:28,080 --> 00:15:33,360
Aztecy w Meksyku
mieli Quetzalcoatla, brodatego wędrowca,

202
00:15:33,440 --> 00:15:36,120
który przekazał im dar cywilizacji.

203
00:15:38,720 --> 00:15:43,880
Na Rapa Nui król Hotu Matu’a
i jego wybrańcy powtarzają motyw

204
00:15:46,520 --> 00:15:49,240
podróżników z odległej krainy,

205
00:15:49,320 --> 00:15:53,120
którzy przybywają,
aby odbudować cywilizację.

206
00:15:59,320 --> 00:16:02,000
Te tradycje powtarzają się
na całym świecie,

207
00:16:02,080 --> 00:16:03,880
więc traktujmy je poważnie.

208
00:16:07,440 --> 00:16:10,640
Nawet dziś opowiadanie historii

209
00:16:10,720 --> 00:16:13,920
jest doskonałym sposobem
na przekazywanie wiedzy.

210
00:16:15,040 --> 00:16:17,440
Myślisz, że te uniwersalne historie

211
00:16:17,520 --> 00:16:22,920
{\an8}przekazują nam cząstkę dawnej wiedzy?

212
00:16:23,000 --> 00:16:24,400
{\an8}Tak myślę.

213
00:16:24,480 --> 00:16:26,360
Skąd to się wzięło?

214
00:16:26,920 --> 00:16:28,760
Przetrwało niewiele osób,

215
00:16:28,840 --> 00:16:33,920
ale ich wiedza została przekazana
w formie legend czy tradycji.

216
00:16:34,560 --> 00:16:38,720
Ludzkie legendy
to baza danych naszego gatunku

217
00:16:38,800 --> 00:16:40,960
z czasów bez zapisanych wspomnień.

218
00:16:41,040 --> 00:16:47,400
Wiemy, że ustne tradycje
to potężny sposób przekazywania historii.

219
00:16:48,000 --> 00:16:51,840
Na myśl przychodzą wydarzenia historyczne.

220
00:16:51,920 --> 00:16:52,880
Absolutnie.

221
00:16:52,960 --> 00:16:56,920
Ta sama myśl jest powtarzana
przez różne kultury,

222
00:16:57,000 --> 00:17:00,040
które rzekomo nie miały ze sobą łączności.

223
00:17:00,120 --> 00:17:02,000
Dlatego myślę,

224
00:17:02,080 --> 00:17:05,560
że mogły dzielić dziedzictwo
po o wiele starszej kulturze.

225
00:17:05,640 --> 00:17:09,520
Dlatego uważam, że powinniśmy
traktować te legendy poważnie.

226
00:17:09,600 --> 00:17:11,040
Też tak myślę.

227
00:17:15,760 --> 00:17:19,440
Wirakocza i inni mityczni nauczyciele

228
00:17:20,120 --> 00:17:24,600
mogli być grupką ocalałych
z zapomnianej cywilizacji.

229
00:17:28,440 --> 00:17:31,760
Może być więcej dowodów
na dziedzictwo Wirakoczy.

230
00:17:33,880 --> 00:17:36,680
Niemal 500 kilometrów na wschód
od Kandelabru,

231
00:17:39,320 --> 00:17:42,440
na szczycie górskim
blisko miejscowości Cusco.

232
00:17:44,880 --> 00:17:47,720
Około 3600 metrów nad poziomem morza.

233
00:17:49,880 --> 00:17:52,120
Oto Sacsayhuaman.

234
00:18:01,360 --> 00:18:07,080
To nadzwyczajne i tajemnicze
starożytne miejsce.

235
00:18:10,520 --> 00:18:14,520
Rozległy szczyt jest pełen
archeologicznych cudów

236
00:18:14,600 --> 00:18:16,200
wykonanych z kamienia.

237
00:18:18,080 --> 00:18:21,600
Na skraju wzgórza leży największa zagadka.

238
00:18:28,640 --> 00:18:31,840
Trzy rzędy kamiennych murów obronnych

239
00:18:35,200 --> 00:18:37,280
wijących się po szczycie.

240
00:18:43,040 --> 00:18:45,640
Przyjeżdżam tu od ponad 30 lat

241
00:18:45,720 --> 00:18:48,080
i nie przestają mnie zadziwiać.

242
00:18:50,800 --> 00:18:55,440
Teraz, kiedy moje poszukiwania
sprowadziły mnie do Ameryk,

243
00:18:56,760 --> 00:19:00,040
ponownie przyjrzę się
tej megalitycznej zagadce.

244
00:19:02,480 --> 00:19:07,960
Stojąc przy tych wielkich megalitach,
czuję się jak miniaturka człowieka.

245
00:19:10,560 --> 00:19:14,160
Tysiące wielokątnych bloków.

246
00:19:14,240 --> 00:19:16,560
Są idealnie ukształtowane i dopasowane.

247
00:19:19,800 --> 00:19:22,920
Każdy blok ma unikalny rozmiar i kształt.

248
00:19:24,560 --> 00:19:28,240
A mimo tego pasują do siebie idealnie.

249
00:19:30,040 --> 00:19:33,240
Jakby stopiły się w całość.

250
00:19:35,280 --> 00:19:38,560
To byłoby trudne
nawet z dzisiejszą technologią.

251
00:19:39,160 --> 00:19:40,680
Jak to zrobiono?

252
00:19:44,600 --> 00:19:48,760
Żeby zrozumieć Sacsayhuaman,
musimy poznać jego historię,

253
00:19:49,920 --> 00:19:52,440
która jest powiązana z poniższym miastem.

254
00:19:58,040 --> 00:20:03,120
Dziś Cusco to metropolia
licząca 500 000 mieszkańców.

255
00:20:04,920 --> 00:20:08,880
Każdego roku
przybywają tu miliony turystów.

256
00:20:11,400 --> 00:20:14,760
Ale ja szukam tu czegoś więcej.

257
00:20:18,000 --> 00:20:21,200
Cusco było stolicą
niegdyś potężnego Państwa Inków,

258
00:20:21,280 --> 00:20:25,280
wyjątkowej i zdumiewającej cywilizacji.

259
00:20:27,160 --> 00:20:30,280
Owa cywilizacja rozkwitła
wśród wysokich Andów

260
00:20:32,040 --> 00:20:36,360
{\an8}słynących z kamiennych budowli
takich jak Machu Picchu.

261
00:20:39,240 --> 00:20:41,440
Ale jak w przypadku Rapa Nui,

262
00:20:41,520 --> 00:20:44,440
prawdziwa historia
przepadła w wyniku katastrofy.

263
00:20:47,080 --> 00:20:49,160
W 1532 roku

264
00:20:49,640 --> 00:20:53,880
hiszpańscy konkwistadorzy
sprowadzili na Inków chaos i zniszczenie.

265
00:20:55,120 --> 00:20:59,760
Z powodu wyniszczania rdzennych kultur
w trakcie i po podbojach Hiszpanów

266
00:20:59,840 --> 00:21:01,320
nasza wiedza o Inkach

267
00:21:01,400 --> 00:21:05,000
pod wieloma względami
pozostaje czarną dziurą historii.

268
00:21:07,360 --> 00:21:11,600
Dlaczego?
Ponieważ historię piszą zwycięzcy.

269
00:21:15,560 --> 00:21:18,720
Niewielu konkwistadorów
postanowiło nauczyć się czegoś

270
00:21:18,800 --> 00:21:20,760
o kulturze, którą wyniszczyli.

271
00:21:23,120 --> 00:21:25,320
Inkowie byli wspaniałą cywilizacją.

272
00:21:25,400 --> 00:21:29,600
Mimo wielkich osiągnięć
nie istnieli długo.

273
00:21:30,760 --> 00:21:32,640
Mimo bogactw i potęgi

274
00:21:32,720 --> 00:21:36,120
Państwo Inków istniało niecały wiek

275
00:21:36,680 --> 00:21:38,680
przed przybyciem konkwistadorów.

276
00:21:39,920 --> 00:21:42,040
Hiszpanie o tym nie wiedzieli

277
00:21:42,600 --> 00:21:47,280
i założyli, że wszystko,
co tu zobaczyli, łącznie z tymi murami,

278
00:21:47,760 --> 00:21:50,360
było dzieło nowo poznanych Inków.

279
00:21:52,680 --> 00:21:55,320
Trudno sobie wyobrazić, jak je stworzono

280
00:21:55,800 --> 00:21:57,840
przy użyciu narzędzi Inków,

281
00:21:57,920 --> 00:22:00,840
które w większości
były mniejszymi kamieniami,

282
00:22:00,920 --> 00:22:03,520
którymi rzekomo mieli uformować te bloki.

283
00:22:03,600 --> 00:22:05,120
To nie ma sensu.

284
00:22:10,240 --> 00:22:12,800
Inkowie nie mieli pisma.

285
00:22:13,600 --> 00:22:16,080
Ale zapiski Hiszpanów mówią nam,

286
00:22:16,560 --> 00:22:21,040
że Sacsayhuaman
to wizja wodza Pachacuti Inca Yupanqui,

287
00:22:21,120 --> 00:22:25,320
który założył Państwo Inków
ponad 500 lat temu.

288
00:22:30,240 --> 00:22:34,880
{\an8}Chcę dowiedzieć się więcej
od eksperta Amadeo Valera Farfána.

289
00:22:37,280 --> 00:22:40,440
Jak uważasz, około którego wieku

290
00:22:40,520 --> 00:22:44,880
powstało to dzieło architektury?

291
00:22:44,960 --> 00:22:48,880
Budowa rozpoczęła się około 1440 roku.

292
00:22:50,600 --> 00:22:53,080
Ukończono ją po 90 latach.

293
00:22:53,160 --> 00:22:54,120
Dobrze.

294
00:22:54,200 --> 00:22:57,080
Zaraz przed przybyciem konkwistadorów.

295
00:23:01,120 --> 00:23:05,760
Pachacuti kazał zbudować Sacsayhuaman
przy użyciu lokalnych kamieni,

296
00:23:07,920 --> 00:23:10,200
które są dość miękkie.

297
00:23:11,280 --> 00:23:14,320
Choć teraz
jest 3500 metrów nad poziomem morza,

298
00:23:14,400 --> 00:23:17,560
kiedyś był częścią dna oceanu.

299
00:23:21,000 --> 00:23:25,640
Dawno temu ta część Ameryki Południowej
była częścią morza.

300
00:23:25,720 --> 00:23:31,800
W innych częściach doliny
można znaleźć wapienne podłoże.

301
00:23:31,880 --> 00:23:33,360
To skała osadowa.

302
00:23:33,440 --> 00:23:35,280
Tak.

303
00:23:36,000 --> 00:23:40,760
I dlatego jest miększa.

304
00:23:43,040 --> 00:23:46,040
Archeolodzy mówią nam,
że te wapienne bloki

305
00:23:46,120 --> 00:23:49,200
pochodzą z kamieniołomów
oddalonych o 14 kilometrów.

306
00:23:51,880 --> 00:23:56,680
Rozumiem, że wapień jest miękki
i łatwy w obróbce,

307
00:23:56,760 --> 00:24:00,800
ale to były ogromne bloki.

308
00:24:00,880 --> 00:24:02,040
Ile ważą?

309
00:24:02,120 --> 00:24:06,360
Najcięższy waży ponad sto ton.

310
00:24:06,440 --> 00:24:07,360
Boże.

311
00:24:12,680 --> 00:24:16,440
Zastanawiam się
nad transportem tych bloków.

312
00:24:16,920 --> 00:24:19,320
Nie mogę zrozumieć, jak to robiono.

313
00:24:19,400 --> 00:24:23,040
Moim zdaniem
to zasługa pokaźnej siły roboczej.

314
00:24:23,120 --> 00:24:29,680
Pedro Cieza de León,
hiszpański żołnierz i kronikarz, twierdzi,

315
00:24:29,760 --> 00:24:34,040
że każdego dnia pracowało tu 20 000 osób.

316
00:24:34,120 --> 00:24:36,520
To ogromne przedsięwzięcie.

317
00:24:37,040 --> 00:24:42,360
Zorganizowanie 20 000 pracowników
to nie lada wyzwanie.

318
00:24:46,800 --> 00:24:50,000
Budowa Empire State Building w Nowym Jorku

319
00:24:50,080 --> 00:24:54,360
wymagała około 3400 osób w XX wieku.

320
00:24:55,640 --> 00:24:58,480
Nawet z sześciokrotnie większą
liczbą pracowników

321
00:24:58,560 --> 00:25:02,120
przeniesienie tych kamieni
przy użyciu dawnej technologii

322
00:25:02,200 --> 00:25:06,880
musiałoby być ogromnym wyzwaniem
narażonym na wiele czynników.

323
00:25:08,680 --> 00:25:12,520
Jedyny zapis dotyczący
przenoszenia megalitów przez Inków

324
00:25:13,120 --> 00:25:17,000
jest autorstwa hiszpańskiego kronikarza,
parę dekad po podbojach.

325
00:25:17,080 --> 00:25:20,320
Według tego, co usłyszał
od lokalnej ludności,

326
00:25:20,800 --> 00:25:23,240
próba skończyła się katastrofą.

327
00:25:26,440 --> 00:25:30,160
Mówi nam o wielkim głazie
przenoszonym przez górę

328
00:25:30,240 --> 00:25:32,240
przez ponad 20 000 osób.

329
00:25:33,880 --> 00:25:38,000
Nagle głaz wymknął im się z rąk
i spadł z urwiska,

330
00:25:40,080 --> 00:25:42,080
miażdżąc ponad 300 osób.

331
00:25:44,800 --> 00:25:48,520
Skoro mieli takie problemy
z przeniesieniem jednego megalitu,

332
00:25:48,600 --> 00:25:51,120
jak sprowadzili tu całe tysiące?

333
00:25:59,000 --> 00:26:05,600
Według Hiszpanów Inkowie posługiwali się
linami, rolkami i dźwigniami.

334
00:26:08,600 --> 00:26:14,000
Przy ogromnych staraniach mogliby
złożyć ze sobą ze trzy takie bloki.

335
00:26:14,080 --> 00:26:18,760
Ale czy potrafiliby tak starannie
ułożyć całe setki?

336
00:26:18,840 --> 00:26:20,840
To wbrew logice.

337
00:26:22,680 --> 00:26:26,520
Może ten inkaski władca
nadzorował budowę fortecy

338
00:26:26,600 --> 00:26:31,920
na megalitycznych murach,
które były tam już wcześniej.

339
00:26:34,080 --> 00:26:36,280
Trudno sobie wyobrazić,

340
00:26:36,360 --> 00:26:40,160
jakie widoki przywitały tu
hiszpańskich zdobywców.

341
00:26:40,240 --> 00:26:42,520
Łącząc najnowsze dane naukowe

342
00:26:42,600 --> 00:26:45,440
z zeznaniami pierwszych konkwistadorów,

343
00:26:45,520 --> 00:26:49,360
możemy dość dobrze określić,
jak wyglądał Sacsayhuaman

344
00:26:49,440 --> 00:26:51,280
u szczytu Państwa Inków.

345
00:26:56,920 --> 00:26:59,520
Hiszpanie mówią nam, że główny kompleks

346
00:26:59,600 --> 00:27:03,960
służył jako baraki
mieszczące tysiące żołnierzy.

347
00:27:09,120 --> 00:27:14,040
Opisują trójwarstwową
okrągłą, 15-metrową wieżę

348
00:27:15,200 --> 00:27:18,200
otoczoną
przez prostokątne budynki i dziedzińce

349
00:27:19,560 --> 00:27:23,040
z własnym systemem nawadniania
i spichlerzem.

350
00:27:26,200 --> 00:27:30,160
Najeźdźcy wierzyli,
że Sacsayhuaman miał być fortecą,

351
00:27:31,680 --> 00:27:34,560
ponieważ po upadku Cusco

352
00:27:34,640 --> 00:27:38,520
Inkowie zajęli ostatnie stanowisko obronne
za murami,

353
00:27:42,240 --> 00:27:44,200
które stoją tu do dziś.

354
00:27:46,600 --> 00:27:48,800
Ale czy to dlatego zostały zbudowane?

355
00:27:50,920 --> 00:27:57,600
Co archeolodzy myślą o tym,
jak i dlaczego zbudowano Sacsayhuaman?

356
00:27:58,200 --> 00:28:01,680
Wiele osób uważa,
że był to obiekt wojskowy.

357
00:28:02,280 --> 00:28:06,600
Tak mówili Hiszpanie czy konkwistadorzy,

358
00:28:06,680 --> 00:28:07,920
ale to nieprawda.

359
00:28:08,000 --> 00:28:13,360
To była świątynia,
w której odbywały się rytuały i ceremonie.

360
00:28:15,800 --> 00:28:18,440
Więc myśl, o której często czytamy,

361
00:28:18,520 --> 00:28:23,000
według której Sacsayhuaman miał być
fortecą wojskową, jest błędna?

362
00:28:23,080 --> 00:28:24,400
Absolutnie.

363
00:28:27,000 --> 00:28:29,440
Pozostałości po budowlach

364
00:28:29,920 --> 00:28:32,720
stworzonych
z jednakowych prostokątnych bloków

365
00:28:33,240 --> 00:28:37,040
sugerują, że powstały w innym czasie
niż megalityczne mury.

366
00:28:39,440 --> 00:28:44,040
Można uznać,
że Inkowie odziedziczyli te budowle

367
00:28:44,120 --> 00:28:48,400
i że trudno ustalić,
jaka jest ich historia.

368
00:28:48,480 --> 00:28:49,360
Tak.

369
00:28:50,080 --> 00:28:53,240
Widzimy też, że skonstruowano je

370
00:28:53,320 --> 00:28:56,040
przy użyciu innej,
wciąż nieznanej techniki.

371
00:28:59,720 --> 00:29:03,920
Można powiedzieć,
że to utracona technologia.

372
00:29:06,040 --> 00:29:11,440
Stoi przed nami zagadka,
której nie potrafimy rozwiązać.

373
00:29:12,920 --> 00:29:17,960
Być może gładkie,
wielkie, zygzakowate mury

374
00:29:18,040 --> 00:29:21,600
zostały zbudowane nie przez Inków,
ale przez kogoś innego.

375
00:29:27,920 --> 00:29:31,520
Może tutejsze budowle przypisywane Inkom

376
00:29:32,120 --> 00:29:35,080
wykorzystują o wiele starszą wiedzę.

377
00:29:38,360 --> 00:29:40,160
Może być to dziedzictwo

378
00:29:40,640 --> 00:29:45,320
o wiele starszej cywilizacji,
wciąż nieokreślonej przez archeologów.

379
00:29:48,320 --> 00:29:53,200
W końcu w całym Peru nie znaleziono

380
00:29:53,800 --> 00:29:55,800
prostszych wersji takich murów.

381
00:29:57,040 --> 00:30:00,600
Ale widzieliśmy coś podobnego na Rapa Nui.

382
00:30:03,960 --> 00:30:06,120
{\an8}Mury Ahu Vinapu,

383
00:30:06,200 --> 00:30:11,880
{\an8}rzekomo zbudowane o wiele wcześniej
i 3200 kilometrów stąd.

384
00:30:14,960 --> 00:30:17,400
Bloki są stworzone z litego bazaltu.

385
00:30:17,480 --> 00:30:19,280
Są pięknie dopasowane

386
00:30:19,360 --> 00:30:23,840
i wykorzystują wielokątne elementy,
tak jak mury Sacsayhuaman.

387
00:30:25,280 --> 00:30:30,040
{\an8}Podobne starożytne budownictwo znajdujemy
w Turcji i Egipcie.

388
00:30:32,120 --> 00:30:37,200
{\an8}Jest tam charakterystyczna mała cegła
umieszczona między większymi blokami.

389
00:30:37,280 --> 00:30:41,280
{\an8}W Cusco jest identyczna konstrukcja.

390
00:30:43,080 --> 00:30:45,720
{\an8}Niektórzy sugerują,
że budowniczy po prostu

391
00:30:45,800 --> 00:30:47,800
{\an8}wydajnie wykorzystywali materiały.

392
00:30:48,560 --> 00:30:50,560
Ale spójrzcie na tę precyzję.

393
00:30:51,600 --> 00:30:55,120
Czuję, że to dawna technologia,

394
00:30:55,200 --> 00:30:58,040
którą wykorzystano nie tylko w Peru.

395
00:31:01,080 --> 00:31:04,280
A jeśli Inkowie zbudowali swoje struktury

396
00:31:04,360 --> 00:31:06,760
na o wiele starszych fundamentach?

397
00:31:08,280 --> 00:31:10,280
Te fundamenty mogą sięgać

398
00:31:10,360 --> 00:31:13,520
korzeni amerykańskich cywilizacji.

399
00:31:17,200 --> 00:31:21,920
Ta możliwość prowadzi mnie
do miasta pod Sacsayhuaman,

400
00:31:22,640 --> 00:31:25,640
którego nazwa może być wskazówką.

401
00:31:27,360 --> 00:31:29,920
W języku Inków, keczua,

402
00:31:30,000 --> 00:31:32,560
Cusco oznacza „pępek ziemi”.

403
00:31:34,200 --> 00:31:38,720
{\an8}Jak te inne święte,
starożytne pępki, w tym Rapa Nui.

404
00:31:41,360 --> 00:31:45,680
Fakt, że na całym świecie
znajdujemy różne „pępki”,

405
00:31:45,760 --> 00:31:48,520
nie powinien być lekceważony.

406
00:31:51,120 --> 00:31:55,520
Czy wyjątkowe budownictwo
tego „pępka ziemi”

407
00:31:55,600 --> 00:32:00,440
może być kolejną spuścizną
po starszej, zaawansowanej cywilizacji,

408
00:32:00,520 --> 00:32:01,920
której szukałem?

409
00:32:06,280 --> 00:32:08,400
Gdzie nie spojrzymy w tym mieście,

410
00:32:08,480 --> 00:32:12,920
widzimy warstwy pięknych,
skomplikowanych murów.

411
00:32:13,480 --> 00:32:15,800
Niektóre wykorzystują wielkie megality.

412
00:32:16,440 --> 00:32:18,920
Tajemnica tkwi w tym,
że każdy z tych murów

413
00:32:19,000 --> 00:32:21,480
wykorzystuje różne style architektoniczne.

414
00:32:21,560 --> 00:32:24,840
Niektóre są bardzo wyrafinowane,
niektóre prymitywne.

415
00:32:28,760 --> 00:32:31,840
To prowadzi mnie do Calle Loreto w Cusco

416
00:32:32,640 --> 00:32:35,360
i badacza archeologicznego
Jesusa Gamarry.

417
00:32:36,320 --> 00:32:38,040
To potomek Inków,

418
00:32:38,120 --> 00:32:42,200
{\an8}który od dziesiątek lat
przygląda się tym unikalnym budowlom.

419
00:32:43,560 --> 00:32:48,080
Opowiedz o swojej pracy w Cusco
i Świętej Dolinie Inków.

420
00:32:49,120 --> 00:32:54,920
Moją pasją
jest tajemnica ludzkiego pochodzenia.

421
00:32:55,800 --> 00:33:00,040
Odzwierciedla ją ten kamień

422
00:33:00,120 --> 00:33:04,720
będący najstarszym świadkiem w historii.

423
00:33:06,840 --> 00:33:09,120
Tak jak w Sacsayhuaman,

424
00:33:09,200 --> 00:33:12,480
te bloki są ze sobą idealnie połączone.

425
00:33:13,440 --> 00:33:16,880
Jedna krawędź przepływa w drugą.

426
00:33:18,400 --> 00:33:20,080
To zdumiewające.

427
00:33:20,160 --> 00:33:24,520
Jestem oszołomiony
i nie potrafię stwierdzić,

428
00:33:24,600 --> 00:33:28,280
jak ktoś zbudował te mury,

429
00:33:28,360 --> 00:33:31,560
idealnie dopasowując do siebie
te wielkie kamienie.

430
00:33:33,120 --> 00:33:36,200
Archeolodzy twierdzą, że to dzieło Inków,

431
00:33:36,800 --> 00:33:41,680
którzy wyklepali je
przy użyciu mniejszych kamieni.

432
00:33:42,280 --> 00:33:48,640
Czegoś takiego nie można stworzyć
przy pomocy tak prostych narzędzi.

433
00:33:48,720 --> 00:33:52,120
Nie pozwoliłyby na precyzję,

434
00:33:52,200 --> 00:33:56,360
którą widzimy w tych budowlach.

435
00:33:58,360 --> 00:34:01,520
Najlepszym odzwierciedleniem owej precyzji

436
00:34:02,280 --> 00:34:06,400
jest ten 12-kątny kamień,

437
00:34:08,400 --> 00:34:13,240
którego krawędzi są idealnie dopasowane
do 11 pozostałych bloków.

438
00:34:16,160 --> 00:34:20,720
Jest coś jeszcze
w tych rzekomo inkaskich murach.

439
00:34:23,320 --> 00:34:26,400
Widzę tu wiele różnych
stylów architektonicznych.

440
00:34:26,480 --> 00:34:28,720
Nadzwyczajne budownictwo

441
00:34:28,800 --> 00:34:32,640
połączone z przeciętną robocizną.

442
00:34:32,720 --> 00:34:34,280
Pomóż mi to zrozumieć.

443
00:34:34,880 --> 00:34:38,680
To nie wygląda na architekturę Inków.

444
00:34:40,280 --> 00:34:47,240
Inkowie nie wykorzystywali
takich wielokątów i warstw.

445
00:34:47,760 --> 00:34:51,280
Ich architektura wygląda inaczej.

446
00:34:51,360 --> 00:34:55,040
Cechują ją kąty proste.

447
00:34:58,440 --> 00:35:02,680
Na blokach z wyższych sekcji
znajdziemy ślady

448
00:35:02,760 --> 00:35:04,760
po podstawowych narzędziach Inków.

449
00:35:06,040 --> 00:35:10,720
Ich konstrukcja, w przeciwieństwie
do niższych warstw, nie jest tajemnicą.

450
00:35:12,840 --> 00:35:15,840
Twoim zdaniem to nie jest dzieło Inków?

451
00:35:15,920 --> 00:35:18,120
Nie.

452
00:35:19,080 --> 00:35:23,360
Jesus wierzy, że Inkowie
budowali nad i wokół starożytnych murów,

453
00:35:23,440 --> 00:35:26,200
które były tu przed nimi.

454
00:35:29,480 --> 00:35:34,440
Historia Cusco jest o wiele starsza

455
00:35:34,520 --> 00:35:37,680
niż tylko historia Inków.

456
00:35:39,360 --> 00:35:44,920
Jesus Gamarra jest przekonany,
że widzimy tu trzy style architektoniczne

457
00:35:45,000 --> 00:35:47,080
pochodzące od trzech kultur.

458
00:35:49,360 --> 00:35:53,520
Jego zdaniem najnowsze,
surowe budownictwo jest dziełem Inków.

459
00:35:54,520 --> 00:35:57,600
Wierzy, że gładkie kamienie
sprzed epoki Inków,

460
00:35:57,680 --> 00:35:59,920
tutaj i w Sacsayhuaman,

461
00:36:00,000 --> 00:36:02,840
sięgają o wiele starszej techniki.

462
00:36:03,440 --> 00:36:06,720
Inkowie szanowali ją,
ale nie potrafili jej odwzorować.

463
00:36:10,040 --> 00:36:12,000
Te rzeczy są niemożliwe

464
00:36:12,520 --> 00:36:15,520
dla późniejszych cywilizacji.

465
00:36:15,600 --> 00:36:18,520
To starsze budowle,

466
00:36:18,600 --> 00:36:25,200
do których użyto miększych skał.

467
00:36:26,520 --> 00:36:30,160
Jesus Gamarra nazywa ten styl Hanan Pacha.

468
00:36:30,640 --> 00:36:36,080
Wysyła mnie do intrygującego miejsca,
gdzie mogę zobaczyć ten styl z bliska.

469
00:36:36,840 --> 00:36:39,760
Zbocze pod Sacsayhuaman.

470
00:36:45,200 --> 00:36:47,360
To tajemnicze miejsce,

471
00:36:49,640 --> 00:36:53,080
którego wejście jest niemal ukryte.

472
00:36:56,080 --> 00:36:59,400
Tu również widzimy
mieszankę różnych stylów budownictwa.

473
00:37:01,880 --> 00:37:04,200
Nazywane jest Świątynią Księżyca.

474
00:37:06,440 --> 00:37:11,200
ŚWIĄTYNIA KSIĘŻYCA

475
00:37:15,280 --> 00:37:19,640
To dziwne, tajemnicze
i skomplikowane miejsce.

476
00:37:20,560 --> 00:37:23,480
Niskie kamienne mury są typowe dla Inków.

477
00:37:25,240 --> 00:37:30,120
Ale za nimi kryje się coś zupełnie innego.

478
00:37:34,000 --> 00:37:38,520
Wciąga nas wąskie przejście,

479
00:37:38,600 --> 00:37:40,160
otacza cisza.

480
00:37:42,360 --> 00:37:45,240
To niemal jak wejście do labiryntu.

481
00:37:47,040 --> 00:37:50,560
Wygląda to na dzieło technologii,
której nie rozumiemy,

482
00:37:51,200 --> 00:37:55,080
która nie ma dla nas sensu.

483
00:38:24,880 --> 00:38:26,960
{\an8}Napisy: Filip Bernard Karbowiak