1
00:00:11,800 --> 00:00:15,000
Ta cần kiểm tra lại
tiền sử của Đảo Phục Sinh.

2
00:00:18,080 --> 00:00:20,760
Ta không nên chấp nhận
những gì ta được kể.

3
00:00:24,480 --> 00:00:28,800
{\an8}Cư dân và nhà khảo cổ học Rapa Nui,
Tiến sĩ Sonia Haoa Cardinali

4
00:00:28,880 --> 00:00:32,960
{\an8}đã dành gần năm thập kỷ
để khôi phục lịch sử đã mất của hòn đảo,

5
00:00:35,080 --> 00:00:38,960
không phải bằng nghiên cứu tượng Moai
hoặc các khu định cư cổ xưa,

6
00:00:39,040 --> 00:00:42,000
mà thông qua tìm hiểu kỹ lưỡng
các thực vật của nó.

7
00:00:42,960 --> 00:00:46,880
Sonia, tôi hiểu rằng
cô quan tâm đặc biệt đến thực vật học,

8
00:00:46,960 --> 00:00:48,920
nhưng cô cũng là nhà khảo cổ học.

9
00:00:49,000 --> 00:00:52,120
Vâng. Quan trọng nhất với tôi

10
00:00:52,200 --> 00:00:55,560
là hiểu con người,

11
00:00:56,360 --> 00:00:58,840
là hiểu họ đến đảo này như nào,

12
00:00:58,920 --> 00:01:02,800
là hiểu họ thích nghi với đảo này như nào

13
00:01:03,400 --> 00:01:08,680
vì là con người,
ta không thể làm gì nếu không có cây.

14
00:01:12,040 --> 00:01:17,160
Trong hố một núi lửa đã tắt ở Rapa Nui,
Tiến sĩ Cardinali và đồng nghiệp

15
00:01:17,240 --> 00:01:21,680
đã tìm kiếm bằng chứng sớm nhất về
cây trồng hoặc hoa màu không phải bản địa

16
00:01:21,760 --> 00:01:24,120
mà chắc đã được con người đưa đến đây.

17
00:01:25,920 --> 00:01:29,040
Thực vật nói gì
về thời điểm con người sống ở đảo này?

18
00:01:29,120 --> 00:01:34,400
Trong nghiên cứu về các thức ăn khác nhau
mà chúng tôi có, kết quả…

19
00:01:34,480 --> 00:01:35,720
Vâng.

20
00:01:36,360 --> 00:01:37,200
…có chuối.

21
00:01:39,360 --> 00:01:43,760
Họ tìm thấy chuối trên đảo này
3.000 năm trước.

22
00:01:43,840 --> 00:01:48,520
Vậy chuối đã có trên đảo Rapa Nui
ít nhất 3.000 năm?

23
00:01:48,600 --> 00:01:49,600
Vâng.

24
00:01:52,640 --> 00:01:54,960
Và chuối không tự đến đây.

25
00:01:56,440 --> 00:01:59,120
Không phải do chim mang đến.

26
00:01:59,200 --> 00:02:01,320
Không phải do biển mang đến.

27
00:02:01,400 --> 00:02:05,920
Chuối phải được trồng bởi con người.

28
00:02:07,440 --> 00:02:10,400
Nên đó là lý do nó nói với anh rằng

29
00:02:10,480 --> 00:02:16,240
Rapa Nui có một thời kỳ khác
khi con người đến định cư.

30
00:02:16,320 --> 00:02:17,160
Vâng.

31
00:02:17,240 --> 00:02:21,600
Nó là một bất ngờ rất lớn với mọi người.
Nó đã thay đổi lịch sử một chút.

32
00:02:21,680 --> 00:02:23,880
Chà, nó thay đổi lịch sử rất nhiều.

33
00:02:23,960 --> 00:02:25,720
Đất không nói dối.

34
00:02:25,800 --> 00:02:27,520
Vâng, đất nói lên sự thật.

35
00:02:27,600 --> 00:02:33,240
Chúng tôi đã nghĩ
chuối không quá quan trọng.

36
00:02:36,840 --> 00:02:41,840
Tiến sĩ Cardinali xác định niên đại
bằng tàn dư siêu nhỏ của cây chuối

37
00:02:42,600 --> 00:02:48,640
và cho thấy con người đã đến Rapa Nui
sớm hơn so với ta nghĩ khoảng 2.000 năm.

38
00:02:48,760 --> 00:02:51,920
3.215 NĂM TRƯỚC

39
00:02:52,720 --> 00:02:55,720
Cây cối đang giúp ta
có những mốc thời gian sớm hơn.

40
00:02:56,320 --> 00:02:59,400
Và nó có thể còn có trước 3.000 năm.

41
00:02:59,480 --> 00:03:04,760
Chúng ta không biết. Nhưng đó là lý do
chúng ta nên tiếp tục tìm hiểu.

42
00:03:04,840 --> 00:03:05,800
Chắc chắn rồi.

43
00:03:08,200 --> 00:03:10,160
Với bằng chứng mới này,

44
00:03:10,240 --> 00:03:13,320
tiền sử của Rapa Nui phải được xem lại.

45
00:03:14,440 --> 00:03:19,120
Phát hiện của Tiến sĩ Cardinali cho thấy
người định cư Polynesia đến hòn đảo này

46
00:03:19,200 --> 00:03:21,560
sớm hơn nhiều so với mốc được chấp nhận.

47
00:03:22,440 --> 00:03:26,720
Nhưng theo truyền thuyết truyền miệng
của Rapa Nui, có một khả năng khác.

48
00:03:28,440 --> 00:03:32,600
Có lẽ Hotu Matu'a
và bảy người đồng hành đã đến đây

49
00:03:32,680 --> 00:03:36,520
hàng ngàn năm sớm hơn
so với tưởng tượng của bất kỳ ai.

50
00:03:39,960 --> 00:03:43,760
Liệu câu chuyện về hòn đảo này
có thể có một chương bị lãng quên?

51
00:03:44,240 --> 00:03:48,560
Một chương trước đó được viết bởi
nhóm sống sót sau trận đại hồng thủy

52
00:03:48,640 --> 00:03:51,160
xảy ra khoảng 12.000 năm trước?

53
00:04:05,040 --> 00:04:09,160
{\an8}KHẢI HUYỀN THỜI CỔ ĐẠI
CHÂU MỸ

54
00:04:09,240 --> 00:04:11,840
{\an8}CHƯƠNG III

55
00:04:14,760 --> 00:04:18,480
Nếu con người đã đến Rapa Nui
hàng ngàn năm trước,

56
00:04:19,080 --> 00:04:20,160
họ đã sống ở đâu?

57
00:04:21,720 --> 00:04:24,600
Ta có thể tìm thấy dấu vết khảo cổ ở đâu?

58
00:04:27,400 --> 00:04:29,960
Hãy nhớ ở đỉnh cao
của Kỷ Băng hà cuối cùng,

59
00:04:30,040 --> 00:04:33,600
mực nước biển khi đó
thấp hơn 120 mét so với hiện tại.

60
00:04:34,200 --> 00:04:36,640
Rapa Nui khi đó là hòn đảo lớn hơn nhiều.

61
00:04:38,800 --> 00:04:42,480
Diện tích đó có thể là
nơi sống của dân số đông hơn nhiều,

62
00:04:45,040 --> 00:04:49,760
nó có thể giúp giải thích lý do thành công
của siêu dự án làm tượng Moai.

63
00:04:52,560 --> 00:04:56,280
Những người làm tượng
có thể đã chọn sống ở gần bờ biển cổ xưa,

64
00:04:56,360 --> 00:04:57,800
giờ bị chìm dưới nước

65
00:05:00,400 --> 00:05:03,120
và chỉ dùng vùng đất cao hơn
mà ta thấy hôm nay

66
00:05:03,200 --> 00:05:05,120
cho siêu dự án làm tượng của họ?

67
00:05:06,800 --> 00:05:11,840
Ta thường không nhận ra
bao nhiêu đất đã bị mất vì nước biển dâng

68
00:05:11,920 --> 00:05:13,120
vào cuối Kỷ Băng hà,

69
00:05:13,200 --> 00:05:16,880
con số này khoảng 26 triệu kilomet vuông,

70
00:05:17,680 --> 00:05:19,880
vùng đất tốt nhất thế giới lúc đó.

71
00:05:20,680 --> 00:05:23,000
Và khi mực nước biển đột ngột dâng cao,

72
00:05:23,080 --> 00:05:26,160
những bờ biển đó bị nhấn chìm dưới biển,

73
00:05:27,360 --> 00:05:31,840
và mọi thứ được xây ở các vùng ngập đó
đều bị phá hủy tan tành.

74
00:05:32,640 --> 00:05:36,480
Và không ai biết những gì đã bị mất
do mực nước biển dâng cao.

75
00:05:45,800 --> 00:05:49,840
Điều chúng ta biết là
những người sớm nhất sống ở đây

76
00:05:49,920 --> 00:05:53,400
không chỉ có kỹ năng
điêu khắc đá phi thường.

77
00:05:58,000 --> 00:06:02,320
Truyền thuyết Rapa Nui cho rằng
người sáng lập vĩ đại, Vua Hotu Matu'a,

78
00:06:02,920 --> 00:06:06,560
đã mang theo thứ đặc biệt
từ vùng đất Hiva xa xôi đó,

79
00:06:07,120 --> 00:06:08,280
một ngôn ngữ viết.

80
00:06:11,520 --> 00:06:16,000
Các dấu tích của nó được bảo tồn
trên các tấm gỗ được gọi là rongorongo,

81
00:06:17,000 --> 00:06:20,320
rất có thể là bản sao chép lại
qua nhiều thế hệ

82
00:06:20,400 --> 00:06:22,880
vì các bản gốc đã bị mất trong lịch sử.

83
00:06:23,840 --> 00:06:26,280
Chưa đến 30 rongorongo còn tồn tại,

84
00:06:27,000 --> 00:06:29,720
giờ được bảo quản
ở các bảo tàng khắp thế giới.

85
00:06:31,280 --> 00:06:35,720
Với các cư dân Rapa Nui như Leo Pakarati,
nhà làm phim tài liệu bản địa,

86
00:06:36,240 --> 00:06:39,240
các tấm gỗ này
có một vị trí đặc biệt trong lịch sử.

87
00:06:40,080 --> 00:06:41,440
Đó là một kỳ tích

88
00:06:41,520 --> 00:06:46,600
vì chữ viết thường gắn với
một nền văn hóa lớn, có tổ chức cao.

89
00:06:46,680 --> 00:06:49,040
{\an8}Và ta tìm thấy nó ở một hòn đảo nhỏ.

90
00:06:49,560 --> 00:06:53,320
Rongorongo rất thú vị và quan trọng
trong văn hóa của chúng tôi.

91
00:06:53,400 --> 00:06:55,640
Tôi nghĩ nó là duy nhất ở Polynesia.

92
00:06:55,720 --> 00:06:58,640
Vâng, duy nhất.
Các đảo khác không có rongorongo.

93
00:07:00,320 --> 00:07:03,400
Với các cuộc truy quét nô lệ vào thế kỷ 19

94
00:07:03,480 --> 00:07:07,280
và phá hủy hoàn toàn truyền thuyết
và tri thức của Đảo Phục Sinh,

95
00:07:07,360 --> 00:07:10,640
không ai còn có thể
đọc các tấm gỗ rongorongo,

96
00:07:10,720 --> 00:07:15,200
và chúng vẫn là một trong các bí ẩn lớn
của thế giới cổ đại.

97
00:07:16,160 --> 00:07:19,840
Các nhà ngôn ngữ học đã xác định
có quá nhiều ký hiệu khác nhau

98
00:07:19,920 --> 00:07:22,760
trong hệ chữ rongorongo
nên nó không thể là bảng chữ cái.

99
00:07:24,040 --> 00:07:27,000
Nó có thể là hệ chữ tượng hình
hoặc ký hiệu,

100
00:07:27,080 --> 00:07:30,520
tương tự các hệ chữ
được phát triển bởi người Ai Cập cổ đại

101
00:07:30,600 --> 00:07:32,680
và nền văn minh Thung lũng Indus,

102
00:07:34,000 --> 00:07:38,200
một hệ chữ mà phải mất hàng trăm,
thậm chí hàng nghìn năm để hoàn thiện.

103
00:07:40,000 --> 00:07:42,760
Hệ chữ rongorongo rất phức tạp.

104
00:07:42,840 --> 00:07:47,720
Anh cần nhiều yếu tố, anh biết đấy,
hòa bình, nước, thức ăn, xã hội.

105
00:07:48,560 --> 00:07:51,840
Đây là quá trình rất trí tuệ và phức tạp.

106
00:07:52,520 --> 00:07:55,400
Trong nhiều thế kỷ,
trước khi người châu Âu đến,

107
00:07:56,000 --> 00:07:58,640
ngôn ngữ viết được tôn vinh qua bài hát.

108
00:07:59,240 --> 00:08:03,720
Nhưng mối liên hệ giữa âm thanh
và biểu tượng đã bị lãng quên từ lâu.

109
00:08:04,240 --> 00:08:06,760
Họ không học đọc.

110
00:08:06,840 --> 00:08:11,160
Họ chỉ học bài hát.
Trong thời gian dài, bài hát vẫn tiếp tục.

111
00:08:11,240 --> 00:08:13,800
Các bài hát này nói về những gì?

112
00:08:14,280 --> 00:08:15,720
Hệ thống nông nghiệp.

113
00:08:15,800 --> 00:08:16,880
Vâng.

114
00:08:16,960 --> 00:08:18,520
Các quy tắc điều hướng.

115
00:08:19,560 --> 00:08:22,560
Danh sách các dòng dõi khác nhau.

116
00:08:23,520 --> 00:08:25,680
Người sở hữu lãnh thổ, đại khái thế.

117
00:08:25,760 --> 00:08:26,600
Vâng.

118
00:08:26,680 --> 00:08:28,600
Với tôi, hệ chữ rongorongo

119
00:08:28,680 --> 00:08:34,960
có lẽ là thứ quan trọng nhất
tạo ra bởi Tupuna, tổ tiên của chúng tôi.

120
00:08:37,080 --> 00:08:40,960
Sự hiện diện của hệ chữ phức tạp
và hoàn chỉnh trên đảo Phục Sinh

121
00:08:41,040 --> 00:08:44,920
là một nghịch lý và bí ẩn
chưa được giải thích.

122
00:08:48,400 --> 00:08:50,760
Tôi nghĩ phải xem xét khả năng

123
00:08:50,840 --> 00:08:57,000
rằng hệ chữ đó lần đầu tiên được đưa đến
Đảo Phục Sinh ở thời tiền sử xa xôi

124
00:08:57,080 --> 00:09:01,000
bởi những người định cư đầu tiên
trong truyền thuyết truyền miệng,

125
00:09:01,080 --> 00:09:04,880
họ đến từ Hiva,
vùng đất lớn hơn nhiều ở Thái Bình Dương

126
00:09:04,960 --> 00:09:09,880
bị ngập trong một trận đại hồng thủy
và chìm dưới những con sóng.

127
00:09:11,120 --> 00:09:14,080
Tôi nhận ra đây là suy đoán của tôi,

128
00:09:14,600 --> 00:09:18,640
nhưng liệu chúng ta có thể xem
ngôn ngữ thực tế được sử dụng

129
00:09:18,720 --> 00:09:21,440
bởi nền văn minh đã mất
mà tôi đang tìm kiếm?

130
00:09:25,000 --> 00:09:26,960
Một dân tộc từ Hiva xa xôi

131
00:09:30,560 --> 00:09:35,080
có nguồn gốc và ngôn ngữ được bảo tồn
bởi những người Polynesia đi biển,

132
00:09:35,160 --> 00:09:38,000
những người ngày nay
tự gọi mình là Rapa Nui.

133
00:09:45,160 --> 00:09:48,120
Tôi tin rằng
tượng Moai cũng có thể là một sản phẩm

134
00:09:48,200 --> 00:09:50,680
của nền văn minh trước đó này.

135
00:09:54,480 --> 00:09:58,720
Có cả bằng chứng
rằng các ahu đỡ các tượng Moai

136
00:09:58,800 --> 00:10:02,720
có thể được dựa trên một thiết kế cũ,
do người khác tạo ra.

137
00:10:04,000 --> 00:10:05,280
Như ahu này.

138
00:10:08,640 --> 00:10:10,200
Đây là Ahu Vinapu.

139
00:10:10,280 --> 00:10:12,280
Nó độc đáo ở hai khía cạnh.

140
00:10:13,080 --> 00:10:16,720
Thứ nhất, nó được xây dựng hoàn toàn
bằng đá bazan cứng,

141
00:10:17,320 --> 00:10:20,680
không phải từ đá tuff núi lửa mềm
như hầu hết các ahu khác

142
00:10:20,760 --> 00:10:23,080
Thứ hai, và rất nổi bật,

143
00:10:24,760 --> 00:10:28,320
các khối cự thạch của nó
liên kết với nhau một cách phức tạp,

144
00:10:28,400 --> 00:10:31,760
vượt trội hơn hẳn mọi ahu khác trên đảo.

145
00:10:33,640 --> 00:10:37,160
Nó được những người xây dựng ban đầu
làm chính xác đến mức

146
00:10:37,240 --> 00:10:42,320
không vật liệu hữu cơ cùng thời
bị kẹt trong các khe nối mỏng,

147
00:10:42,920 --> 00:10:45,480
khiến ta không thể xác định
niên đại của nó.

148
00:10:46,360 --> 00:10:48,360
Nó dường như rất lạc lõng ở đây

149
00:10:48,440 --> 00:10:52,400
đến nỗi ai đó có thể hình dung
nó là tác phẩm của nền văn hóa khác.

150
00:10:54,480 --> 00:10:58,560
Và còn một lý do nữa khiến tôi nghi ngờ
rằng nền văn hóa khác biệt này

151
00:10:58,640 --> 00:11:02,560
có thể là nền văn minh đã mất
của Kỷ Băng hà mà tôi đã tìm kiếm.

152
00:11:03,440 --> 00:11:07,360
Tên ban đầu của toàn bộ hòn đảo là
Te Pito o Te Henua,

153
00:11:07,440 --> 00:11:09,960
có nghĩa là "rốn của Trái Đất."

154
00:11:11,240 --> 00:11:15,040
Việc gọi các địa điểm
cổ xưa thiêng liêng là rốn

155
00:11:15,120 --> 00:11:20,480
là điều xuất hiện nhiều lần
trong nhiều nền văn hóa và ngôn ngữ cổ đại

156
00:11:20,560 --> 00:11:21,800
trên khắp thế giới.

157
00:11:23,640 --> 00:11:26,440
{\an8}Göbekli Tepe có nghĩa là "đồi của rốn".

158
00:11:26,520 --> 00:11:27,840
{\an8}GÖBEKLI TEPE
THỔ NHĨ KỲ

159
00:11:27,920 --> 00:11:31,280
{\an8}Delphi ở Hy Lạp là cái rốn của trái đất.

160
00:11:32,000 --> 00:11:34,120
{\an8}Angkor ở Campuchia là một ví dụ nữa.

161
00:11:38,720 --> 00:11:43,360
Liệu có khả năng một nền văn hóa đi biển
toàn cầu nào đó từ thời tiền sử

162
00:11:43,440 --> 00:11:48,240
đã dùng tham chiếu rốn để đặt tên
cho các địa điểm thiêng liêng nhất của họ,

163
00:11:48,880 --> 00:11:50,280
kể cả Rapa Nui?

164
00:11:51,640 --> 00:11:54,400
Nếu vậy, họ đã đến đây như thế nào?

165
00:11:56,800 --> 00:11:59,960
Có một khả năng thú vị.

166
00:12:07,480 --> 00:12:11,840
Rapa Nui nằm ở đầu phía tây
của một dãy núi dưới biển.

167
00:12:14,040 --> 00:12:18,440
Trong thời Kỷ Băng hà,
khi mực nước biển thấp hơn 120 mét

168
00:12:18,520 --> 00:12:23,360
và đáy đại dương có thể cao hơn
do hiện tượng được gọi là đẳng tĩnh,

169
00:12:24,080 --> 00:12:27,160
đỉnh của một số ngọn núi
có thể đã nhô lên mặt nước,

170
00:12:29,000 --> 00:12:31,520
tạo thành một chuỗi các đảo nhỏ

171
00:12:32,000 --> 00:12:35,200
nối liền Rapa Nui
với bờ biển Peru ngày nay.

172
00:12:36,840 --> 00:12:42,040
Chắc chắn rồi, chính tại đó
ta tìm thấy một điều đáng kinh ngạc,

173
00:12:42,120 --> 00:12:44,360
khắc trên một ngọn đồi hướng ra biển,

174
00:12:49,400 --> 00:12:51,160
một hình vẽ địa lý khổng lồ,

175
00:12:52,760 --> 00:12:55,320
có tên là Candelabra của dãy Andes.

176
00:12:58,280 --> 00:13:01,080
Cát đã được cạo bỏ,
để lộ ra đá trần bên dưới

177
00:13:01,160 --> 00:13:03,200
có hình một cây đinh ba khổng lồ.

178
00:13:05,280 --> 00:13:09,880
Khi bạn đến gần bờ biển Peru,
nó như ngọn hải đăng hoặc một dấu hiệu

179
00:13:09,960 --> 00:13:14,600
kêu gọi mọi người đến đó:
"Đến đây. Ở đây có điều quan trọng".

180
00:13:16,080 --> 00:13:19,000
Không thể xác định niên đại
hình vẽ địa lý này

181
00:13:19,080 --> 00:13:24,160
nhưng đồ gốm tìm thấy gần đó được cho là
của văn hóa Paracas địa phương

182
00:13:24,240 --> 00:13:26,400
khoảng 200 năm trước Công nguyên,

183
00:13:26,480 --> 00:13:29,280
họ chắc chắn đã nhận ra và tôn trọng nó.

184
00:13:31,280 --> 00:13:36,320
Nhưng nó được cho là lấy cảm hứng từ
truyền thuyết về vị thần cổ đại Viracocha,

185
00:13:37,600 --> 00:13:42,240
được thần thánh hóa
vì đã tạo ra nhiều kỳ quan bí ẩn ở nơi này

186
00:13:43,120 --> 00:13:45,240
từ các hình vẽ trên cao nguyên Nazca

187
00:13:45,840 --> 00:13:49,600
đến khu phức hợp cự thạch bí ẩn
Tiwanaku ở Bolivia,

188
00:13:50,080 --> 00:13:54,120
cao trên dãy núi Andes,
nơi câu chuyện của ông bắt đầu.

189
00:14:01,840 --> 00:14:04,000
Theo truyền thuyết của người Inca,

190
00:14:04,080 --> 00:14:07,520
vùng này từng hứng chịu một đại thảm họa,

191
00:14:07,600 --> 00:14:09,600
một khải huyền thời cổ đại.

192
00:14:15,760 --> 00:14:20,280
Sau khi thảm họa đi qua,
một người lạ xuất hiện từ hồ Titicaca.

193
00:14:22,800 --> 00:14:24,960
Họ gọi ông là Viracocha,

194
00:14:27,280 --> 00:14:28,560
bọt biển.

195
00:14:32,480 --> 00:14:35,600
Ông và nhóm tín đồ của ông
đã dạy những người sống sót

196
00:14:35,680 --> 00:14:36,880
các bí mật làm nông,

197
00:14:39,840 --> 00:14:45,400
chỉ cho họ kỹ năng chạm khắc đá tiên tiến,
và cách theo dõi thiên văn.

198
00:14:51,640 --> 00:14:54,920
Về cơ bản,
ông dạy món quà của nền văn minh

199
00:14:55,000 --> 00:14:59,680
cho những người sống sót suy sụp tinh thần
và bị tàn phá bởi trận đại hồng thủy.

200
00:15:01,840 --> 00:15:06,920
Những câu chuyện này cộng hưởng với
những câu chuyện từ khắp nơi trên thế giới

201
00:15:07,000 --> 00:15:12,680
về các sinh vật, thực thể, thần linh,
con người sống sót sau trận đại hồng thủy

202
00:15:12,760 --> 00:15:15,040
và cố gắng khởi động lại nền văn minh.

203
00:15:18,360 --> 00:15:23,480
Ở Ai Cập, đó là Osiris,
người đã dạy nhân dân cách cày bừa,

204
00:15:23,560 --> 00:15:26,000
thu hoạch mùa màng và lập pháp.

205
00:15:28,080 --> 00:15:33,240
Đối với người Aztec ở Mexico,
đó là Quetzalcoatl, người lữ hành để râu,

206
00:15:33,320 --> 00:15:36,320
người đầu tiên trao cho họ
món quà của nền văn minh.

207
00:15:38,720 --> 00:15:42,560
Và ở Rapa Nui, vua Hotu Matu'a
và những người được chọn của ông ấy

208
00:15:42,640 --> 00:15:43,960
đã lặp lại chủ đề này.

209
00:15:46,520 --> 00:15:50,200
Những lữ khách từ vùng đất xa xôi đã mất

210
00:15:50,280 --> 00:15:53,200
đến bằng đường biển
để khởi động lại nền văn minh.

211
00:15:59,320 --> 00:16:02,520
Vì truyền thống giống nhau
được tìm thấy khắp thế giới,

212
00:16:02,600 --> 00:16:04,480
ta phải xem xét nó nghiêm túc.

213
00:16:07,440 --> 00:16:10,640
Kể cả ngày nay,
kể chuyện vẫn là một cách hiệu quả

214
00:16:10,720 --> 00:16:13,920
để truyền kiến thức
từ thế hệ này sang thế hệ khác.

215
00:16:15,040 --> 00:16:18,040
Với các câu chuyện phổ quát này,
anh có cảm thấy

216
00:16:18,120 --> 00:16:22,440
{\an8}những gì chúng ta thực sự nhận được
là sự lan tỏa của kiến thức cổ xưa đó?

217
00:16:22,520 --> 00:16:23,360
{\an8}DIỄN VIÊN

218
00:16:23,440 --> 00:16:24,400
{\an8}Vâng, đúng thế.

219
00:16:24,480 --> 00:16:26,360
Và nó đến từ đâu?

220
00:16:26,920 --> 00:16:29,520
Rất ít người sống sót để truyền kiến thức,

221
00:16:29,600 --> 00:16:32,280
nhưng nó được truyền dưới dạng thần thoại,

222
00:16:32,360 --> 00:16:33,920
dưới dạng truyền thuyết.

223
00:16:34,560 --> 00:16:38,720
Thần thoại của nhân loại
là ngân hàng ký ức của loài người

224
00:16:38,800 --> 00:16:40,960
từ thời không có ký ức bằng văn bản.

225
00:16:41,040 --> 00:16:44,480
Vâng. Ta biết
truyền thuyết truyền miệng rất hiệu quả

226
00:16:44,560 --> 00:16:48,000
như một cách truyền đạt lịch sử,

227
00:16:48,080 --> 00:16:51,840
như thể nói với tôi
về các sự kiện lịch sử nào đó.

228
00:16:51,920 --> 00:16:52,880
Chính xác.

229
00:16:52,960 --> 00:16:56,920
Chính sự lặp lại
của một ý tưởng quan trọng

230
00:16:57,000 --> 00:17:00,560
từ các nền văn hóa
không liên quan đến nhau trong lịch sử

231
00:17:00,640 --> 00:17:05,560
khiến tôi nghĩ ta đang xem di sản chung
từ một nền văn hóa cổ xưa hơn nhiều.

232
00:17:05,640 --> 00:17:09,520
Do đó, tôi nghĩ
cần xem xét nghiêm túc hơn các thần thoại.

233
00:17:09,600 --> 00:17:11,040
Ừ, tôi cũng nghĩ vậy.

234
00:17:15,760 --> 00:17:19,440
Bậc thầy vĩ đại
từ thần thoại của chúng ta như Viracocha,

235
00:17:20,120 --> 00:17:24,960
có thể là một trong số ít người sống sót
của một nền văn minh đã mất trong lịch sử.

236
00:17:28,440 --> 00:17:31,760
Và có thể có thêm bằng chứng
về di sản của Viracocha.

237
00:17:33,880 --> 00:17:36,680
Gần 500 kilomet
về phía đông của Candelabra,

238
00:17:39,320 --> 00:17:42,720
trên cao nguyên đỉnh núi
gần thành phố Cusco,

239
00:17:44,880 --> 00:17:47,720
ở độ cao hơn 3.300 mét
so với mực nước biển…

240
00:17:49,880 --> 00:17:52,120
Đây là Sacsayhuaman.

241
00:18:01,360 --> 00:18:04,680
Đây là một trong những
địa điểm cổ xưa đặc biệt nhất,

242
00:18:05,480 --> 00:18:07,680
một trong những nơi bí ẩn nhất.

243
00:18:10,520 --> 00:18:12,480
Địa điểm rộng lớn trên đỉnh đồi

244
00:18:12,560 --> 00:18:16,200
với đầy các kỳ quan khảo cổ
được chế tác từ đá.

245
00:18:18,080 --> 00:18:21,600
Và ở rìa ngọn đồi, bí ẩn lớn nhất…

246
00:18:28,640 --> 00:18:31,840
ba hàng thành lũy bằng đá ngoạn mục

247
00:18:35,200 --> 00:18:37,280
ngoằn ngoèo trên đỉnh núi.

248
00:18:43,040 --> 00:18:45,640
Tôi đã đến đây trong hơn 30 năm qua,

249
00:18:45,720 --> 00:18:48,080
và nó vẫn luôn làm tôi kinh ngạc.

250
00:18:50,800 --> 00:18:53,360
Nhưng giờ cuộc tìm kiếm
nền văn minh đã mất

251
00:18:53,440 --> 00:18:55,440
đã tập trung vào châu Mỹ,

252
00:18:56,760 --> 00:19:00,040
tôi đến đây để khám phá lại
bí ẩn cự thạch cổ đại này.

253
00:19:02,480 --> 00:19:05,200
Tôi luôn cảm thấy
tôi như phiên bản thu nhỏ

254
00:19:05,280 --> 00:19:07,960
khi đứng cạnh những cự thạch khổng lồ này.

255
00:19:10,560 --> 00:19:16,560
Hàng ngàn khối đá đa giác khổng lồ được
tạo hình và lắp ghép hoàn hảo vào vị trí.

256
00:19:19,800 --> 00:19:23,520
Không khối nào có cùng kích thước
hay hình dạng như khối khác.

257
00:19:24,560 --> 00:19:28,240
Nhưng tất cả đều khớp với nhau
với độ chính xác đáng kinh ngạc.

258
00:19:30,040 --> 00:19:33,240
Trông như thể
chúng đã được nung chảy lại với nhau.

259
00:19:35,280 --> 00:19:38,560
Kể cả với công nghệ ngày nay,
bạn sẽ bắt đầu từ đâu?

260
00:19:39,160 --> 00:19:40,680
Nó đã được làm như nào?

261
00:19:44,600 --> 00:19:48,760
Để hiểu Sacsayhuaman,
chúng ta cần biết thêm về lịch sử của nó,

262
00:19:49,920 --> 00:19:52,440
vốn gắn liền với thành phố bên dưới.

263
00:19:58,040 --> 00:20:03,120
Ngày nay, Cusco là một đô thị sôi động
với 500.000 cư dân.

264
00:20:04,920 --> 00:20:08,880
Với hàng triệu du khách mỗi năm,
nó là địa điểm du lịch nổi tiếng.

265
00:20:11,400 --> 00:20:14,960
Nhưng với cuộc tìm kiếm của tôi,
nó còn có ý nghĩa hơn nhiều.

266
00:20:17,960 --> 00:20:21,200
Cusco từng là thủ đô
của Đế chế Inca hùng mạnh một thời,

267
00:20:21,280 --> 00:20:25,280
một nền văn minh
thật sự đáng kinh ngạc và tuyệt vời.

268
00:20:27,160 --> 00:20:30,280
Một nền văn minh
đã phát triển rực rỡ trên dãy Andes,

269
00:20:32,040 --> 00:20:36,360
{\an8}nổi tiếng với di sản của các công trình đá
tuyệt vời như Machu Picchu.

270
00:20:39,240 --> 00:20:44,440
Nhưng giống như các tượng Moai ở Rapa Nui,
câu chuyện thật bị che mờ bởi thảm họa.

271
00:20:47,080 --> 00:20:51,000
Tại đây, vào năm 1532,
những kẻ chinh phục Tây Ban Nha

272
00:20:51,080 --> 00:20:54,000
mang đến hỗn loạn
và hủy diệt cho người Inca.

273
00:20:55,120 --> 00:20:57,320
Vì sự đàn áp các nền văn hóa bản địa

274
00:20:57,400 --> 00:20:59,760
trong và sau chinh phạt của Tây Ban Nha,

275
00:20:59,840 --> 00:21:02,320
điều ta biết về người Inca vẫn còn rời rạc

276
00:21:02,400 --> 00:21:05,000
và nhiều phần trong lịch sử
vẫn là một bí ẩn.

277
00:21:07,360 --> 00:21:11,600
Tại sao? Vì dĩ nhiên
lịch sử được viết bởi kẻ chiến thắng.

278
00:21:15,560 --> 00:21:19,440
Và rất ít kẻ chinh phục đó
dành thời gian tìm hiểu về nền văn hóa

279
00:21:19,520 --> 00:21:20,760
mà họ đang tàn phá.

280
00:21:23,120 --> 00:21:25,320
Inca là một nền văn minh huy hoàng.

281
00:21:25,400 --> 00:21:30,240
Họ đã ghi lại các thành tựu đáng kinh ngạc
nhưng thời gian tồn tại của họ rất ngắn.

282
00:21:30,760 --> 00:21:36,120
Mặc dù giàu có và quyền lực,
Đế chế Inca tồn tại chưa đến một thế kỷ

283
00:21:36,680 --> 00:21:38,680
trước khi những kẻ chinh phạt đến.

284
00:21:38,760 --> 00:21:39,760
467 NĂM TRƯỚC

285
00:21:39,840 --> 00:21:43,360
Dĩ nhiên, người Tây Ban Nha
đã không biết và cho rằng

286
00:21:43,440 --> 00:21:47,280
mọi thứ họ thấy,
kể cả các bức tường cự thạch đầy kinh ngạc

287
00:21:47,760 --> 00:21:50,200
là tác phẩm của người Inca mà họ vừa gặp.

288
00:21:52,640 --> 00:21:55,760
Thật khó tưởng tượng
làm thế nào để thực hiện điều này

289
00:21:55,840 --> 00:21:58,800
với các công cụ
được cho là có sẵn của người Inca,

290
00:21:58,880 --> 00:22:03,520
chủ yếu là những viên đá khác
để đập những khối đá khổng lồ này.

291
00:22:03,600 --> 00:22:05,120
Tôi thấy nó vô lý.

292
00:22:10,240 --> 00:22:12,800
Người Inca không có ngôn ngữ viết.

293
00:22:13,600 --> 00:22:16,960
Nhưng ghi chép của người Tây Ban Nha
cho ta biết rằng

294
00:22:17,040 --> 00:22:21,040
Sacsayhuaman là ý tưởng
của Pachacuti Inca Yupanqui,

295
00:22:21,120 --> 00:22:25,320
người đã khai sinh ra Đế chế Inca
hơn 500 năm trước.

296
00:22:30,240 --> 00:22:34,880
{\an8}Tôi hy vọng sẽ biết được nhiều hơn từ
chuyên gia nơi này, Amadeo Valer Farfán.

297
00:22:37,280 --> 00:22:40,440
Anh nghĩ vào khoảng thế kỷ nào,

298
00:22:40,520 --> 00:22:44,880
công trình kiến trúc
tuyệt vời và hùng vĩ này được xây dựng?

299
00:22:44,960 --> 00:22:48,880
Bắt đầu xây dựng vào khoảng năm 1440.

300
00:22:50,600 --> 00:22:53,080
Và hoàn thành sau 90 năm.

301
00:22:53,160 --> 00:22:54,120
Vâng.

302
00:22:54,200 --> 00:22:56,880
Ngay trước khi những kẻ chinh phạt đến.

303
00:23:01,120 --> 00:23:05,760
Pachacuti đã chỉ đạo các công nhân
xây dựng Sacsayhuaman bằng đá địa phương,

304
00:23:07,920 --> 00:23:10,200
một loại đá tương đối mềm.

305
00:23:11,280 --> 00:23:14,320
Dù giờ ở độ cao hơn 3.600 mét
so với mực nước biển,

306
00:23:14,400 --> 00:23:17,560
nó từng là sàn
của một đại dương nguyên thủy.

307
00:23:21,000 --> 00:23:25,640
Từ rất lâu rồi, phần này của Nam Mỹ
cũng là một phần của biển.

308
00:23:25,720 --> 00:23:31,800
Ở các phần khác nhau của thung lũng này,
anh có thể nhìn thấy nền đá vôi.

309
00:23:31,880 --> 00:23:33,360
Đá vôi. Đá trầm tích.

310
00:23:33,440 --> 00:23:37,560
Vâng. Và vì lý do này, loại đá này

311
00:23:37,640 --> 00:23:40,760
mềm hơn để xử lý so với các loại đá khác.

312
00:23:43,040 --> 00:23:46,880
Khảo cổ học cho ta biết
các khối đá vôi khổng lồ này có thể bị cắt

313
00:23:46,960 --> 00:23:49,240
ở các mỏ đá cách đó 14 kilomet.

314
00:23:51,880 --> 00:23:56,680
Tôi hiểu rằng đá vôi
là loại đá mềm và tương đối dễ xử lý,

315
00:23:56,760 --> 00:24:00,800
nhưng ta đang nhìn vào
các khối đá vôi khổng lồ.

316
00:24:00,880 --> 00:24:06,360
- Khối nặng nhất ở đây?
- Khối nặng nhất ở đây là hơn 100 tấn.

317
00:24:06,440 --> 00:24:07,360
Lạy Chúa tôi.

318
00:24:12,680 --> 00:24:16,320
Điều làm tôi bối rối
là di chuyển những khối đá khổng lồ đó.

319
00:24:16,400 --> 00:24:19,320
Tôi không thể hiểu
nó được thực hiện như nào.

320
00:24:19,400 --> 00:24:23,040
Theo suy nghĩ của tôi,
bí mật nằm ở số lượng.

321
00:24:23,120 --> 00:24:27,640
Pedro Cieza de León
là người lính Tây Ban Nha và người chép sử

322
00:24:27,720 --> 00:24:30,800
và theo ông ấy, mỗi ngày,

323
00:24:30,880 --> 00:24:34,040
hơn 20.000 người đã làm việc ở đây.

324
00:24:34,120 --> 00:24:36,520
Đó là một thách thức lớn về mặt tổ chức.

325
00:24:37,040 --> 00:24:42,360
Tổ chức lực lượng lao động 20.000 người
là một nhiệm vụ rất phức tạp.

326
00:24:46,800 --> 00:24:50,000
Việc xây dựng tòa nhà Empire State
ở thành phố New York

327
00:24:50,080 --> 00:24:54,360
cần khoảng 3.400 người vào thế kỷ 20.

328
00:24:55,640 --> 00:24:58,120
Kể cả với số lượng công nhân gấp sáu lần,

329
00:24:58,200 --> 00:25:02,120
di chuyển những khối đá này
với công nghệ kém tiên tiến hơn nhiều

330
00:25:02,200 --> 00:25:06,880
sẽ là một thử thách khổng lồ,
có thể dễ dàng thất bại.

331
00:25:08,680 --> 00:25:13,120
Ghi chép duy nhất mà ta có về người Inca
cố di chuyển một cự thạch khổng lồ

332
00:25:13,200 --> 00:25:17,000
được lưu giữ bởi nhà chép sử Tây Ban Nha
vài thập kỷ sau cuộc chinh phục.

333
00:25:17,080 --> 00:25:20,920
Theo câu chuyện mà ông có
từ dân địa phương cung cấp thông tin,

334
00:25:21,000 --> 00:25:23,240
nỗ lực này kết thúc trong thảm họa.

335
00:25:26,440 --> 00:25:30,160
Ông kể về một tảng đá lớn được kéo qua núi

336
00:25:30,240 --> 00:25:32,240
bởi hơn 20.000 người,

337
00:25:33,880 --> 00:25:38,000
đến một điểm nào đó,
nó rơi khỏi tay họ xuống một vách đá,

338
00:25:40,080 --> 00:25:42,080
nghiền nát hơn 3.000 người.

339
00:25:44,720 --> 00:25:48,520
Nếu người Inca gặp nhiều khó khăn như vậy
khi vận chuyển một cự thạch,

340
00:25:48,600 --> 00:25:51,120
sao họ có thể mang hàng ngàn khối lên đây?

341
00:25:59,000 --> 00:26:01,520
Theo các ghi chép của người Tây Ban Nha,

342
00:26:01,600 --> 00:26:05,600
người Inca dùng kết hợp
dây thừng, con lăn bằng gỗ, và đòn bẩy.

343
00:26:08,600 --> 00:26:11,320
Với nỗ lực lớn và sự cẩn thận tuyệt vời,

344
00:26:11,400 --> 00:26:14,000
bạn có thể ghép
hai, ba khối như vậy với nhau

345
00:26:14,080 --> 00:26:18,760
nhưng để ghép hàng trăm khối đó với nhau,
tất cả đều vừa khít chính xác,

346
00:26:18,840 --> 00:26:20,840
điều đó thật vô lý.

347
00:26:22,680 --> 00:26:27,520
Nếu vị hoàng đế Inca đó
thực ra chỉ giám sát xây dựng một pháo đài

348
00:26:27,600 --> 00:26:31,920
trên các bức tường cự thạch
đã tồn tại từ trước thì sao?

349
00:26:34,080 --> 00:26:37,800
Thật khó để tưởng tượng cảnh tượng
phải hoành tráng như thế nào

350
00:26:37,880 --> 00:26:40,160
trước cuộc chinh phạt của Tây Ban Nha.

351
00:26:40,240 --> 00:26:42,520
Kết hợp dữ liệu khoa học mới nhất

352
00:26:42,600 --> 00:26:45,440
với ghi chép
của những kẻ chinh phục đầu tiên,

353
00:26:45,520 --> 00:26:47,320
ta có thể hình dung khá rõ

354
00:26:47,400 --> 00:26:51,280
Sacsayhuaman trông như thế nào
vào thời đỉnh cao của Đế chế Inca.

355
00:26:56,920 --> 00:26:58,640
Người Tây Ban Nha cho ta biết

356
00:26:58,720 --> 00:27:01,880
khu phức hợp chính
được dùng làm doanh trại quân đội,

357
00:27:01,960 --> 00:27:03,960
có khả năng chứa hàng ngàn người.

358
00:27:09,120 --> 00:27:11,960
Họ mô tả một tháp tròn ba tầng

359
00:27:12,040 --> 00:27:14,040
cao 15 mét so với mặt đất,

360
00:27:15,200 --> 00:27:18,280
xung quanh là
các tòa nhà hình chữ nhật và sân trong,

361
00:27:19,560 --> 00:27:23,040
với hệ thống nước ngọt riêng
và các kho chứa ngũ cốc.

362
00:27:26,200 --> 00:27:30,400
Kẻ xâm lược tin rằng Sacsayhuaman
được xây dựng ban đầu như một pháo đài

363
00:27:31,680 --> 00:27:35,800
vì sau khi Cusco thất thủ,
các chiến binh Inca đã dùng nơi này

364
00:27:35,880 --> 00:27:38,880
làm chỗ ẩn náu cuối cùng
phía sau các bức tường này…

365
00:27:42,280 --> 00:27:44,800
ngày nay chỉ còn lại những gì bạn thấy.

366
00:27:46,480 --> 00:27:48,720
Nhưng đó là lý do chúng được xây dựng?

367
00:27:50,920 --> 00:27:53,800
Giới khảo cổ học có quan điểm gì

368
00:27:53,880 --> 00:27:57,600
về nguồn gốc của Sacsayhuaman
và nó được xây dựng để làm gì?

369
00:27:58,200 --> 00:28:01,680
Nhiều người nghĩ nó là công trình quân sự.

370
00:28:02,280 --> 00:28:06,600
Chỉ người Tây Ban Nha hoặc kẻ chinh phục
nói rằng nó là pháo đài quân sự

371
00:28:06,680 --> 00:28:07,920
nhưng không phải thế.

372
00:28:08,000 --> 00:28:13,360
Nó là một thánh địa, một ngôi đền
để cử hành các nghi lễ và phong tục.

373
00:28:15,720 --> 00:28:18,520
Do đó, ý tưởng
ta thường đọc trong sách lịch sử

374
00:28:18,600 --> 00:28:23,000
rằng Sacsayhuaman được xây dựng
như một pháo đài quân sự, là một nhầm lẫn?

375
00:28:23,080 --> 00:28:24,400
Đó là nhầm lẫn lớn.

376
00:28:27,000 --> 00:28:29,840
Những gì còn lại
của công trình trên đỉnh đồi,

377
00:28:29,920 --> 00:28:32,720
được làm từ
các khối hình chữ nhật đồng nhất,

378
00:28:33,240 --> 00:28:37,480
gợi ý rằng chúng không được làm cùng thời
với các bức tường cự thạch.

379
00:28:39,440 --> 00:28:45,600
Có thể nói người Inca đã kế thừa
một số công trình từ thời kỳ trước

380
00:28:45,680 --> 00:28:48,400
nhưng khá khó để giải thích
các công trình đó.

381
00:28:48,480 --> 00:28:49,360
Vâng.

382
00:28:50,080 --> 00:28:52,440
Nó cũng gợi ý chúng được xây dựng

383
00:28:52,520 --> 00:28:56,040
bằng một kỹ thuật chế tác đá khác,
chưa được biết đến.

384
00:28:59,720 --> 00:29:03,920
Đây có thể được coi là công nghệ đã mất.

385
00:29:06,040 --> 00:29:11,440
Chúng ta đang đối mặt với một bí ẩn,
một câu đố mà ta không thể giải thích.

386
00:29:12,920 --> 00:29:16,760
Liệu các bức tường khổng lồ,
trơn tru ngoằn ngoèo của Sacsayhuaman

387
00:29:16,840 --> 00:29:21,600
không phải do người Inca chạm khắc,
mà do người khác?

388
00:29:27,800 --> 00:29:32,120
Nếu phần lớn những gì ta thấy ở đây
vốn được cho là của người Inca,

389
00:29:32,200 --> 00:29:35,680
thực sự kết hợp di sản
của kiến thức cổ xưa hơn thì sao?

390
00:29:38,360 --> 00:29:40,360
Liệu có thể có một di sản bằng đá,

391
00:29:40,440 --> 00:29:45,320
một di sản từ nền văn minh cổ xưa hơn,
vẫn chưa được khảo cổ học xác định?

392
00:29:48,320 --> 00:29:50,760
Rốt cuộc, không có phiên bản đơn giản hơn

393
00:29:50,840 --> 00:29:53,800
của các tường cự thạch được xếp khéo léo

394
00:29:53,880 --> 00:29:55,880
được tìm thấy ở bất cứ đâu ở Peru.

395
00:29:57,040 --> 00:30:00,600
Nhưng ta đã thấy thứ như này ở Rapa Nui

396
00:30:03,840 --> 00:30:05,920
{\an8}trong các bức tường của Ahu Vinapu,

397
00:30:06,000 --> 00:30:09,000
{\an8}được cho là xây dựng
từ rất lâu trước Sacsayhuaman,

398
00:30:09,880 --> 00:30:12,040
cách xa hơn 3.200 kilomet.

399
00:30:14,880 --> 00:30:17,480
Các khối riêng lẻ
được làm bằng đá bazan rắn,

400
00:30:17,560 --> 00:30:19,280
khớp lại với nhau rất đẹp,

401
00:30:19,360 --> 00:30:23,840
bao gồm các yếu tố đa giác,
như những bức tường của Sacsayhuaman.

402
00:30:25,280 --> 00:30:29,960
{\an8}Cấu trúc tương tự có thể thấy
trong các tường cổ ở Thổ Nhĩ Kỳ, Ai Cập.

403
00:30:30,120 --> 00:30:32,200
{\an8}ĐỀN THUNG LŨNG CỦA VUA KHAFRE
AI CẬP

404
00:30:32,280 --> 00:30:37,200
{\an8}Có một khối nhỏ duy nhất
được lắp vào giữa các khối lớn hơn,

405
00:30:37,280 --> 00:30:38,360
{\an8}nó giống hệt nhau.

406
00:30:38,440 --> 00:30:41,280
{\an8}Bạn có thể thấy hình ảnh y hệt ở Cusco.

407
00:30:43,000 --> 00:30:45,680
{\an8}Một số cho rằng
người xây dựng chỉ đơn giản là

408
00:30:45,760 --> 00:30:47,800
{\an8}tận dụng các vật liệu thừa.

409
00:30:48,560 --> 00:30:50,560
Nhưng hãy nhìn vào độ chính xác.

410
00:30:51,600 --> 00:30:55,120
Vậy cảm giác là công nghệ này từ quá khứ

411
00:30:55,200 --> 00:30:58,040
không chỉ giới hạn hoặc hạn chế ở Peru.

412
00:31:01,080 --> 00:31:04,280
Nếu người Inca xây dựng
một số công trình ta thấy ở đây

413
00:31:04,360 --> 00:31:06,760
trên những nền tảng cổ xưa hơn thì sao?

414
00:31:08,280 --> 00:31:13,520
Các nền tảng có thể bắt nguồn
từ gốc rễ của nền văn minh ở châu Mỹ.

415
00:31:17,200 --> 00:31:21,920
Khả năng này dẫn tôi đến thành phố
mà Sacsayhuaman nhìn xuống từ trên cao,

416
00:31:22,640 --> 00:31:26,080
nơi mà chính tên gọi của nó
có thể nắm giữ một manh mối quan trọng.

417
00:31:27,360 --> 00:31:29,920
Trong ngôn ngữ gốc Quechua của người Inca,

418
00:31:30,000 --> 00:31:32,560
Cusco có nghĩa là "rốn của trái đất",

419
00:31:34,200 --> 00:31:38,720
{\an8}như tất cả rốn cổ xưa thiêng liêng khác,
bao gồm cả Rapa Nui.

420
00:31:41,360 --> 00:31:45,680
Ý tưởng rốn được tìm thấy khắp thế giới

421
00:31:45,760 --> 00:31:48,520
không nên bị xem là trùng hợp ngẫu nhiên.

422
00:31:51,120 --> 00:31:55,520
Liệu công trình đá có hình dạng đặc biệt
mà ta thấy ở rốn của Trái Đất này

423
00:31:55,600 --> 00:32:00,440
có thể là di tích sót lại của nền văn minh
tiên tiến hơn, cổ xưa hơn nhiều

424
00:32:00,520 --> 00:32:01,920
mà tôi đang tìm kiếm?

425
00:32:06,280 --> 00:32:13,280
Ở mọi nơi trong thành phố này,
các lớp tường đá tuyệt đẹp và tinh xảo,

426
00:32:13,360 --> 00:32:15,560
một số kết hợp các cự thạch khổng lồ.

427
00:32:16,320 --> 00:32:18,440
Bí ẩn là trong bất kỳ bức tường nào,

428
00:32:18,520 --> 00:32:21,480
bạn thường thấy
các phong cách kiến trúc khác nhau.

429
00:32:21,560 --> 00:32:24,840
Một số cực kỳ tinh xảo, một số khá thô sơ.

430
00:32:28,760 --> 00:32:31,840
Bí ẩn đó đã dẫn tôi đến
Calle Loreto của Cusco

431
00:32:32,640 --> 00:32:35,360
và nhà nghiên cứu khảo cổ, Jesus Gamarra,

432
00:32:36,320 --> 00:32:37,880
một hậu duệ của người Inca

433
00:32:37,960 --> 00:32:42,320
{\an8}đã dành nhiều thập kỷ nghiên cứu
các công trình đá độc đáo của Peru cổ đại.

434
00:32:43,560 --> 00:32:48,520
Hãy kể cho tôi về công việc của anh
ở vùng Cusco và Thung lũng Linh thiêng.

435
00:32:49,120 --> 00:32:54,920
Tôi có đam mê
với các cổ vật về nguồn gốc con người.

436
00:32:55,800 --> 00:33:00,040
Điều này được phản ánh trong các tảng đá,

437
00:33:00,120 --> 00:33:04,720
nó là nhân chứng cổ xưa nhất
tồn tại trong lịch sử.

438
00:33:06,840 --> 00:33:09,120
Như chúng ta đã thấy ở Sacsayhuaman,

439
00:33:09,200 --> 00:33:12,480
các tường cự thạch trên phố
khớp hoàn toàn với nhau,

440
00:33:13,440 --> 00:33:16,880
các mép cong của đá
nối tiếp nhau một cách trơn tru.

441
00:33:18,400 --> 00:33:20,080
Điều này làm tôi kinh ngạc.

442
00:33:20,160 --> 00:33:24,280
Tôi choáng váng khi nhìn nó,
tôi không thể hiểu

443
00:33:24,360 --> 00:33:29,640
làm thế nào mà ai đó có thể làm
các bức tường với các đá khổng lồ này

444
00:33:29,720 --> 00:33:31,560
khít với nhau hoàn hảo như vậy.

445
00:33:33,120 --> 00:33:36,200
Các nhà khảo cổ
dạy ta rằng người Inca đã làm ra nó,

446
00:33:36,800 --> 00:33:42,280
họ dùng những đá đập đơn giản
để tạo ra những công trình tuyệt vời này.

447
00:33:42,360 --> 00:33:48,640
Không thể làm kỳ quan này bằng
công nghệ đục và bộ đồ nghề của thợ xây

448
00:33:48,720 --> 00:33:52,120
hoặc để tính toán độ chính xác hoàn hảo

449
00:33:52,200 --> 00:33:56,360
tồn tại trong loại công trình này.

450
00:33:58,360 --> 00:34:01,520
Độ chính xác này rõ ràng nhất ở đây

451
00:34:02,280 --> 00:34:06,400
với khối đá 12 cạnh, một kỳ tích hình học,

452
00:34:08,400 --> 00:34:13,240
với các mặt khác nhau khớp hoàn hảo
với 11 khối đá độc nhất khác.

453
00:34:16,160 --> 00:34:20,720
Nhưng có gì đó khác lạ về các bức tường
được coi là của người Inca này.

454
00:34:23,320 --> 00:34:26,320
Tôi thấy nhiều phong cách kiến trúc
khác nhau ở đây.

455
00:34:26,400 --> 00:34:28,720
Các công trình đá tuyệt vời như thế này

456
00:34:28,800 --> 00:34:32,640
và rồi các công trình
chất lượng kém hơn nhiều đứng cạnh nhau.

457
00:34:32,720 --> 00:34:34,280
Giúp tôi hiểu bí ẩn đó.

458
00:34:34,880 --> 00:34:38,680
Kiến trúc này không thuộc về người Inca.

459
00:34:40,280 --> 00:34:47,240
Người Inca không dùng
kiến trúc đa giác và đệm này.

460
00:34:47,760 --> 00:34:51,280
Người Inca dùng một kiểu kiến trúc khác,

461
00:34:51,360 --> 00:34:55,040
có đặc trưng là các góc vuông.

462
00:34:58,440 --> 00:35:01,720
Các phần trên có các khối đá
rõ ràng cho thấy dấu vết

463
00:35:01,800 --> 00:35:04,760
của các công cụ cơ bản
mà người Inca đã sử dụng.

464
00:35:06,040 --> 00:35:10,720
Việc xây dựng chúng không phải là bí ẩn,
không giống như các phần dưới.

465
00:35:12,840 --> 00:35:15,840
Theo quan điểm của ông,
người Inca không làm ra nó?

466
00:35:15,920 --> 00:35:18,120
Vâng.

467
00:35:19,080 --> 00:35:23,360
Ông ấy tin rằng người Inca xây dựng ở trên
và quanh các bức tường cổ hơn,

468
00:35:23,440 --> 00:35:26,200
chúng đã tồn tại ở đây khi họ đến.

469
00:35:29,480 --> 00:35:34,440
Lịch sử Cusco không chỉ quay lại thời Inca

470
00:35:34,520 --> 00:35:37,680
mà còn xa hơn nhiều.

471
00:35:39,360 --> 00:35:40,960
Jesus Gamarra tin rằng

472
00:35:41,040 --> 00:35:45,440
ta không chỉ nhìn vào một mà ít nhất
ba phong cách kiến trúc khác nhau,

473
00:35:45,520 --> 00:35:47,680
kết quả của ít nhất ba nền văn hóa.

474
00:35:49,360 --> 00:35:53,520
Công trình khối thô mới nhất,
Jesus cho rằng nó là của người Inca.

475
00:35:54,520 --> 00:35:58,600
Nhưng ông tin các khối đá trước thời Inca
được tạo hình trơn tru ở đây

476
00:35:58,680 --> 00:36:02,840
và ở Sacsayhuaman đều có nguồn gốc
từ một kỹ thuật cổ xưa hơn nhiều,

477
00:36:03,440 --> 00:36:07,000
một kỹ thuật mà người Inca tôn thờ
nhưng không thể bắt chước.

478
00:36:10,040 --> 00:36:12,000
Có những thứ không thể thực hiện

479
00:36:12,520 --> 00:36:15,520
với các nền văn minh hiện đại hơn.

480
00:36:15,600 --> 00:36:18,520
Đây là những thứ cổ xưa hơn,

481
00:36:18,600 --> 00:36:25,200
chúng chứng minh rằng
họ đã sử dụng đá có thể đúc được.

482
00:36:26,520 --> 00:36:30,160
Jesus Gamarra
gọi phong cách này là Hanan Pacha.

483
00:36:30,640 --> 00:36:33,000
Và để có cái nhìn trực tiếp về nó,

484
00:36:33,080 --> 00:36:36,080
ông ấy gợi ý tôi thăm một địa điểm thú vị

485
00:36:36,840 --> 00:36:39,760
bên sườn đồi
mà nhìn lên ta sẽ thấy Sacsayhuaman.

486
00:36:45,200 --> 00:36:47,360
Một địa điểm thực sự huyền bí

487
00:36:49,640 --> 00:36:53,080
với lối vào bí mật gần như bị che khuất.

488
00:36:56,000 --> 00:36:59,840
Nơi này lại cho thấy sự kết hợp kỳ lạ
của các phong cách xây dựng.

489
00:37:01,880 --> 00:37:04,200
Nó được gọi là Đền Mặt Trăng.

490
00:37:06,440 --> 00:37:11,200
ĐỀN MẶT TRĂNG

491
00:37:15,280 --> 00:37:19,640
Đây là một nơi kỳ lạ,
phức tạp và vô cùng bí ẩn.

492
00:37:20,560 --> 00:37:24,240
Các tường đá thấp ở đây
là công trình điển hình của người Inca.

493
00:37:25,240 --> 00:37:28,120
Nhưng ẩn bên trong mỏm đá
được tạo hình này

494
00:37:28,200 --> 00:37:30,120
là một thứ hoàn toàn khác.

495
00:37:34,000 --> 00:37:38,520
Bạn được dẫn vào qua một lối đi hẹp,

496
00:37:38,600 --> 00:37:40,160
bao quanh bởi sự im lặng,

497
00:37:42,360 --> 00:37:45,240
như là bước vào vào một mê cung.

498
00:37:47,000 --> 00:37:51,120
Trông như công nghệ chưa được biết đến
mà ta chưa hoàn toàn hiểu được,

499
00:37:51,200 --> 00:37:55,080
được tạo ra vì những lý do
mà ta chưa giải thích nổi.