1
00:00:13,160 --> 00:00:15,360
Sa pagpasok mo sa Temple of the Moon,

2
00:00:17,920 --> 00:00:20,680
bubungad sa 'yo sa entrada ang isang ahas.

3
00:00:23,720 --> 00:00:25,320
Nakaukit sa batong pader,

4
00:00:26,280 --> 00:00:30,280
ang kumikinang nitong katawan
ay parang halos buhay kapag hinawakan.

5
00:00:32,120 --> 00:00:33,080
Mahirap 'yon

6
00:00:33,160 --> 00:00:36,600
dahil ibig sabihin, inukit 'yong bato,

7
00:00:36,680 --> 00:00:40,640
at naiwang nakaumbok
'yong inukit na ahas sa gilid.

8
00:00:44,080 --> 00:00:48,520
Habang pumapasok, mas marami pang
misteryosong hugis ang makikita,

9
00:00:48,600 --> 00:00:50,600
na inukit mula sa buhay na bato.

10
00:00:53,320 --> 00:00:56,080
May kakaibang pakiramdam dito.

11
00:00:56,920 --> 00:01:01,120
Ang mga butil ng alikabok
na nagliliwanag habang nasisinagan ito

12
00:01:01,200 --> 00:01:03,200
mula sa butas sa kisame

13
00:01:04,120 --> 00:01:09,000
papunta sa isang patag na estruktura,
na malinaw na gawa ng mga tao.

14
00:01:11,080 --> 00:01:15,600
Ang batong pedestal, tulad ng ahas,
ay inukit mula sa mismong bato nito,

15
00:01:16,280 --> 00:01:18,400
iniilawan ng butas sa itaas

16
00:01:18,480 --> 00:01:21,960
na pinapapasok ang sikat ng araw
at liwanag ng buwan.

17
00:01:24,360 --> 00:01:26,760
Kilala bilang ang Temple of the Moon,

18
00:01:26,840 --> 00:01:29,200
at marahil sa tunay nitong pangalan,

19
00:01:29,280 --> 00:01:32,760
ang Amaru Markawasi, ang Bahay ng Ahas,

20
00:01:34,040 --> 00:01:36,720
itong inukit mula sa batong lugar na ito

21
00:01:36,800 --> 00:01:38,840
ay may napakalakas na presensiya.

22
00:01:41,560 --> 00:01:45,360
Pinaniniwalaang ginamit ito ng mga Inca
sa mga ritwal ng mga gustong magkaanak,

23
00:01:45,440 --> 00:01:48,720
kung saan mag-aalay sila
sa diyosa ng buwan

24
00:01:48,800 --> 00:01:51,440
na si Mama Quilla, anak ni Viracocha.

25
00:01:56,360 --> 00:02:00,080
Ang katahimikan ng lugar,
ang lamig at katahimikan sa loob nito,

26
00:02:00,600 --> 00:02:04,160
itinutuon nito ang isip
sa paraan, na para sa akin,

27
00:02:04,240 --> 00:02:07,960
ay sadya itong ginawa,
at hindi aksidenteng nakamit.

28
00:02:11,160 --> 00:02:15,440
Sinumang gumawa sa silid na ito,
tila hindi sila 'yong mga parehong tao

29
00:02:15,520 --> 00:02:18,760
na gumawa sa mas magagarang
gold-plated na mga templo

30
00:02:18,840 --> 00:02:20,840
kung saan tanyag ang mga Inca.

31
00:02:24,200 --> 00:02:28,120
Para bang 'yong mga Inca na pinupuri ito
ay pinaderan ang labas para markahan

32
00:02:28,200 --> 00:02:32,520
at igalang 'yong natuklasan nila,
at hindi nila nilikha.

33
00:02:33,720 --> 00:02:36,320
Likha ba ito ng iba,

34
00:02:36,840 --> 00:02:41,840
isang sinaunang kultura na may kaalaman
sa paghulma ng bato sa iba't ibang paraan?

35
00:03:04,840 --> 00:03:07,560
Nasa gilid ako ng isang burol
sa Cusco sa Peru,

36
00:03:07,640 --> 00:03:11,720
sinusuri ang isang posibleng
sinaunang pamamaraan ng paghulma ng bato

37
00:03:11,800 --> 00:03:13,520
na kilala bilang Hanan Pacha.

38
00:03:16,040 --> 00:03:22,400
Meron tayong patong-patong na misteryo,
at para malutas ang misteryong 'yon,

39
00:03:22,480 --> 00:03:26,160
kailangan nating suriin
ang iba't ibang istilo ng arkitektura

40
00:03:26,240 --> 00:03:28,840
na minsan, magkakasama sa iisang kalye.

41
00:03:28,920 --> 00:03:30,360
Saanman sa mundo,

42
00:03:30,440 --> 00:03:33,840
ituturing itong ebidensiya
na gawa ng iba't ibang kultura.

43
00:03:35,120 --> 00:03:39,600
Sa pagitan ng Temple of the Moon
at mga dambuhalang bato ng Sacsayhuaman

44
00:03:40,160 --> 00:03:43,280
ay isa pa sa pinakamahalagang lugar
sa Sacred Valley

45
00:03:43,360 --> 00:03:47,480
na tila ginamitan ng parehong
sinaunang pamamaraan ng paghulma ng bato.

46
00:03:49,040 --> 00:03:49,920
Ang Q'enqo.

47
00:03:54,120 --> 00:03:57,120
Ang ibig sabihin nito sa Quechua
ay "laberinto,"

48
00:03:58,280 --> 00:04:01,840
at habang naglilibot ako,
naiintindihan ko na kung bakit.

49
00:04:03,480 --> 00:04:06,440
Kapag may nagtangkang
pumasok sa loob nito,

50
00:04:06,520 --> 00:04:09,680
isang paliko-likong landas ang dadaanan mo

51
00:04:09,760 --> 00:04:11,960
at mapapaisip ka.

52
00:04:15,280 --> 00:04:20,560
Ang Q'enqo ay isang lugar kung saan
mararamdaman ng tao na nag-iisa siya,

53
00:04:21,440 --> 00:04:24,400
napalilibutan ng misteryosong kapaligiran,

54
00:04:25,000 --> 00:04:27,000
napalilibutan ng katahimikan.

55
00:04:33,520 --> 00:04:36,480
Binubuo ito ng mga inukit na lagusan,

56
00:04:39,240 --> 00:04:41,040
mga nakatagong silid,

57
00:04:44,080 --> 00:04:49,120
at waring mga altar
na inukit mula sa bato.

58
00:04:50,480 --> 00:04:53,880
At tila patungo ang lahat
sa isang amphitheater sa gitna,

59
00:04:56,160 --> 00:04:59,920
kung saan makakasama ko ulit si
Jesus Gamarra para magbahagi ng kaalaman.

60
00:05:02,120 --> 00:05:05,640
Ang mga Inca ba ang responsable
sa anumang pagkakagawa

61
00:05:05,720 --> 00:05:07,480
{\an8}na makikita sa Q'enqo Chico?

62
00:05:08,400 --> 00:05:10,320
{\an8}Hindi.

63
00:05:10,400 --> 00:05:16,600
Meron mang mga konting indikasyon
ng presensiya ng mga Inca

64
00:05:17,240 --> 00:05:19,840
tulad ng maliliit na bato at mga putik,

65
00:05:19,920 --> 00:05:26,320
pero ginawa ang mga ito
bilang parangal sa Hanan Pacha.

66
00:05:26,400 --> 00:05:30,720
Lubos itong iginagalang,

67
00:05:30,800 --> 00:05:33,280
at ipinapakita 'yon
sa paraang pinalilibutan ito

68
00:05:33,360 --> 00:05:39,320
ng mga estruktura
na ginawa nang tama at may pag-iingat.

69
00:05:41,440 --> 00:05:46,000
Sinaunang inukit na bato
na napalilibutan ng mga simpleng pader

70
00:05:46,080 --> 00:05:48,480
gaya ng nakita ko
sa labas ng Temple of the Moon.

71
00:05:50,200 --> 00:05:52,120
Paghahalo ito ng mga istilo

72
00:05:52,720 --> 00:05:55,720
na makikita sa maraming
sagradong lugar sa Peru.

73
00:05:57,320 --> 00:05:59,080
{\an8}Gaya sa Machu Picchu,

74
00:05:59,160 --> 00:06:02,960
{\an8}ang makinis na pagkalilok
sa seremonyal na bato na Intihuatana,

75
00:06:04,800 --> 00:06:08,480
na tila napalilibutan na naman
ng mga gawa ng mga Inca,

76
00:06:09,480 --> 00:06:12,560
marahil para parangalan at igalang
ang lugar na ito bilang sagrado.

77
00:06:15,040 --> 00:06:18,040
{\an8}Maipaliliwanag nito ang pagsasama-sama
ng mga gawang nakikita natin

78
00:06:18,120 --> 00:06:21,200
{\an8}sa mga pader sa Cusco at sa Sacsayhuaman,

79
00:06:22,040 --> 00:06:26,800
{\an8}na ayon kay Jesus ay mga batong idinagdag
sa ibabaw at paligid

80
00:06:26,880 --> 00:06:30,640
ng mga posibleng
mas sinaunang makikinis na bato.

81
00:06:33,640 --> 00:06:36,040
Di na mahalaga
kung kailan hinulma ang mga bato,

82
00:06:36,120 --> 00:06:38,120
ang tanong ay paano?

83
00:06:38,760 --> 00:06:42,440
Mga bakas kaya ito
ng nawawalang teknolohiya ng prehistory?

84
00:06:46,480 --> 00:06:51,200
{\an8}Iniisip ng kasamahan ni Jesus na si
Jan Peter de Jong na may mga palatandaan

85
00:06:51,280 --> 00:06:55,280
{\an8}sa Sacsayhuaman kung paano
napakahusay na hinulma ang mga bato.

86
00:07:03,960 --> 00:07:06,800
Jan, dinala mo 'ko rito
sa napakakitid na tunnel

87
00:07:06,880 --> 00:07:09,640
na may makikintab na gilid.
Ano'ng pangalan nitong lugar?

88
00:07:09,720 --> 00:07:12,120
Tinatawag nila itong Chincana Chica.

89
00:07:13,200 --> 00:07:16,200
Ibig sabihin,
"ang lugar kung saan naliligaw."

90
00:07:17,960 --> 00:07:23,240
Isa itong natural bedrock,
pero malinaw na gawa ng tao itong tunnel.

91
00:07:23,320 --> 00:07:26,760
Katangian ba ito
ng napakalumang istilo ng paggawa rito,

92
00:07:26,840 --> 00:07:29,560
na natural bedrock 'yong ginagamit nila
at hinuhulma ito?

93
00:07:29,640 --> 00:07:32,440
Isa sa mga katangian
ng istilo ng Hanan Pacha

94
00:07:32,520 --> 00:07:36,000
ay baguhin ang bato
na parang hinuhulma ito.

95
00:07:36,600 --> 00:07:41,080
Mapapansin mong hinuhulma nila
'yong mga bato na parang malalambot ito…

96
00:07:41,160 --> 00:07:44,520
- Oo.
- …dahil binakat sa bato lahat ng bagay.

97
00:07:44,600 --> 00:07:47,880
Pag sinabi mong hinulma,
palalambutin 'yong bato

98
00:07:47,960 --> 00:07:50,280
at ibabakat 'yong hugis sa bato?

99
00:07:50,360 --> 00:07:54,120
Tingin namin malambot 'yong mga bato
habang hinuhulma sila.

100
00:07:56,320 --> 00:07:58,440
Pero paano sila pinalambot?

101
00:07:59,160 --> 00:08:03,000
Naniniwala si Jan na ang mga pader
ng tunnel ang susi sa misteryo.

102
00:08:05,120 --> 00:08:09,080
Sa loob nitong tunnel,
marami tayong makikitang repleksiyon.

103
00:08:09,680 --> 00:08:12,480
Kumikinang ito
na parang makintab na metal.

104
00:08:12,560 --> 00:08:14,840
Kapag hinawakan mo, napakakinis.

105
00:08:16,720 --> 00:08:19,040
Iniisip namin na pinainitan ito,

106
00:08:19,120 --> 00:08:22,240
at nagkaro'n ng layer 'yong bato
dahil sa init na 'to,

107
00:08:22,760 --> 00:08:24,960
kaya ganito ito kakintab.

108
00:08:27,080 --> 00:08:30,280
Vitrification ang tawag dito
ng mga geologist.

109
00:08:31,440 --> 00:08:33,480
Alam mo kung gaano dapat kainit?

110
00:08:33,560 --> 00:08:36,680
Vitrification,
ibig sabihin "gawing kristal,"

111
00:08:37,240 --> 00:08:40,440
at nangangailangan 'yon
ng 1,400 degrees Celsius.

112
00:08:41,080 --> 00:08:43,880
Na talagang ubod ng init.

113
00:08:43,960 --> 00:08:47,560
Oo. Di natin alam kung paano nila ginawa,
pero nagawa nila.

114
00:08:52,720 --> 00:08:55,400
Pag tiningnan nang malapitan,
tanungin mo ang sarili,

115
00:08:55,920 --> 00:09:00,680
"Ang init na 'yon ba ang paliwanag
sa kakaibang itsura ng pagkakadikit

116
00:09:00,760 --> 00:09:03,280
ng mga dambuhalang bato ng Sacsayhuaman?"

117
00:09:09,080 --> 00:09:12,720
Ang unang sasabihin ng mga nagdududa
ay 'yong kinang sa loob ng tunnel

118
00:09:12,800 --> 00:09:16,160
ay dahil sa paghawak ng mga tao
sa gilid ng tunnel.

119
00:09:16,240 --> 00:09:17,440
Ano'ng reaksiyon mo?

120
00:09:17,520 --> 00:09:19,840
Maraming magsasabi ng, "Oo, siyempre.

121
00:09:19,920 --> 00:09:25,400
Kikinang 'yon dahil sa mga kamay
na humahawak sa tunnel, nahahawakan lagi."

122
00:09:25,480 --> 00:09:29,080
Pero makikita rin 'yon sa bubong
at sa buong pader ng tunnel.

123
00:09:29,160 --> 00:09:31,920
Kaya hindi tamang sabihin

124
00:09:32,000 --> 00:09:34,560
na sabay-sabay nilang hinahawakan
'yong kabuoan ng lugar.

125
00:09:34,640 --> 00:09:38,280
E, 'yong isa pang argumento
na dahil daw ito sa bulkan?

126
00:09:38,360 --> 00:09:40,280
Wala namang mga bulkan dito.

127
00:09:40,360 --> 00:09:43,320
- Okay.
- Kaya walang basehan 'yon.

128
00:09:45,480 --> 00:09:48,040
Para kay Jan, ang tanging paliwanag ay

129
00:09:48,120 --> 00:09:52,520
narito ang mga resulta ng isang uri
ng sinaunang siyentipikong proseso,

130
00:09:52,600 --> 00:09:56,400
na napaghusay ng isang sibilisasyon
na nauna pa sa mga Inca.

131
00:09:59,000 --> 00:10:02,840
Nagawa ito noon ng mga sinaunang tao.

132
00:10:02,920 --> 00:10:05,840
At di natin alam
'yong teknolohiyang ginamit nila.

133
00:10:07,800 --> 00:10:09,880
Pag minamasdan ko ang Sacsayhuaman,

134
00:10:09,960 --> 00:10:12,760
parang tinitingnan ko ang mga bakas
ng nawawalang teknolohiya,

135
00:10:12,840 --> 00:10:15,200
ng nawawalang siyensiya ng pagmamason,

136
00:10:15,280 --> 00:10:18,280
isang siyensiya na hindi tayo bihasa,

137
00:10:18,360 --> 00:10:21,080
na wala tayong teknolohiya
para matularan ito.

138
00:10:26,400 --> 00:10:29,720
Palaisipan pa rin
ang mismong proseso ng teknolohiya.

139
00:10:30,760 --> 00:10:33,160
Pero naniniwala si Jesus Gamarra
na ang sobrang init

140
00:10:33,240 --> 00:10:37,080
na nagpalambot sa bato
para mahulma ito habang ginagawa

141
00:10:37,600 --> 00:10:40,320
ang nagpatibay
at nagpatigas din dito kalaunan.

142
00:10:43,280 --> 00:10:46,000
Pag nagmamasid ako,
kahit napakatagal na nila,

143
00:10:46,080 --> 00:10:48,560
mukhang moderno 'yong itsura ng mga bato.

144
00:10:48,640 --> 00:10:51,920
Pa'no mo inuunawa
'yong nakikita natin sa paligid natin?

145
00:10:52,480 --> 00:10:57,760
'Yong mga bato lang
na isinalang sa init at hinulma

146
00:10:57,840 --> 00:11:01,080
ang napreserba nang hindi nasisira.

147
00:11:01,160 --> 00:11:05,920
Mukhang magaspang 'yong ibang mga bato.

148
00:11:06,000 --> 00:11:11,320
Natitibag sila
dahil sa mga pagbabago ng panahon.

149
00:11:14,720 --> 00:11:18,040
Ano ang paliwanag mo
sa nakikita natin dito?

150
00:11:18,120 --> 00:11:21,880
Maraming misteryo
ang hindi natin maipaliwanag

151
00:11:21,960 --> 00:11:26,360
dahil bahagi ito ng napakalalim
na makasaysayang nakaraan

152
00:11:26,440 --> 00:11:29,000
na nangyari libo-libong taon na.

153
00:11:33,080 --> 00:11:36,080
Minsan, kailangan na lang nating tanggapin

154
00:11:36,160 --> 00:11:41,000
na isang imposibleng gawang engineering
ang nasa harapan natin.

155
00:11:41,080 --> 00:11:42,960
Imposible sa kakayahan natin.

156
00:11:44,560 --> 00:11:48,280
Kailangang maging
mas bukas pa ang isip natin

157
00:11:48,360 --> 00:11:52,000
sa ating pananaw
tungkol sa mga sinaunang tao.

158
00:11:54,080 --> 00:11:58,040
Ayon sa lokal na tradisyon na naitala
ng mga mananakop na Espanyol,

159
00:11:58,560 --> 00:12:01,360
ang mga makabagong pamamaraan
ng paggawa sa bato

160
00:12:01,440 --> 00:12:03,560
ay bahagi ng ipinamanang kaalaman

161
00:12:03,640 --> 00:12:07,080
na itinuro ng diyos
na lumikha sa Andes, si Viracocha,

162
00:12:11,000 --> 00:12:14,400
na isinalang ang mga bato sa apoy,

163
00:12:14,480 --> 00:12:19,760
para pagaangin ang malalaking bloke
na maaaring ilipat-lipat,

164
00:12:22,680 --> 00:12:25,480
na katulad ng teorya
tungkol sa matinding init.

165
00:12:28,440 --> 00:12:31,960
Kaya interesado ako
sa mga katutubong tradisyon

166
00:12:32,040 --> 00:12:36,000
na sinasabing tinutunaw ang mga bato
o ipinagdidikit.

167
00:12:36,080 --> 00:12:39,440
Buksan natin ang ating mga tenga at mata
sa mga ganitong posibilidad.

168
00:12:41,360 --> 00:12:44,680
Itong ebidensiya
ng hindi maipaliwanag na mga teknolohiya

169
00:12:44,760 --> 00:12:47,960
ay makikita sa buong kabundukan
ng sinaunang Peru.

170
00:12:49,800 --> 00:12:52,840
Pero may ebidensiya kaya
ng mga sinaunang siyentipikong obra

171
00:12:52,920 --> 00:12:55,040
sa kabilang panig ng Andes Mountains

172
00:12:56,800 --> 00:13:01,600
na hindi rin namin napansin
sa kagubatan ng Amazon?

173
00:13:11,720 --> 00:13:13,760
Dahil lang di kaaya-aya
ang mga lugar na 'yon

174
00:13:13,840 --> 00:13:15,840
para pamuhayan ng mga tao ngayon,

175
00:13:17,000 --> 00:13:20,560
hindi ibig sabihin
na hindi sila kaaya-aya noon.

176
00:13:21,360 --> 00:13:23,600
Ang mga isinasagawang imbestigasyon

177
00:13:23,680 --> 00:13:27,280
ay nagpapakita ng ebidensiya
na may mga lihim sa Amazon.

178
00:13:29,680 --> 00:13:33,280
Alam na natin na ang ebidensiya ng
paninirahan ng tao sa sinaunang Amazonia

179
00:13:34,040 --> 00:13:37,320
ay nasa 25,000 taon na.

180
00:13:37,880 --> 00:13:39,560
NAKALIPAS NA 25,000 TAON

181
00:13:39,640 --> 00:13:45,080
Nagbukas 'yon ng mas malawak na timeframe
para sa isang nawawalang sibilisasyon.

182
00:13:46,200 --> 00:13:49,200
Ang mga posibilidad
na kailangan nating imbestigahan

183
00:13:49,280 --> 00:13:53,560
sa paglikha ng mga sibilisasyon
ay mas lumalim at mas humaba.

184
00:13:59,800 --> 00:14:06,320
Sa katunayan, ang mga unang European
na naglayag sa buong Amazon noong 1542

185
00:14:07,520 --> 00:14:09,920
ay maaaring nasulyapan ang mga apo

186
00:14:10,000 --> 00:14:13,400
ng sibilisasyong 'yon
nang dumaan sila malapit dito.

187
00:14:16,800 --> 00:14:20,400
Pinangunahan ang ekspedisyon
ni Francisco de Orellana

188
00:14:20,480 --> 00:14:23,800
at idinokumento ng isang prayle
na si Gaspar de Carvajal.

189
00:14:26,960 --> 00:14:29,160
Hindi nabanggit sa journal ni de Carvajal

190
00:14:29,240 --> 00:14:32,920
ang napakalaking kagubatan na tila
walang naninirahan na makikita ngayon.

191
00:14:35,960 --> 00:14:39,600
Inilarawan ng pari ang Amazon basin
na puno ng mga lungsod

192
00:14:39,680 --> 00:14:42,280
na tinitirhan ng mga taong may kasanayan.

193
00:14:44,440 --> 00:14:49,320
"May isang pamayanan," isinulat niya,
"na walang patid sa habang 21 kilometro."

194
00:14:49,920 --> 00:14:52,120
Kasinghaba 'yon ng Manhattan Island.

195
00:14:55,000 --> 00:14:57,720
Pero nang dumating
ang mga misyonerong European

196
00:14:57,800 --> 00:14:59,360
makalipas ang isang siglo,

197
00:14:59,440 --> 00:15:01,520
wala silang nakitang mga lungsod.

198
00:15:03,000 --> 00:15:06,760
Itinuring na kathang-isip
ang mga isinulat ni de Carvajal,

199
00:15:06,840 --> 00:15:09,280
na ginawa para pabilibin
ang hari ng Espanya

200
00:15:09,360 --> 00:15:11,960
para mapondohan
ang mas maraming ekspedisyon.

201
00:15:14,360 --> 00:15:17,760
Pero nang isisiwalat na ng kagubatan
ang mga lihim nito,

202
00:15:18,520 --> 00:15:22,200
nagsisimula nang magmukhang totoo
ang mga ulat na iyon.

203
00:15:23,960 --> 00:15:25,880
Ipinahihiwatig ng mga natuklasan sa Amazon

204
00:15:25,960 --> 00:15:28,760
na nagkaroon nga
ng sinaunang sibilisasyon dito.

205
00:15:32,200 --> 00:15:37,880
{\an8}Gamit ang LiDAR para makita ang ilalim
ng kagubatan sa Bolivia noong 2019,

206
00:15:40,240 --> 00:15:42,360
{\an8}namangha ang mga archeologist nang makita

207
00:15:42,440 --> 00:15:44,920
{\an8}ang napakaraming estruktura
at mga kalsada.

208
00:15:47,160 --> 00:15:50,800
Sa bagong pananaliksik, natutuklasan na
na meron ngang malalaking pamayanan.

209
00:15:52,160 --> 00:15:56,240
Gaya ng alam natin, may tradisyon
ng mga nawawalang lungsod sa Amazon.

210
00:15:56,920 --> 00:16:00,840
Mga lungsod ang tamang salita
para ilarawan 'tong mga pamayanan.

211
00:16:02,560 --> 00:16:06,480
Base sa datos at nalalaman natin
tungkol sa mga baryo sa Amazon,

212
00:16:07,200 --> 00:16:10,120
may magandang palagay
ang mga mananaliksik sa maaaring itsura

213
00:16:10,200 --> 00:16:13,520
ng isa sa mga pamayanang iyon
na kilala bilang Cotoca.

214
00:16:18,000 --> 00:16:20,320
Halos isang milya ang lawak ng lungsod,

215
00:16:21,480 --> 00:16:26,280
isang buong bayan na pinalilibutan
ng mga daluyan ng tubig at mga kalsada.

216
00:16:28,440 --> 00:16:33,280
Papunta ang ilan sa mga nakaangat
na terasa, marahil para sa bawat tahanan.

217
00:16:36,440 --> 00:16:40,400
At sa gitna ng lungsod
ay isang mataas na pyramid na burol,

218
00:16:40,480 --> 00:16:42,480
marahil para sa mga pagdiriwang.

219
00:16:46,160 --> 00:16:48,760
At mukhang konektado ang lungsod na ito

220
00:16:48,840 --> 00:16:53,600
sa tatlo pang kaparehong pamayanan
gamit ang kalsada na milya-milya ang haba.

221
00:16:56,160 --> 00:16:59,280
Wala tayong masyadong alam
tungkol sa mga taong nanirahan dito.

222
00:16:59,360 --> 00:17:02,280
Ang alam natin,
nakakubli sa ilalim ng kagubatan,

223
00:17:02,360 --> 00:17:05,640
ay marami pang lungsod. Maraming-marami.

224
00:17:07,560 --> 00:17:09,960
{\an8}Pinagsama-sama ng mga archeologist
ang mga ebidensiya

225
00:17:10,040 --> 00:17:13,680
{\an8}na nagpapakita sa tinatawag nilang
nawawalang lambak ng mga sinaunang lungsod

226
00:17:13,760 --> 00:17:15,560
na nakakubli sa Ecuadorian Amazon.

227
00:17:17,360 --> 00:17:20,840
Sa Western Amazon,
natuklasan kamakailan ng mga archeologist

228
00:17:20,920 --> 00:17:23,760
ang tila isang malaking kumpol
ng mga pamayanan

229
00:17:24,320 --> 00:17:29,480
na pinagdudugtong ng mga kalsada,
mula pa sa nakalipas na 2,500 taon,

230
00:17:30,440 --> 00:17:32,840
katulad ng mga geoglyph na nasa Brazil.

231
00:17:34,280 --> 00:17:38,280
Paglikha ng malalaking lungsod,
paglikha sa mga geoglyph sa Acre,

232
00:17:38,360 --> 00:17:41,560
hindi ito itinuturing
na kasama sa kakayahan

233
00:17:41,640 --> 00:17:44,160
ng mga mangangasong nanirahan sa Amazon,

234
00:17:44,240 --> 00:17:46,000
pero malinaw na kaya nila.

235
00:17:47,840 --> 00:17:50,120
Parami nang parami
sa mga sinaunang pamayanang ito

236
00:17:50,200 --> 00:17:52,000
ang patuloy na natutuklasan,

237
00:17:52,760 --> 00:17:56,000
na nagpapahiwatig
ng malawakang sibilisasyon sa Amazon,

238
00:17:57,120 --> 00:18:01,120
na maaaring naging tahanan
ng nasa 20 milyong tao.

239
00:18:03,920 --> 00:18:07,720
Natutuklasan natin ngayon
na ang kuwento ng Amazon

240
00:18:07,800 --> 00:18:09,880
ay hindi pala tulad ng ikinuwento.

241
00:18:11,640 --> 00:18:15,760
Marahil nakita nga ni de Carvajal
ang malalaking pamayanan noong 1542.

242
00:18:18,320 --> 00:18:21,600
Pero kung gano'n nga,
bakit 'yong mga dumaan sa ilog

243
00:18:21,680 --> 00:18:24,720
makalipas ang isang siglo
ay hindi sila nakita?

244
00:18:28,000 --> 00:18:30,280
May isang malagim na paliwanag.

245
00:18:31,720 --> 00:18:34,640
Noong dumating sa Americas
'yong mga Espanyol at mga Portuguese,

246
00:18:34,720 --> 00:18:37,640
may bitbit silang napakaraming sakit

247
00:18:37,720 --> 00:18:40,600
kung saan immune na ang mga European,

248
00:18:40,680 --> 00:18:42,640
pero hindi ang mga tao sa Amazon.

249
00:18:45,280 --> 00:18:48,400
Mauubos ang anumang populasyon
na mayroon dito,

250
00:18:49,160 --> 00:18:52,520
habang kinamkam naman ng kagubatan
ang mga pamayanan nila.

251
00:18:53,560 --> 00:18:56,080
Pero maraming natutuklasang bakas
ng sibilisasyong iyon

252
00:18:56,680 --> 00:19:00,280
sa alamat ng Western Amazon
mula sa mga Tucano.

253
00:19:02,040 --> 00:19:05,600
May kuwento ng pinagmulan ang mga Tucano
kung paanong ang mga ninuno nila

254
00:19:05,680 --> 00:19:09,360
ay unang dinala sa lugar na iyon
para sa misyong magpaunlad

255
00:19:09,440 --> 00:19:14,040
sakay ng isang malaahas na bangka
na naglakbay sa kahabaan ng Amazon.

256
00:19:16,680 --> 00:19:18,440
Ayon sa alamat,

257
00:19:18,520 --> 00:19:22,040
ang mahabang bangkang ito
ay pinamumunuan ng isang espiritu

258
00:19:22,560 --> 00:19:24,960
at may lulang mga tao.

259
00:19:28,880 --> 00:19:32,880
Hindi nagtagal, ang dakilang anak ng araw
ay dumating sa Earth

260
00:19:33,880 --> 00:19:40,080
na may dalang apoy at mga kagamitan,
pati na kaalaman sa arts and crafts.

261
00:19:43,320 --> 00:19:47,920
Binungkal niya at ng mga kasama niya
ang lupa para mabuhay ang mga tao

262
00:19:48,880 --> 00:19:51,600
bago bumalik sa kanilang mahiwagang mundo.

263
00:19:55,720 --> 00:20:00,360
Para sa akin, para itong mga kuwento
ng pagmumulat sa kabihasnan

264
00:20:00,440 --> 00:20:01,840
na kalat sa buong mundo

265
00:20:01,920 --> 00:20:05,120
na pakiramdam ko
ay parte ng iisang pinagmulan.

266
00:20:05,200 --> 00:20:07,120
Patuloy na lumalabas
ang mga kuwentong ito.

267
00:20:08,320 --> 00:20:10,800
Isang espiritu na dumating
sakay ng bangka,

268
00:20:12,680 --> 00:20:15,360
gaya ni Quetzalcoatl
sa alamat ng mga Aztec.

269
00:20:16,920 --> 00:20:19,760
O ni Hotu Matu'a
noong dumating siya sa Rapa Nui.

270
00:20:22,400 --> 00:20:25,360
O ni Viracocha,
na lumitaw mula sa Lake Titicaca

271
00:20:25,440 --> 00:20:27,440
matapos ang isang kalamidad.

272
00:20:30,760 --> 00:20:32,600
Itong anak ng araw kaya na ito

273
00:20:32,680 --> 00:20:35,680
at ang misyon niyang hikayatin ang mga tao
na manirahan sa Amazon

274
00:20:36,360 --> 00:20:40,040
ay may kaugnayan
sa nawawalang sibilisasyong hinahanap ko?

275
00:20:45,280 --> 00:20:46,800
Sa Peruvian Andes,

276
00:20:46,880 --> 00:20:50,000
lumikha diumano si Viracocha
ng mga pambihirang bagay mula sa bato.

277
00:20:51,240 --> 00:20:55,120
Pero dito sa Amazon,
kung saan bihira ang malalaking bato,

278
00:20:55,200 --> 00:20:57,760
mga estrukturang
gawa sa di gano'n katibay na materyales

279
00:20:57,840 --> 00:21:00,400
gaya ng mga kahoy at lupa
ang nangingibabaw.

280
00:21:04,160 --> 00:21:07,040
Ang di malinaw
ay kung paano nila napagtagumpayan

281
00:21:07,120 --> 00:21:11,040
na maging tahanan
itong hindi kaaya-ayang lugar.

282
00:21:13,600 --> 00:21:16,680
Paano nila nasuportahan
ang malalaking populasyon

283
00:21:17,720 --> 00:21:21,200
sa matagal na nating itinuring
na patay na lupa?

284
00:21:23,520 --> 00:21:27,560
Pag hindi natin naunawaan
'yong kakayahan ng mga tao sa Amazon

285
00:21:27,640 --> 00:21:30,120
na pakainin ang milyun-milyong populasyon,

286
00:21:30,200 --> 00:21:33,240
hinding-hindi natin mauunawaan
ang katotohanan

287
00:21:33,320 --> 00:21:35,320
tungkol sa buong kuwento ng tao.

288
00:21:36,800 --> 00:21:43,520
Matatagpuan ang isang paliwanag sa puso
ng Brazilian Amazon, malapit sa Manaus.

289
00:21:45,120 --> 00:21:48,280
Umuusbong mula sa lupa ng mismong Amazon,

290
00:21:48,360 --> 00:21:51,920
nalantad kamakailan
ang isang matagal nang nakabaong lihim.

291
00:21:52,560 --> 00:21:56,120
Isang ebidensiya ng sinaunang siyensiya
na makatutulong maipaliwanag

292
00:21:56,200 --> 00:21:59,920
kung paano sinuportahan ng kagubatan
ang malalaking populasyon.

293
00:22:03,640 --> 00:22:06,480
Si Angela Araujo ay isang archeologist

294
00:22:06,560 --> 00:22:10,160
na dalubhasa sa relasyon
ng sangkatauhan at mga halaman.

295
00:22:14,040 --> 00:22:18,080
Nakatuon ang pag-aaral niya ngayon
sa isang misteryosong phenomenon.

296
00:22:21,400 --> 00:22:26,440
Karaniwan, hindi kagandahan
'yong mga lupa sa kagubatan

297
00:22:26,520 --> 00:22:28,520
o angkop para sa agrikultura.

298
00:22:30,840 --> 00:22:33,720
Pero sa mga pamayanan,
sinauna man o moderno,

299
00:22:33,800 --> 00:22:36,400
may natuklasang nakamamangha
ang mga scientist,

300
00:22:36,920 --> 00:22:39,640
mga patse-patseng self-regenerating soil

301
00:22:40,160 --> 00:22:43,560
na tinatawag nilang terra preta
o itim na lupa ng Amazon.

302
00:22:44,960 --> 00:22:50,360
Meron tayo ritong lupa na mas maitim
kumpara sa mga lupa sa paligid.

303
00:22:50,440 --> 00:22:53,520
Misteryoso at kataka-taka,
meron itong bacteria,

304
00:22:53,600 --> 00:22:56,600
na patuloy na nagpaparami
at binubuhay ang sarili

305
00:22:56,680 --> 00:22:58,640
at binubuhay 'yong lupa.

306
00:22:58,720 --> 00:23:00,520
Para itong mahiwagang lupa.

307
00:23:02,040 --> 00:23:06,200
At itong masaganang lupa
ay natagpuan sa buong Amazon

308
00:23:06,840 --> 00:23:08,960
kung saan may ebidensiya ng mga tao.

309
00:23:11,400 --> 00:23:14,600
Magkikita kami ni Angela
sa katutuklas lang na sinaunang pamayanan

310
00:23:15,200 --> 00:23:17,560
para makita ko ang itim na lupang ito.

311
00:23:19,280 --> 00:23:24,760
Kailan ka unang naging interesado
sa itim na lupa ng Amazon?

312
00:23:24,840 --> 00:23:31,680
{\an8}Sa kasalukuyan, ginagamit din namin
ang lupang ito para sa agrikultura.

313
00:23:31,760 --> 00:23:36,000
At bigla akong may nakitang koneksiyon

314
00:23:36,080 --> 00:23:39,680
sa pagitan ng nakaraan at mga populasyon.

315
00:23:39,760 --> 00:23:42,760
Gusto kong maintindihan
kung bakit at paano

316
00:23:42,840 --> 00:23:48,000
nagkaroon ng koneksiyon
ang mga populasyon sa itim na lupa.

317
00:23:48,720 --> 00:23:51,960
Natuklasan ng mga mananaliksik
na nakahalo sa mga organikong elemento

318
00:23:52,040 --> 00:23:55,760
ng bawat patse ng itim na lupa,
gaano pa man ito katagal,

319
00:23:55,840 --> 00:23:57,960
ang maliliit na tipak ng seramiko,

320
00:23:58,480 --> 00:24:01,880
isang di maikakailang ebidensiya
na may partisipasyon ang populasyon ng tao

321
00:24:01,960 --> 00:24:04,280
sa pagkakalikha sa lupang ito.

322
00:24:05,320 --> 00:24:09,920
At napag-alaman na ang mga sample
ay mula pa sa hindi bababa sa 7,000 taon.

323
00:24:13,200 --> 00:24:15,200
Gaano karami 'yong mga populasyon?

324
00:24:15,280 --> 00:24:19,240
Hindi ako sigurado,
pero may mga record na nagpapahiwatig

325
00:24:19,320 --> 00:24:23,480
na hindi bababa sa tatlong milyong tao

326
00:24:23,560 --> 00:24:26,640
ang nakatira sa rehiyon pa lang
ng Alto Rio Negro.

327
00:24:27,240 --> 00:24:32,040
Tingin mo ba sinadyang likhain
ng mga sinaunang tao ang lupang ito?

328
00:24:32,120 --> 00:24:36,560
O natuklasan nila nang di sinasadya
'yong mga pambihirang katangian nito?

329
00:24:36,640 --> 00:24:38,880
Hindi ako naniniwala na sinadya ito.

330
00:24:38,960 --> 00:24:43,720
Naniniwala ako na dahil sa napakaraming
naninirahan sa lugar,

331
00:24:43,800 --> 00:24:49,360
maraming nabubulok na bagay
ang lumikha sa mga katangiang ito.

332
00:24:50,880 --> 00:24:53,440
Pero para itong argumento
ng manok at itlog.

333
00:24:55,000 --> 00:24:56,960
Di ko maiwasang makakita ng paradox.

334
00:24:57,040 --> 00:24:59,520
Sa isang banda, sinasabi natin

335
00:25:00,040 --> 00:25:03,360
na nagkaroon
ng napakalaking populasyon sa Amazon

336
00:25:03,440 --> 00:25:06,640
at dahil sa aksidenteng produkto
ng presensiya nila,

337
00:25:06,720 --> 00:25:08,720
nalikha nila 'yong itim na lupa.

338
00:25:09,600 --> 00:25:12,840
Pero sa kabila naman, sinasabi natin
na 'yong natural na lupa ng Amazon

339
00:25:12,920 --> 00:25:17,400
ay hindi sapat para suportahan
'yong napalaking populasyon.

340
00:25:18,160 --> 00:25:22,840
Hindi ba parang naging posible
na magkaroon ng malalaking populasyon

341
00:25:22,920 --> 00:25:24,600
dahil sa itim na lupa?

342
00:25:24,680 --> 00:25:28,240
Naniniwala akong posible

343
00:25:28,320 --> 00:25:32,800
na nalaman nila
na masagana pala 'yong lugar,

344
00:25:33,520 --> 00:25:38,400
pero hindi nila intensiyon na,

345
00:25:38,480 --> 00:25:43,240
"Magtatapon ako ng basura para patabain
'yong lupa at lumago 'yong pananim."

346
00:25:46,760 --> 00:25:48,280
Patuloy ang pananaliksik.

347
00:25:48,960 --> 00:25:51,960
Pero para sa akin,
ang rason kaya parang sinadya ito

348
00:25:52,480 --> 00:25:55,880
ay dahil matatagpuan ang terra preta
sa buong Amazon,

349
00:25:56,480 --> 00:25:59,400
na malapit sa mga sinaunang pamayanan.

350
00:26:01,480 --> 00:26:03,960
Kailangang mas bukas pa ang isip natin

351
00:26:04,040 --> 00:26:08,440
tungkol sa ating pananaw
sa mga kakayahan ng mga sinaunang tao.

352
00:26:08,520 --> 00:26:12,040
Kailangan natin silang ituring
na dalubhasa ng kanilang kapaligiran

353
00:26:12,120 --> 00:26:17,840
na pinakinabangan ang kapaligirang iyon
sa loob ng libo-libong taon.

354
00:26:20,480 --> 00:26:22,840
At dahil sa lawak ng gubat,

355
00:26:22,920 --> 00:26:27,360
walang nakakaalam kung gaano pa karaming
terra preta ang di pa natutuklasan

356
00:26:27,920 --> 00:26:30,240
na maaaring mag-atras
sa pinagmulan ng lupang ito

357
00:26:30,320 --> 00:26:32,680
sa mas malalim pang nakaraan.

358
00:26:34,600 --> 00:26:36,320
Ang iminumungkahi ko,

359
00:26:36,400 --> 00:26:39,360
na mariing tinututulan
ng maraming archeologist,

360
00:26:39,920 --> 00:26:43,520
ay 'yong paninirahan at pagdami
ng populasyon ng tao sa Amazon

361
00:26:43,600 --> 00:26:45,400
ay isang planadong pangyayari.

362
00:26:47,920 --> 00:26:51,280
Pero ang paglikha at pagsuporta
sa malalaking pamayanan

363
00:26:51,360 --> 00:26:54,680
ay nangangailangan
na napakaraming likas na yaman.

364
00:26:56,240 --> 00:26:59,280
Hindi lang mga pananim,
kundi isang bagay na maiisip natin

365
00:26:59,360 --> 00:27:01,840
na hindi kailanman mauubos sa Amazon.

366
00:27:02,880 --> 00:27:03,800
Troso.

367
00:27:08,520 --> 00:27:12,080
Tunay na sagana sa samu't saring
likas na yaman ang Amazon.

368
00:27:14,440 --> 00:27:19,520
Sa kasalukuyan,
may nasa 390 bilyong puno rito,

369
00:27:20,080 --> 00:27:22,680
na binubuo ng nasa 16,000 species.

370
00:27:26,280 --> 00:27:29,200
Paano kung sabihin ko
na halos ang buong kagubatan

371
00:27:29,280 --> 00:27:32,160
ay resulta ng planadong kampanya

372
00:27:32,240 --> 00:27:35,800
na ginawa ng mga tao libo-libong taon na?

373
00:27:37,880 --> 00:27:41,200
Paano kung sabihin ko
na maaaring itinanim ang Amazon?

374
00:27:50,480 --> 00:27:53,680
Kinumpirma ng mga mananaliksik
na noong Ice Age,

375
00:27:53,760 --> 00:27:56,160
hindi isang masukal na gubat ang Amazon,

376
00:27:57,200 --> 00:28:00,000
kundi damuhan
na may kalat-kalat na mga puno.

377
00:28:01,080 --> 00:28:03,360
Inakala nila na pinalago
ng umiinit na planeta

378
00:28:03,440 --> 00:28:05,920
ang malawak na kagubatang
nakikita natin ngayon.

379
00:28:06,520 --> 00:28:07,800
Pero kamakailan lang,

380
00:28:07,880 --> 00:28:11,080
may natuklasang di inaasahan
ang mga archaeobotanist.

381
00:28:11,160 --> 00:28:14,400
Ang kalahati ng gubat
ay binubuo lamang ng 1.4%

382
00:28:14,480 --> 00:28:17,080
ng mga kilalang species ng puno sa Amazon,

383
00:28:17,760 --> 00:28:22,760
ang mismong species
na naging kapaki-pakinabang sa mga tao.

384
00:28:24,680 --> 00:28:29,880
Resulta ba ito ng pangmatagalang proyekto
na nagsimula libo-libong taon na,

385
00:28:29,960 --> 00:28:32,480
isang proyekto na kalaunan ay lalago

386
00:28:32,560 --> 00:28:36,520
sa isang malawakang
katutubong sibilisasyon sa Amazon?

387
00:28:38,160 --> 00:28:39,680
At may iba pa.

388
00:28:40,200 --> 00:28:43,720
Gaya ng terra preta, matatagpuan
ang karamihan sa mga punong ito

389
00:28:43,800 --> 00:28:47,280
malapit sa bagong tuklas
na mga sinaunang lungsod ng Amazon.

390
00:28:49,000 --> 00:28:53,480
Sa halip na isang mapanganib na gubat
na madalas tingin nating mga Western,

391
00:28:53,560 --> 00:28:55,920
ginagawa nila itong tahanan
para sa milyong tao,

392
00:28:56,000 --> 00:29:00,560
ginagawang hardin ang Amazon
na nagtustos sa pangangailangan ng tao.

393
00:29:02,120 --> 00:29:03,400
Noong 20th century,

394
00:29:03,480 --> 00:29:08,720
{\an8}ipinagpalagay na ang kagubatan ng Amazon
ay di pa nagagalaw.

395
00:29:09,720 --> 00:29:11,560
Na di ito ginalaw ng mga tao.

396
00:29:11,640 --> 00:29:14,840
At ngayon, alam na natin
na marami sa mga puno rito,

397
00:29:14,920 --> 00:29:19,680
mga Brazil nut, mga palmera,
ay medyo nalinang na,

398
00:29:19,760 --> 00:29:22,360
o nalinang at naalagaan na,

399
00:29:22,440 --> 00:29:26,240
kaya nagbago na
'yong pagkakaunawa namin sa gubat.

400
00:29:28,080 --> 00:29:33,360
Isa itong tunay na scientific project
na matagal nang nangyayari sa Amazon.

401
00:29:36,600 --> 00:29:38,120
Gaano na ba katagal?

402
00:29:40,320 --> 00:29:41,760
Ang nakapagtataka,

403
00:29:41,840 --> 00:29:44,800
ang pinakamatagal na petsa
ng pag-aalaga ng puno

404
00:29:44,880 --> 00:29:48,440
na natagpuan sa Amazon
ay nasa 10,800 taon na.

405
00:29:50,480 --> 00:29:52,440
Nasa katapusan 'yon ng Ice Age,

406
00:29:52,520 --> 00:29:56,320
sa mismong panahon
na nakikita natin 'yong parehong pag-unlad

407
00:29:56,400 --> 00:30:00,160
sa sibilisasyon at pagbabago
ng mga tao sa buong mundo.

408
00:30:03,200 --> 00:30:06,360
Mapapatanong tayo
kung ano pa kaya ang matatagpuan

409
00:30:06,440 --> 00:30:09,000
sa malawak na kagubatan ng Amazon

410
00:30:09,080 --> 00:30:13,240
na hindi naman talaga dapat naroon
pero malinaw na naroon.

411
00:30:17,880 --> 00:30:21,360
Gaya ng nakita natin
sa mga gawang bato ng sinaunang Peru,

412
00:30:21,440 --> 00:30:25,720
itong mauunlad na proyektong
pang-agrikultura at pamayanan sa Amazon

413
00:30:26,240 --> 00:30:28,360
na nagsimula libo-libong taon na

414
00:30:28,440 --> 00:30:30,760
ay tila nagpapakita
ng mga siyentipikong obra

415
00:30:30,840 --> 00:30:34,480
na, sa totoo lang, di inasahan
sa loob ng matagal na panahon.

416
00:30:37,840 --> 00:30:41,920
Kailangan nating baguhin
ang pagkakaunawa natin sa Amazon.

417
00:30:42,000 --> 00:30:46,480
Kailangan natin itong tingnan bilang
produkto ng katalinuhan, inisyatiba,

418
00:30:46,560 --> 00:30:49,240
kakayahan, at hangarin ng mga tao.

419
00:30:50,560 --> 00:30:53,720
Ang pinakamagandang halimbawa
ng Amazonian technology

420
00:30:53,800 --> 00:30:58,200
ay maaaring nagmula rin sa isang
di inaasahang bagay para sa kaalamang ito.

421
00:31:05,040 --> 00:31:08,040
Bumalik ako sa Peruvian Amazon
para malaman pa.

422
00:31:09,600 --> 00:31:12,960
{\an8}Ito ang Iquitos,
isang daungang lungsod na nasa sangandaan

423
00:31:13,040 --> 00:31:15,760
kung saan dumadaloy sa malaking ilog
ang iba pang sapa.

424
00:31:17,040 --> 00:31:18,920
Maaaring bago lang ang daungan,

425
00:31:19,000 --> 00:31:21,960
pero ang rehiyong ito ay,
sa libo-libong taon,

426
00:31:23,160 --> 00:31:26,160
ang sentro ng isang malalim na tradisyon,

427
00:31:26,240 --> 00:31:28,000
ang paggamit ng ayahuasca.

428
00:31:33,240 --> 00:31:36,760
{\an8}Si Dr. Luis Eduardo Luna
ay isang Indigenous anthropologist

429
00:31:36,840 --> 00:31:40,320
at nangungunang eksperto
sa sinaunang halamang gamot na ito.

430
00:31:41,880 --> 00:31:44,720
Marami na akong nakita
na umiinom ng ayahuasca,

431
00:31:44,800 --> 00:31:47,280
at nagulat ako sa mga nararanasan nila,

432
00:31:47,360 --> 00:31:50,160
minsan, naglalakbay sila sa ibang mundo,

433
00:31:50,240 --> 00:31:52,400
minsan, nagninilay-nilay lang sila,

434
00:31:52,480 --> 00:31:55,440
naghahanap ng solusyon
sa mga problema nila.

435
00:31:55,520 --> 00:31:58,920
Ano'ng nangyayari?
May mga pagbabago ba sa buhay nila?

436
00:31:59,000 --> 00:32:01,200
Maraming tao ang sumusulat sa 'kin

437
00:32:01,280 --> 00:32:04,400
na nakakapagpabago ng buhay
'yong mga karanasang 'yon,

438
00:32:04,480 --> 00:32:06,600
binago 'yong pananaw nila.

439
00:32:08,440 --> 00:32:11,240
Ang paggamit ng ayahuasca
ay sumikat kamakailan

440
00:32:11,320 --> 00:32:13,320
sa ating kasalukuyang lipunan.

441
00:32:14,880 --> 00:32:17,200
Pero para sa mga katutubo sa Amazon,

442
00:32:17,280 --> 00:32:20,280
matagal nang
may sagradong kapangyarihan ang inumin.

443
00:32:22,040 --> 00:32:24,440
Maraming katutubo ang nagsasabing

444
00:32:24,520 --> 00:32:27,800
umiinom sila ng ayahuasca
para maintindihan ang tuntunin ng lipunan,

445
00:32:27,880 --> 00:32:30,160
maging mas mabuting mga tao.

446
00:32:34,200 --> 00:32:39,360
Ang paghahanda ng ayahuasca ay tungkulin
ng mga manggagamot na shaman o curanderos.

447
00:32:42,720 --> 00:32:46,840
{\an8}Gaya ni Don Francisco Montes Shuna
na mula sa mga katutubong Capanahua,

448
00:32:47,760 --> 00:32:51,360
{\an8}na dapat magbuga ng usok
mula sa sinaunang species ng tabako

449
00:32:51,440 --> 00:32:54,640
na tinatawag na mapacho
para linisin ang ritwal.

450
00:32:57,320 --> 00:33:02,960
Sa wikang Capanahua,
ang pangalan ko ay Shamorin Kyashi Piary,

451
00:33:03,880 --> 00:33:07,720
na ang ibig sabihin
ay "Anghel ng Kagubatan."

452
00:33:19,440 --> 00:33:22,120
Mula ako sa angkan ng mga manggagamot.

453
00:33:23,000 --> 00:33:27,120
Nararamdaman ko ang koneksiyon
sa lahat ng mga ninuno ko,

454
00:33:27,640 --> 00:33:32,440
sa lola ko, sa lola ko sa tuhod,
sa buong pamilya.

455
00:33:32,520 --> 00:33:38,880
Konektado kami at ramdam ko 'yon
sa mga bagay na may kinalaman sa Amazonia.

456
00:33:41,120 --> 00:33:43,840
Habang umuusad ang pananaliksik,
nabubuo ang ebidensiya

457
00:33:43,920 --> 00:33:46,280
na mainam sa kalusugan ang ayahuasca.

458
00:33:49,400 --> 00:33:53,440
Kapag pinakuluan, ang tangkay pa lang nito
ay nakapagpapagaling na

459
00:33:53,520 --> 00:33:57,360
dahil sa molecule nito
na kilala sa siyensiya na harmine.

460
00:34:00,320 --> 00:34:03,040
May mga pag-aaral
na nagsasabi ng neurogenesis,

461
00:34:03,600 --> 00:34:06,840
na makakagawa
ng mga bagong neuron 'yong harmine,

462
00:34:06,920 --> 00:34:09,960
pati mga bagong beta cell
para sa pancreas.

463
00:34:10,040 --> 00:34:14,440
At siguro mga bagong cell
para sa mga litid at iba pa.

464
00:34:16,800 --> 00:34:19,880
Maaaring mabisang gamot
ang harmine na nasa tangkay,

465
00:34:21,600 --> 00:34:24,040
pero hindi ito nakalilikha ng pangitain.

466
00:34:24,680 --> 00:34:28,520
Mangyayari lang 'yon pag inihalo ito
sa dahon ng iba pang halaman

467
00:34:28,600 --> 00:34:32,800
na likas sa Amazon
gaya nitong tinatawag na chaliponga,

468
00:34:35,240 --> 00:34:39,120
na merong psychoactive chemical
na nasa ayahuasca,

469
00:34:39,640 --> 00:34:42,440
ang DMT, pinaiksing dimethyltryptamine.

470
00:34:46,200 --> 00:34:49,920
Itinuturing ang DMT na isa
sa mga pinakamabisang psychedelic.

471
00:34:50,520 --> 00:34:54,080
Pero kinumpirma ngayon ng pananaliksik
na hindi ito addictive

472
00:34:54,880 --> 00:34:57,360
at may mga nakagagaling na katangian

473
00:34:57,440 --> 00:35:00,280
kapag ininom sa wastong dami at kondisyon.

474
00:35:03,840 --> 00:35:07,840
Natutuklasan namin
na kapag may kasamang talking therapy,

475
00:35:07,920 --> 00:35:10,480
malaki ang maitutulong nito
para mapagaling

476
00:35:10,560 --> 00:35:12,520
ang mga malalang karamdaman.

477
00:35:16,280 --> 00:35:18,120
Pero may isang problema.

478
00:35:18,720 --> 00:35:21,200
Hindi iniinom ang DMT

479
00:35:21,280 --> 00:35:25,160
dahil sinisira ito
ng mga enzyme na nasa bituka.

480
00:35:27,240 --> 00:35:31,240
Dito papasok ang kaalaman
ng shaman ng Amazon

481
00:35:31,960 --> 00:35:33,600
na may mahusay na solusyon.

482
00:35:35,320 --> 00:35:38,480
Ang mangyayari,
'yong harmine na nasa tangkay,

483
00:35:38,560 --> 00:35:42,720
pipigilan nito
'yong pagkasira ng DMT sa bituka,

484
00:35:43,240 --> 00:35:46,080
para makapunta 'yong DMT
sa blood-brain barrier,

485
00:35:46,160 --> 00:35:49,520
papasok sa mga receptor sa utak.

486
00:35:50,080 --> 00:35:52,920
'Yon ang nagbibigay
ng mga pangitain, 'yong DMT.

487
00:35:54,280 --> 00:35:55,240
Ang resulta?

488
00:35:55,800 --> 00:35:59,280
Sa libo-libong species
ng mga halaman sa Amazon,

489
00:36:00,200 --> 00:36:05,480
ang kombinasyon ng tangkay ng ayahuasca
at mga dahon ng halamang may DMT lang

490
00:36:05,560 --> 00:36:08,880
ang makapagbibigay
ng pinakaaasam na pangitain.

491
00:36:12,040 --> 00:36:17,560
Mayroong dalawang halaman,
na hindi psychoactive kung sila lang,

492
00:36:17,640 --> 00:36:20,240
pero psychoactive kapag isinamang iniluto

493
00:36:20,320 --> 00:36:22,280
para makagawa ng ayahuasca.

494
00:36:22,800 --> 00:36:28,400
Ilang siglo o milenyo ang lumipas
bago nagtagumpay ang experimentong ito.

495
00:36:30,160 --> 00:36:33,560
Tingin ko may palaisipan dito.
Paano nila ito natuklasan?

496
00:36:33,640 --> 00:36:36,760
Para sa 'kin,
parang isang scientific project 'yon.

497
00:36:36,840 --> 00:36:38,400
Oo, tama.

498
00:36:38,480 --> 00:36:41,200
Base 'yon sa karanasan.
Base sa obserbasyon.

499
00:36:41,280 --> 00:36:44,760
Base sa pag-eeksperimento,
tuloy-tuloy na pag-eeksperimento.

500
00:36:44,840 --> 00:36:46,760
- Sa loob ng libong taon?
- Tama.

501
00:36:49,240 --> 00:36:53,720
Libo-libong taon na ang tradisyong ito.

502
00:36:55,240 --> 00:36:59,200
Hindi natin masasabi.
Dalawang libo, tatlong libong taon…

503
00:37:01,560 --> 00:37:04,480
Nakakakuha tayo sa Amazon
ng ebidensiya ng siyensiya,

504
00:37:04,560 --> 00:37:08,480
'yong mga kaalaman na natutunan
at ipinasa ng mga katutubong shaman

505
00:37:08,560 --> 00:37:10,520
sa loob ng maraming henerasyon,

506
00:37:11,120 --> 00:37:14,680
libo-libong taon na,
tungkol sa mga halaman at katangian nito

507
00:37:14,760 --> 00:37:18,640
at kung paano sila paghahaluin
para makuha ang inaasam na resulta.

508
00:37:29,080 --> 00:37:33,320
Sa seremonya ng ayahuasca,
tatawagin ng shaman ang mga pangitain

509
00:37:33,400 --> 00:37:36,560
sa pagkanta ng ikaro,
isang mahiwagang kanta.

510
00:37:43,400 --> 00:37:46,400
Pero pinangangasiwaan lang ng shaman
ang seremonya.

511
00:37:48,080 --> 00:37:51,280
Ang mismong halaman
ang itinuturing na guro.

512
00:37:53,120 --> 00:37:54,720
Pag uminom ka ng ayahuasca,

513
00:37:56,120 --> 00:37:59,640
kailangan mong maghanda ng tanong.

514
00:38:00,160 --> 00:38:01,800
Magbibigay siya ng sagot.

515
00:38:07,600 --> 00:38:10,720
Ang kapangyarihan ng psychedelics
na makapagkamit ng karunungan

516
00:38:10,800 --> 00:38:12,480
ay hindi lamang sa Amazon.

517
00:38:14,040 --> 00:38:18,840
Makikita ito sa mga pinakasinauna
at pinakaiginagalang na mga kultura.

518
00:38:20,600 --> 00:38:24,240
Malinaw na 'yong mga tinatawag nating
psychedelics ngayon

519
00:38:24,320 --> 00:38:26,800
ay tinanggap sa buong sinaunang mundo.

520
00:38:30,040 --> 00:38:31,280
Sa Sinaunang Greece,

521
00:38:31,360 --> 00:38:35,280
isinulat nina Socrates at Plato
ang nakamit na karunungan

522
00:38:35,360 --> 00:38:38,760
matapos uminom ng inuming
nakapagbibigay ng mga pangitain.

523
00:38:39,760 --> 00:38:43,160
Ipinahihiwatig ng mga hieroglyph sa Egypt
na kumain sila ng petals

524
00:38:43,240 --> 00:38:47,560
mula sa psychoactive na blue water lily
para makipag-ugnayan sa mga diyos.

525
00:38:48,520 --> 00:38:51,320
At sa mga pag-aalay ng Vedic
ng sinaunang India,

526
00:38:51,400 --> 00:38:54,280
ang mga pari na nais
makipag-ugnayan sa mga diyos

527
00:38:54,360 --> 00:38:57,200
ay umiinom ng inumin
na kilala bilang soma.

528
00:38:59,360 --> 00:39:03,640
Ang katotohanang tinanggap
itong pagkakaroon ng naiibang kamalayan

529
00:39:03,720 --> 00:39:05,680
sa buong prehistory at kasaysayan

530
00:39:05,760 --> 00:39:09,160
ay nagsasabi na mahalaga sila
sa karanasan ng tao.

531
00:39:09,680 --> 00:39:13,160
Tingin ko imposible na maunawaan
ang sinaunang mundo

532
00:39:13,240 --> 00:39:15,160
kung di isasama 'yong mga psychedelic.

533
00:39:17,080 --> 00:39:19,760
Sa pananaw mo,
gaano na katagal ang ayahuasca?

534
00:39:19,840 --> 00:39:23,920
Pinag-eksperimentuhan 'yon
ng libo-libong taon. Baka mas matagal pa.

535
00:39:24,880 --> 00:39:28,000
- Pakiramdam ko napakatagal na nito.
- Oo.

536
00:39:28,080 --> 00:39:29,960
Isa itong malaking misteryo.

537
00:39:32,280 --> 00:39:35,280
Naniniwala ako
na ang siyensiya ng ayahuasca

538
00:39:35,360 --> 00:39:37,880
ay mas matagal pa
kaysa sa iniisip ninuman.

539
00:39:38,720 --> 00:39:40,280
At may ebidensiyang magpapatunay.

540
00:40:14,120 --> 00:40:16,680
Nagsalin ng Subtitle: Jayran Kempiz