1 00:00:17,760 --> 00:00:20,800 Espesyal ang araw na ito sa Mayan calendar. 2 00:00:21,440 --> 00:00:24,600 Spring equinox kapag sumikat ang araw, 3 00:00:24,680 --> 00:00:27,800 di lang para sa panibagong araw, kundi sa panibagong yugto ng buhay. 4 00:00:31,200 --> 00:00:33,000 Sa pag-angat ng araw, 5 00:00:33,960 --> 00:00:37,880 sisinagan nito ang isa sa mga pinakamagandang templo ng Palenque. 6 00:00:40,800 --> 00:00:44,240 Ito ang Temple of the Sun, bagay na bagay na pangalan. 7 00:00:45,560 --> 00:00:49,120 Isang biyaya ang makapunta lang dito at masikatan ng araw, 8 00:00:49,200 --> 00:00:52,840 isang ugnayan na pinagsasama ang debosyon at siyensiya 9 00:00:52,920 --> 00:00:54,960 na nalimot na ng modernong mundo. 10 00:00:57,280 --> 00:01:00,840 Sa ilang mahahalagang araw ng taon, at isa ito sa kanila, 11 00:01:01,360 --> 00:01:05,000 hindi lang pagpapailaw sa hagdan ng templo ang dulot ng pagsikat ng araw. 12 00:01:06,240 --> 00:01:10,080 Isang imbakan ng sinaunang kaalaman ang arkitektura ng mga Maya, 13 00:01:10,160 --> 00:01:13,280 pinag-uugnay ang kalawakan at lupa, langit at daigdig. 14 00:01:15,560 --> 00:01:18,000 Papapasukin nito ang sinag ng araw 15 00:01:18,080 --> 00:01:23,720 sa ilang silid ng templo na sadyang idinisenyo para tanggapin ito. 16 00:01:25,520 --> 00:01:30,200 Pag winter solstice, sisikatan ng araw ang isang estruktura sa tuktok ng bundok, 17 00:01:30,880 --> 00:01:33,240 papasok sa templo ang sinag mula sa isang pintuan, 18 00:01:33,320 --> 00:01:37,400 kung saan maiisip natin ang isang pari na naghihintay masinagan. 19 00:01:38,520 --> 00:01:41,760 Makalipas ang anim na buwan, sa summer solstice, 20 00:01:42,400 --> 00:01:47,080 at sa araw na 'yon lamang, dadaplisan ng sikat ng araw ang isa pang pyramid, 21 00:01:47,160 --> 00:01:49,960 bago tumama ang liwanag sa isang sulok ng silid, 22 00:01:52,400 --> 00:01:56,920 habang sa parehong equinox, sisikatan ng araw ang isang estruktura 23 00:01:57,000 --> 00:02:00,840 sa silangan, na muling papasok sa isang pintuan ang liwanag 24 00:02:02,160 --> 00:02:05,960 sa eksaktong anggulo, na sa loob ng 40 minuto, 25 00:02:06,040 --> 00:02:09,640 kapansin-pansing sisinagan nito ang isa pang silid sa loob. 26 00:02:15,840 --> 00:02:20,600 Para sa mga Maya, siguradong nagdulot ng pagkamangha ang napakagandang palabas 27 00:02:20,680 --> 00:02:22,240 sa lahat ng nakakita nito. 28 00:02:25,640 --> 00:02:29,000 At hindi lang ito espesyal na araw para sa mga sinaunang Maya. 29 00:02:37,880 --> 00:02:41,840 Napakasimbolikong lugar ng Palenque. 30 00:02:43,520 --> 00:02:47,320 {\an8}Ang pagsamba sa mga ninuno sa Palenque ay ipinapakita sa arkitektura nito 31 00:02:47,400 --> 00:02:49,880 {\an8}at sa mga binagong lugar. 32 00:02:51,000 --> 00:02:53,640 Iniuugnay ito sa modernong populasyon. 33 00:02:55,960 --> 00:03:00,360 Buhay na buhay ang kultura ng mga Maya sa Palenque. 34 00:03:03,880 --> 00:03:06,120 {\an8}Ang paring Maya na si Nicolás López Vázquez 35 00:03:06,200 --> 00:03:09,560 {\an8}ay ilang dekada nang nagsasagawa ng mga seremonya rito. 36 00:03:12,920 --> 00:03:18,960 Ang ritwal na isinasagawa ngayon ay para sa spring equinox. 37 00:03:19,640 --> 00:03:22,440 Napakahalaga ng equinox. 38 00:03:23,560 --> 00:03:25,840 Ginawa ang mga templo para sa equinox. 39 00:03:26,480 --> 00:03:29,920 Para itong koneksiyon sa buong planeta. 40 00:03:34,240 --> 00:03:37,200 Parang idinisenyo nga ang buong lugar na ito 41 00:03:37,280 --> 00:03:42,480 bilang instrumento para makita at maihayag ang kahanga-hangang pagkakaisa ng daigdig. 42 00:03:51,240 --> 00:03:54,760 Ano ang motibo para pagtuonan nila ng pansin ang kalawakan? 43 00:03:54,840 --> 00:03:58,480 At paano nila natutunan ang kanilang kaalaman sa astronomy? 44 00:04:01,240 --> 00:04:06,560 Isa kaya itong pamana na ipinasa ng isang mas sinaunang sibilisasyon, 45 00:04:08,440 --> 00:04:12,680 na nag-iwan ng mga bakas ng maunlad nitong kaalaman sa buong Americas? 46 00:04:41,080 --> 00:04:46,360 Ang nangingibabaw sa gitna ng Palenque ay ang kahanga-hanga nitong gusali 47 00:04:47,520 --> 00:04:49,240 na kilala bilang ang palasyo. 48 00:04:52,240 --> 00:04:55,680 At sa ibabaw nito ay isang kataka-takang estruktura, 49 00:04:56,240 --> 00:05:00,080 na natatangi sa mundo ng mga Maya, isang toreng maraming palapag. 50 00:05:02,800 --> 00:05:06,080 Hati ang mga scholar sa kung para saan ang toreng ito. 51 00:05:06,680 --> 00:05:08,480 Ang kataka-taka ay ang bubong. 52 00:05:09,240 --> 00:05:12,400 Moderno na ang bubong na nakikita natin ngayon 53 00:05:12,480 --> 00:05:15,280 at posibleng iba sa orihinal na itsura. 54 00:05:16,480 --> 00:05:20,600 Ayon sa mga larawan ng naunang paghuhukay, walang bubungan ang tore. 55 00:05:21,600 --> 00:05:24,160 May bubong kaya ito noong sinaunang panahon? 56 00:05:25,480 --> 00:05:29,960 Maaari ngang may obserbatoryo sa ibabaw ang orihinal na tore, 57 00:05:30,680 --> 00:05:33,000 na magpapaliwanag sa natagpuan sa loob. 58 00:05:34,600 --> 00:05:37,200 Makahulugan na may silid na may mga glyph 59 00:05:37,280 --> 00:05:42,880 na nagpapakita sa pinakamahalagang planeta sa lahat para sa mga Maya, ang Venus. 60 00:05:44,880 --> 00:05:48,200 Nakumpirma ng mga scholar mula sa mga dokumentong Maya 61 00:05:48,280 --> 00:05:52,800 na kinakatawan ng simbolong ito ang pinakamatingkad na planeta sa kalawakan. 62 00:05:54,960 --> 00:06:00,040 Itinayo kaya ang toreng ito para mismo sa mga astronomer? 63 00:06:02,480 --> 00:06:07,080 Pakiramdam ko ginawa ito para obserbahan ang kalawakan. 64 00:06:07,160 --> 00:06:12,400 Di mo aasahan ang isang tore na idinisenyo para obserbahan ang langit 65 00:06:12,480 --> 00:06:14,240 na magkaroon ng bubong. 66 00:06:14,320 --> 00:06:17,560 At 'yong mga Venus glyph sa loob ng tore 67 00:06:17,640 --> 00:06:20,640 ay mariing ipinahihiwatig na ginamit ito para do'n. 68 00:06:20,720 --> 00:06:25,320 Pero sa lahat ng bagay sa kalawakan, bakit ang Venus? 69 00:06:27,360 --> 00:06:29,000 Maaaring may kaugnayan ito 70 00:06:29,080 --> 00:06:32,360 sa isa sa pinakasikat na nilalang sa alamat ng mga Maya. 71 00:06:36,200 --> 00:06:38,680 Ang mga diyos at diyosa ng Maya cosmology, 72 00:06:38,760 --> 00:06:41,640 madalas ay may pagkakahawig sa katangian ng tao, 73 00:06:41,720 --> 00:06:48,160 minsan, nakakatuwa, minsan, nakakatakot, minsan, napakamisteryoso. 74 00:06:48,680 --> 00:06:52,960 {\an8}Ang diyos na nagngangalang Kukulkan, na isang dating tao, 75 00:06:53,040 --> 00:06:55,600 hindi lang niya pinagsama-sama ang mga katangiang ito, 76 00:06:55,680 --> 00:06:59,320 pero iniuugnay din sa pinakamaliwanag na planeta. 77 00:07:02,960 --> 00:07:07,880 Ayon sa tradisyon, dumating si Kukulkan pagkatapos ng isang malaking kalamidad 78 00:07:08,520 --> 00:07:10,120 na may kasamang mga alagad. 79 00:07:11,440 --> 00:07:15,720 Isa siyang matalinong guro na nagbigay ng mga patakaran sa batas 80 00:07:16,320 --> 00:07:20,520 at kung paano mag-organisa ng sibilisasyon, magtanim ng mais, 81 00:07:21,400 --> 00:07:24,040 at gumawa ng mga rebulto sa bato. 82 00:07:25,240 --> 00:07:27,760 Kahit natapos na ang oras niya kasama sila, 83 00:07:28,400 --> 00:07:31,360 patuloy na sinamba si Kukulkan sa kalawakan, 84 00:07:31,880 --> 00:07:36,640 kung saan nagbagong-anyo siya sa planetang kilala ngayon bilang Venus. 85 00:07:42,760 --> 00:07:44,440 Sa mundo ng mga Maya, 86 00:07:44,520 --> 00:07:47,160 may iba pang mga representasyon ni Kukulkan. 87 00:07:47,840 --> 00:07:51,640 {\an8}At sa isang tanyag na lugar, konektado rin ang alaala niya 88 00:07:51,720 --> 00:07:55,680 {\an8}sa napakahalagang sandaling iyon ng spring equinox. 89 00:07:56,480 --> 00:08:00,800 Sa Chichen Itzá sa Yucatán, sa templo ni Kukulkan, 90 00:08:00,880 --> 00:08:04,080 kung titingnan 'yong pyramid, ang normal na makikita 91 00:08:04,160 --> 00:08:08,200 ay 'yong hilagang hagdanan ng pyramid na may malaking ulo ng ahas 92 00:08:08,280 --> 00:08:12,600 sa paanan ng hagdan at parang isang bakanteng barandilya 93 00:08:12,680 --> 00:08:14,640 paakyat sa gilid na walang nakalagay, 94 00:08:14,720 --> 00:08:18,560 pero tuwing spring equinox, habang palubog 'yong araw, 95 00:08:19,480 --> 00:08:24,520 eksaktong nakaposisyon 'yong pyramid na 'yong mga anino ng mga kanto nito 96 00:08:24,600 --> 00:08:28,640 na tumatama sa hagdan ay nagiging hugis ng katawan ng ahas, 97 00:08:28,720 --> 00:08:31,840 kaya biglang magkakaroon 'yong ulo ng ahas 98 00:08:31,920 --> 00:08:35,920 ng isang umaalon na anino ng katawan nito, 99 00:08:36,000 --> 00:08:38,840 at isa itong manipestasyon ni Kukulkan. 100 00:08:42,640 --> 00:08:46,080 Sa iba't ibang parte ng Mexico, hindi lang siya kilala bilang si Kukulkan 101 00:08:46,600 --> 00:08:49,360 kundi ang pinakatanyag na si Quetzalcoatl. 102 00:08:50,080 --> 00:08:54,080 Ang ibig sabihin ng lahat ng pangalang ito ay "mabalahibong ahas." 103 00:08:54,800 --> 00:08:58,200 Halos maiisip mo na isang manlalakbay si Kukulkan 104 00:08:58,280 --> 00:09:01,480 na gumamit ng mga lokal na pangalan saanman siya magpunta. 105 00:09:03,560 --> 00:09:08,040 May katulad na nilalang sa Peru kung saan tinawag siyang Viracocha. 106 00:09:09,080 --> 00:09:12,080 Sa Mesopotamia, kilala siya bilang si Oannes, 107 00:09:12,160 --> 00:09:14,320 at sa Egypt, siya si Osiris. 108 00:09:15,640 --> 00:09:17,680 Pero pareho ang mga kuwento. 109 00:09:19,000 --> 00:09:22,640 Mga makapangyarihang nilalang na lumitaw matapos ang kalamidad 110 00:09:23,280 --> 00:09:26,800 at binigyan ang mga tao ng mga kaloob ng sibilisasyon. 111 00:09:30,680 --> 00:09:34,480 Ang pagkakaugnay ng kanilang bayani sa planetang Venus 112 00:09:35,080 --> 00:09:38,560 ay maaaring maipaliwanag ang kinahuhumalingan ng mga Maya, 113 00:09:39,080 --> 00:09:42,160 ang pagsubaybay sa galaw ng planeta sa kalawakan. 114 00:09:43,400 --> 00:09:47,400 Kahanga-hanga 'yong mga pag-aaral nila sa Venus. 115 00:09:47,480 --> 00:09:51,280 Ito 'yong kaso na isang beses kada 584 na araw, 116 00:09:51,360 --> 00:09:53,840 makikitang sisikat ang Venus sa parehong lugar. 117 00:09:53,920 --> 00:09:58,760 Eksakto at tamang-tama ang tantiya ng mga Maya 118 00:09:58,840 --> 00:10:01,760 sa tinatawag na synodical return ng Venus. 119 00:10:02,840 --> 00:10:05,120 At nagawa nila ang kalkulasyon 120 00:10:05,200 --> 00:10:08,680 sa pamamagitan ng isa sa mga pambihirang likha ng mga Maya, 121 00:10:09,240 --> 00:10:13,000 na, gaya ng magagandang gawang bato ng sinaunang Peru 122 00:10:13,080 --> 00:10:15,480 at pharmacology ng sinaunang Amazonia, 123 00:10:17,560 --> 00:10:22,320 maaaring bahagi ng ipinamanang kaalaman na ipinasa mula sa prehistory 124 00:10:22,400 --> 00:10:24,920 ng isang misteryosong naunang sibilisasyon. 125 00:10:35,960 --> 00:10:41,160 {\an8}Higit 25 taon nang pinag-aaralan ni Dr. Edwin Barnhart ang Palenque, 126 00:10:42,920 --> 00:10:45,480 at isa siya sa iilang tao lang sa mundo 127 00:10:46,000 --> 00:10:48,360 na nakakabasa ng dokumento ng mga sinaunang Maya. 128 00:10:51,960 --> 00:10:56,120 Binabasa namin ang mga glyph mula sa itaas pababa, sa dalawang column. 129 00:10:56,200 --> 00:10:59,640 Babasahin mula sa kanan, pakaliwa, hanggang sa ilalim ng unang dalawa, 130 00:10:59,720 --> 00:11:03,520 tapos 'yong pangatlo at pang-apat pababa, gano'n 'yong pagkakasunod-sunod. 131 00:11:03,600 --> 00:11:06,920 Paano 'yong sistema ng numero na ginamit ng mga Maya 132 00:11:07,000 --> 00:11:09,880 kumpara sa sistema ng numero na ginagamit ngayon? 133 00:11:10,400 --> 00:11:12,120 Halos pareho lang. 134 00:11:12,200 --> 00:11:14,960 May base-ten system tayo na decimal ang tawag. 135 00:11:15,040 --> 00:11:18,920 Makakasulat tayo ng kahit anong numero 136 00:11:19,480 --> 00:11:23,240 hanggang halos infinity gamit ang ten digits. 137 00:11:23,320 --> 00:11:26,120 Meron tayong zero, tapos one hanggang nine. 138 00:11:26,200 --> 00:11:28,560 - Oo. - At pag umabot tayo sa ten, 139 00:11:28,640 --> 00:11:31,640 maglalagay tayo ng zero sa ones at one sa tens. 140 00:11:31,720 --> 00:11:33,840 Gumagamit sila ng base 20. 141 00:11:36,680 --> 00:11:39,960 Para itong Morse code na may mga gitling at tuldok 142 00:11:40,480 --> 00:11:43,280 at isang shell glyph para sa zero. 143 00:11:45,040 --> 00:11:48,400 - One ang isang tuldok. Five naman ang bar. - Oo. 144 00:11:49,280 --> 00:11:53,720 Kaya kung meron kang 3 bar at 4 na tuldok, 19 'yon. 145 00:11:55,080 --> 00:11:58,000 Para maisulat 'yong 20, maglalagay ng zero 146 00:11:58,080 --> 00:12:00,400 - at maglalagay ng tuldok sa 20 place. - Okay. 147 00:12:00,920 --> 00:12:03,640 Isa 'tong positional system ng pagbibilang 148 00:12:03,720 --> 00:12:06,440 kaya nagamit nila nang mahusay 'yong math. 149 00:12:07,760 --> 00:12:09,440 Maganda 'yong sistema natin. 150 00:12:09,520 --> 00:12:14,560 Kaya nating magbilang hanggang infinity, pero kailangan ng sampung simbolo. 151 00:12:14,640 --> 00:12:17,560 Kaya rin ng mga Maya, pero tatlong simbolo lang. 152 00:12:17,640 --> 00:12:19,200 Kaya sa bagay na 'yon, 153 00:12:19,800 --> 00:12:21,960 mas mahusay 'yong sistema nila. 154 00:12:25,760 --> 00:12:28,240 Hindi lang gumamit ng zero ang mga Maya, 155 00:12:28,320 --> 00:12:30,800 pero alam din nila 'yong place numerations 156 00:12:31,440 --> 00:12:33,880 sa panahon na ang mga sinaunang Greek at Roman, 157 00:12:33,960 --> 00:12:37,560 sa kabila ng mga nagawa nila, ay hindi 'yon natutunan pareho. 158 00:12:38,840 --> 00:12:40,400 Mahusay ang sistema nila. 159 00:12:40,480 --> 00:12:43,920 Gumawa ng magagandang bagay 'yong Romans, pero laos 'yong number system nila. 160 00:12:44,000 --> 00:12:45,800 - Kaya ginawa nila 'yong abacus. - Oo. 161 00:12:47,800 --> 00:12:52,000 Di lang eleganteng paraan ng pagbibilang ang advanced numbering system ng mga Maya. 162 00:12:52,080 --> 00:12:53,960 Para sa mga astronomer nila, 163 00:12:54,040 --> 00:12:57,080 ito ang susi para makalkula at malaman ang mga galaw 164 00:12:57,160 --> 00:13:02,760 ng mga nasa kalawakan tulad ng Venus, ng araw, at ng buwan, nang may katiyakan. 165 00:13:03,800 --> 00:13:07,800 At napakahalaga rin ng kaalamang 'yon sa mathematics 166 00:13:07,880 --> 00:13:10,960 sa posibleng pinakakahanga-hanga nilang imbensiyon. 167 00:13:11,840 --> 00:13:15,160 Ang pinakanakamamanghang likha ng mga sinaunang Maya 168 00:13:15,240 --> 00:13:19,320 ay ang kanilang sariling sistema para masukat ang oras, 169 00:13:19,400 --> 00:13:22,840 na isinama nila sa isa sa mga pinakakomplikadong kalendaryo 170 00:13:22,920 --> 00:13:24,160 sa kasaysayan ng tao. 171 00:13:26,560 --> 00:13:29,880 'Yong kalendaryo, na talagang napakakomplikado. 172 00:13:29,960 --> 00:13:34,080 Pwede mo ba 'yon ipaintindi sa 'kin? Tungkol saan ang Mayan calendar? 173 00:13:34,160 --> 00:13:38,880 'Yong kalendaryo… Alam mo, 365 na araw 'yong solar year nito. 174 00:13:38,960 --> 00:13:39,920 Oo. Okay. 175 00:13:40,000 --> 00:13:43,960 Ang kalendaryong mahalaga sa kanila ay 260 na araw, 176 00:13:44,040 --> 00:13:48,440 pero meron din silang long count calendar, na parang karaniwang kalendaryo. 177 00:13:51,000 --> 00:13:55,480 Itinala ng mga Maya ang mahahalagang petsa gamit ang tatlong kalendaryo, 178 00:13:56,000 --> 00:13:58,320 bawat isa ay may sariling gamit. 179 00:14:00,920 --> 00:14:05,320 {\an8}Ang sagrado nilang kalendaryo ay paulit-ulit na cycle ng 20 grupo 180 00:14:05,400 --> 00:14:10,120 {\an8}na binubuo ng 13 araw bawat grupo, na may kabuoang 260 na araw. 181 00:14:11,640 --> 00:14:14,120 {\an8}Binibilang ng pangalawang kalendaryo ang solar year, 182 00:14:14,720 --> 00:14:18,240 {\an8}pero binubuo ito ng 18 grupo, na may 20 araw, 183 00:14:18,800 --> 00:14:23,600 {\an8}at may dagdag na 5 pa para makumpleto ang 365 araw kada taon, katulad sa atin. 184 00:14:24,880 --> 00:14:26,360 {\an8}Pag magkasamang ginamit, 185 00:14:26,440 --> 00:14:31,160 ang dalawang kalendaryo ay magbibigay ng natatanging pangalan sa bawat araw 186 00:14:31,240 --> 00:14:35,600 sa loob ng 52 taon bago umulit sa simula. 187 00:14:38,040 --> 00:14:43,080 Pero ang dahilan kaya naging espesyal ang pangatlong kalendaryo ng mga Maya, 188 00:14:43,160 --> 00:14:45,160 ang tinatawag na long count, 189 00:14:45,240 --> 00:14:47,680 na binibilang ang mas mahahabang panahon. 190 00:14:50,000 --> 00:14:52,400 Ipaliwanag mo 'yong long count calendar. 191 00:14:52,480 --> 00:14:54,960 Ano ba 'yon? Paano 'yon gumagana? 192 00:14:55,680 --> 00:14:57,600 Ano 'yong gusto nitong makamit? 193 00:14:58,120 --> 00:15:01,600 Ito 'yong pinakainteresante dahil cyclical 'yong mga Maya, 194 00:15:01,680 --> 00:15:05,000 pero ito lang 'yong kalendaryo nila na linear calendar. 195 00:15:05,080 --> 00:15:10,560 Pwede itong bumalik at umabante sa panahon sa isang linya papuntang infinity. 196 00:15:11,240 --> 00:15:14,160 Binibilang ng mga simbolo ng long count ang paglipas 197 00:15:14,240 --> 00:15:19,920 hindi lang ng mga taon, dekada, o siglo, pero isang buong milenyo, 198 00:15:20,000 --> 00:15:23,160 na aabot hanggang sa malayong nakaraan at hinaharap. 199 00:15:23,720 --> 00:15:28,520 Karamihan ba ng mababasa natin sa dokumento ng mga Maya, 200 00:15:28,600 --> 00:15:29,960 tungkol sa kalendaryo? 201 00:15:30,040 --> 00:15:33,840 Oo. Eto 'yong magandang halimbawa na pag tiningnan itong pahina, 202 00:15:34,440 --> 00:15:38,040 lahat ng nakikita mo na may mga bar, tuldok, at mga ito, 203 00:15:38,120 --> 00:15:40,600 mga impormasyon ito tungkol sa kalendaryo. 204 00:15:41,200 --> 00:15:42,120 Sa kabuoan, 205 00:15:42,200 --> 00:15:47,280 two-thirds ng lahat ng dokumentong Maya ay mga calendar glyph. 206 00:15:49,320 --> 00:15:53,120 Isang paliwanag sa pagkahumaling na ito ay naniniwala ang sinaunang Maya 207 00:15:53,200 --> 00:15:57,400 na dumaan ang mundo sa paulit-ulit na paglikha at pagkawasak… 208 00:16:03,160 --> 00:16:05,480 at nasa pang-apat na cycle na sila, 209 00:16:08,360 --> 00:16:10,560 na halos pareho sa mga sinaunang Hopi 210 00:16:10,640 --> 00:16:13,520 na naniniwala rin na namumuhay sila sa pang-apat na cycle. 211 00:16:14,040 --> 00:16:18,640 Pero di tulad nila, nalagyan ng mga Maya ng mga petsa 'yong mga cycle nila, 212 00:16:19,680 --> 00:16:21,880 naitala gamit ang long count. 213 00:16:24,160 --> 00:16:26,000 Tungkol saan 'tong isang 'to? 214 00:16:26,520 --> 00:16:28,640 Magandang larawan 'yan, 215 00:16:28,720 --> 00:16:32,200 isa lang sa iilan na detalyadong sinasabi sa 'tin 216 00:16:32,280 --> 00:16:36,040 'yong petsa noong magsimula 'yong pang-apat na paglikha. 217 00:16:36,120 --> 00:16:41,200 - Sabi rito, 13-0-0-0-0. - Oo. 218 00:16:41,800 --> 00:16:47,680 At mismong kinabukasan, umulit ito. At naging 0-0-0-0-1 na. 219 00:16:47,760 --> 00:16:51,520 Oo. Kung gagamitin 'yong petsa natin ngayon? 220 00:16:51,600 --> 00:16:56,600 - 3114 B.C., August 13. - Oo. 221 00:16:56,680 --> 00:16:59,760 'Yon ang simula ng panahon ng mundo natin ngayon. 222 00:16:59,840 --> 00:17:02,000 Tama. At 'yong idea na 223 00:17:02,720 --> 00:17:07,760 bakit ito nagsimula sa 3114 B.C.? 224 00:17:07,840 --> 00:17:12,080 'Yan ang nasa isip ng mga dalubhasa, may isang siglo na, 225 00:17:12,640 --> 00:17:14,560 na hindi nila masagot. 226 00:17:14,640 --> 00:17:19,360 Oo. Para sa 'kin, espesyal 'yong petsang 'yon, 227 00:17:19,440 --> 00:17:24,120 dahil maraming sinaunang sibilisasyon, kung susundin 'yong archeological record, 228 00:17:24,200 --> 00:17:26,360 ang may pambihirang simula sa panahong 'yon. 229 00:17:28,560 --> 00:17:30,680 {\an8}Sa Sinaunang Egypt, nasa 3000 B.C. 230 00:17:30,760 --> 00:17:33,040 {\an8}Sumer, halos parehong panahon. 231 00:17:33,120 --> 00:17:34,520 {\an8}Oo. Pati Asia. 232 00:17:35,480 --> 00:17:37,640 {\an8}Parang gumigising ang mundo no'ng panahong 'yon, 233 00:17:37,720 --> 00:17:39,440 at pinili ng Maya 'yong petsang 'yon. 234 00:17:39,520 --> 00:17:40,560 Nakakapagtaka. 235 00:17:42,640 --> 00:17:44,560 Kailan nagsimula 'yong sistema? 236 00:17:45,080 --> 00:17:49,000 Gaano na katagal mula nang magsimula itong kalkulasyong ito? 237 00:17:49,080 --> 00:17:51,880 Mahirap na tanong 'yan. Lagi ko 'yan iniisip. 238 00:17:51,960 --> 00:17:56,400 At gusto kong sabihin na mula nang may umukit nito sa bato, 239 00:17:57,440 --> 00:17:58,920 di 'yon ang unang beses. 240 00:17:59,000 --> 00:18:02,320 Oo. At ano 'yong pinakamatagal na petsang natuklasan mo? 241 00:18:02,400 --> 00:18:05,600 May iilan. Merong isa na nasa 33,000 taon na. 242 00:18:06,200 --> 00:18:09,840 May isa pa na nagbigay ng eksaktong petsa 243 00:18:09,920 --> 00:18:13,560 na dinadala tayo eksaktong limang milyong taon na. 244 00:18:13,640 --> 00:18:17,560 - Limang milyong taon sa nakaraan. - Oo. At alam mo na 'yon. 245 00:18:19,080 --> 00:18:23,720 Sa palagay ko ang intensiyon nito ay ipahayag 246 00:18:23,800 --> 00:18:26,280 ang walang katapusang pag-usad ng panahon. 247 00:18:29,120 --> 00:18:30,720 Kasabay ng mga petsang ito, 248 00:18:30,800 --> 00:18:33,360 isang bagay sa kuwento ng kalawakan 249 00:18:33,440 --> 00:18:36,360 ang laging lumilitaw sa mga dokumento, ang Venus, 250 00:18:36,880 --> 00:18:41,080 ang planetang nauugnay sa diyos ng mga Maya na si Kukulkan. 251 00:18:44,920 --> 00:18:50,240 Kasama ang Venus sa pangkalahatang sistema ng kalendaryo ng mga Maya. 252 00:18:50,320 --> 00:18:51,760 Lagi nila itong sinusubaybayan. 253 00:18:51,840 --> 00:18:58,480 May 104 na magkakaibang grupo ng 5 cycle ng Venus 254 00:18:58,560 --> 00:19:02,440 na pinagsama-sama nila para ma-monitor ang Venus at magiging tama 'yon. 255 00:19:04,480 --> 00:19:09,480 Ang mga Maya ay nahumaling sa cosmos, pati na sa oras. 256 00:19:10,080 --> 00:19:13,560 Ang dalawang isyung ito ay mahalaga sa kultura ng mga Maya. 257 00:19:16,200 --> 00:19:20,680 Ipinapakita ng dalawang obsesyong ito na ang mga Maya ay mayroon at naitala 258 00:19:20,760 --> 00:19:24,360 ang malawak na kaalaman ng sinaunang panahon ng ating planeta. 259 00:19:26,080 --> 00:19:30,400 Nagawa nila 'yong ginagawa ng mga modernong computer software. 260 00:19:30,480 --> 00:19:32,160 - Oo. - Paano nila nagawa 'yon? 261 00:19:32,880 --> 00:19:37,360 Isa sila sa mga pinakamahuhusay na mathematician ng sinaunang mundo. 262 00:19:37,440 --> 00:19:39,680 Inaaral nila nang inaaral 'yong mga numero. 263 00:19:39,760 --> 00:19:42,480 May kalkulasyon sila ng milyun-milyong araw. 264 00:19:42,560 --> 00:19:43,640 Kahanga-hanga. 265 00:19:45,160 --> 00:19:49,920 Kung gumagamit sila ng mga petsa, tanungin mo ang sarili, para saan 'yon? 266 00:19:51,280 --> 00:19:53,400 - Tingin ko… - Espekulasyon lang 'to. 267 00:19:53,480 --> 00:19:58,320 Pag tinitingnan naming mga archeologist ang sarili namin, espekulasyon lang lahat. 268 00:19:58,400 --> 00:20:01,240 Marami kaming mga teorya. Konti lang ang facts sa trabaho ko. 269 00:20:01,320 --> 00:20:02,160 Oo. 270 00:20:06,800 --> 00:20:11,200 May teorya ako, na, inaamin ko, isa ring espekulasyon. 271 00:20:13,160 --> 00:20:16,480 Parang ligaw na artifact 'yong kalendaryo ng mga Maya. 272 00:20:17,000 --> 00:20:20,640 Para sa 'kin, para itong pamana na natanggap ng mga Maya 273 00:20:20,720 --> 00:20:24,040 mula sa isang kulturang kinailangan ang mga petsang ito, 274 00:20:25,840 --> 00:20:28,840 isang nawawalang sibilisasyon na nagpasa ng kaalaman 275 00:20:28,920 --> 00:20:30,920 tungkol sa paulit-ulit na takbo ng panahon, 276 00:20:31,720 --> 00:20:34,880 inilagay sa mga alamat at mga espiritwal na tradisyon 277 00:20:35,400 --> 00:20:40,280 na, sa paglipas ng libo-libong taon, ay kahanga-hangang malalantad 278 00:20:40,360 --> 00:20:43,440 sa misteryosong kalendaryo ng mga Maya. 279 00:20:44,680 --> 00:20:46,120 Pero para saan? 280 00:20:46,200 --> 00:20:50,080 Tingin ko may kinalaman ang sagot sa konsepto ng mga Maya 281 00:20:50,160 --> 00:20:52,760 ng pagiging pansamantala ng mga panahon. 282 00:20:54,240 --> 00:20:58,320 Minsan, computer na pangkalkula ang tingin ko sa Mayan calendar, 283 00:20:58,400 --> 00:21:01,120 hindi para sa katapusan ng mundo, kundi ng isang panahon. 284 00:21:02,320 --> 00:21:05,680 Nakikita ng Mayan calendar ang paulit-ulit na pagkawasak 285 00:21:05,760 --> 00:21:07,320 at muling pagbangon ng mundo. 286 00:21:07,400 --> 00:21:10,520 Paulit-ulit na sumasapit at lumilipas ang mga panahon. 287 00:21:11,680 --> 00:21:14,160 Hindi tumama 'yong hula ng mga Maya 288 00:21:14,240 --> 00:21:18,720 na magugunaw ang mundo noong December 21, A.D. 2012. 289 00:21:19,520 --> 00:21:24,560 Pero nakita nila na mayroong malaking kaguluhan at pagbabago 290 00:21:25,160 --> 00:21:27,720 na mangyayari sa panahon natin. 291 00:21:29,600 --> 00:21:35,400 Sigurado na ang katapusan ng isang panahon ay nahulaan sa loob ng halos 80 taon 292 00:21:35,480 --> 00:21:38,840 mula 2000 hanggang 2080, nasa gano'ng panahon. 293 00:21:40,040 --> 00:21:43,560 At kataka-taka na 'yon nga ang nararanasan ng mundo ngayon. 294 00:21:43,640 --> 00:21:47,080 Nabubuhay tayo sa panahon ng kaguluhan, walang kasiguraduhan, pagbabago. 295 00:21:48,720 --> 00:21:53,320 Tama kaya ang kalkula ng Mayan calendar tungkol sa katapusan ng ating panahon? 296 00:21:54,800 --> 00:21:57,320 Siguro dapat tumingin tayo sa kalawakan, 297 00:21:57,400 --> 00:21:59,760 at obserbahan ang mga bituin at planeta gaya nila, 298 00:22:01,560 --> 00:22:04,600 kung sakaling may nalalapit na namang pagkagunaw. 299 00:22:12,800 --> 00:22:17,480 Pero may iba pang nais ang mga Maya sa kalawakan bukod sa hulaan ang hinaharap. 300 00:22:20,320 --> 00:22:25,200 May ebidensiya rito sa Palenque na gustong ipakita ni Dr. Barnhart. 301 00:22:27,200 --> 00:22:29,800 Itong tanawin dito, may napakagandang puwesto 302 00:22:29,880 --> 00:22:31,520 kung saan makikita mo ang lahat. 303 00:22:34,840 --> 00:22:39,160 Sa timog-kanlurang dulo ng isang plaza sa tapat ng Temple of the Sun, 304 00:22:39,240 --> 00:22:42,680 dadalhin ako ni Dr. Barnhart sa isa pang gusali 305 00:22:42,760 --> 00:22:45,560 na tinatawag na Temple of the Foliated Cross. 306 00:22:47,200 --> 00:22:50,400 Mula pa ito noong A.D. 692. 307 00:22:56,440 --> 00:23:01,320 Sa likod na pader sa loob, may isang interesanteng inukit na mural. 308 00:23:03,920 --> 00:23:05,800 Ayon sa mga scholar, ito ang paliwanag 309 00:23:05,880 --> 00:23:08,960 sa pinakamalaking misteryo sa relihiyong Maya, 310 00:23:09,560 --> 00:23:12,720 ang misteryo na mangyayari sa atin pagkatapos mamatay. 311 00:23:14,120 --> 00:23:18,120 Nakatayo tayo sa harap ng isang pambihirang mural, 312 00:23:18,640 --> 00:23:21,600 na medyo mahirap para sa 'kin na intindihin. 313 00:23:22,560 --> 00:23:24,840 Ipaliwanag mo. Tungkol saan 'to? 314 00:23:25,680 --> 00:23:28,800 Malinaw na napakakomplikado nito. 315 00:23:28,880 --> 00:23:32,080 Napakaraming iconography. 316 00:23:32,840 --> 00:23:36,640 Ayan 'yong foliated cross dahil sa mga lumalabas na dahon. 317 00:23:37,960 --> 00:23:40,360 May dalawang tao sa magkabilang gilid. 318 00:23:42,400 --> 00:23:45,880 Ipinapakita ng mural ang namatay na si Lord Pakal sa kanan, 319 00:23:45,960 --> 00:23:48,760 ang unang nagtatag at pinuno ng Palenque, 320 00:23:49,840 --> 00:23:52,640 nakapikit siya at nakasuot ng panglibing, 321 00:23:54,120 --> 00:23:58,920 at ang ipinagpapalagay na kanyang anak at tagapagmana, si Kan Bahlam, sa kaliwa. 322 00:24:00,040 --> 00:24:02,000 Eto 'yong mukha ni Kan Bahlam. 323 00:24:02,080 --> 00:24:06,080 Nasa buong lungsod 'yong litrato niya. Sigurado kaming siya 'yan. 324 00:24:06,160 --> 00:24:07,440 - Oo. - Kilala namin siya. 325 00:24:08,160 --> 00:24:10,880 - Pero malaki at matangkad si Kan Bahlam. - Oo. 326 00:24:10,960 --> 00:24:12,800 Iniisip ko siya. 327 00:24:12,880 --> 00:24:15,800 Napakarami naming alam tungkol sa buhay niya. 328 00:24:16,320 --> 00:24:21,080 Alam namin na 'yong tatay niya ang pinakasikat na hari nitong lungsod. 329 00:24:21,680 --> 00:24:26,040 At itinalaga siyang tagapagmana sa edad na anim na taon. 330 00:24:27,080 --> 00:24:29,320 Pero namatay 'yong tatay niya sa edad na 80. 331 00:24:30,080 --> 00:24:34,840 Kaya ginugol niya ang buong buhay niya, hanggang sa edad na 48, para maging hari. 332 00:24:35,360 --> 00:24:40,320 - Oo. - At tingin ko nahasa siya sa mathematics, 333 00:24:40,400 --> 00:24:45,520 architecture, astronomy, pati sa relihiyon, mythology. 334 00:24:45,600 --> 00:24:50,600 Itong tatlong kahanga-hangang mga templo ay mga gawa niya. 335 00:24:50,680 --> 00:24:54,800 Posibleng 30 taon niyang pinlano ito. 336 00:24:55,480 --> 00:24:57,240 At sa wakas, nagawa niya. 337 00:24:57,320 --> 00:25:01,240 At kasagsagan ito ng siyentipikong pag-unlad ng mga Maya. 338 00:25:01,320 --> 00:25:03,200 - Oo. - May numerology. 339 00:25:03,280 --> 00:25:05,200 May mathematics. May astronomy. 340 00:25:07,040 --> 00:25:11,680 Ang mensahe ng mural ay ang mga gawain at ritwal na ginagawa ng anak 341 00:25:12,720 --> 00:25:15,000 ay mahalaga para magtagumpay ang ama 342 00:25:15,080 --> 00:25:17,680 sa paglalakbay sa kabilang buhay na hinaharap niya ngayon. 343 00:25:18,400 --> 00:25:22,480 Ang pumapagitan sa kanila ay isang napakamakahulugang imahe. 344 00:25:23,360 --> 00:25:27,160 Eto 'yong world tree. Mukha ng diyos ng araw 'yong nasa gitna. 345 00:25:27,680 --> 00:25:32,560 Pero 'yong puno din ang tulay sa pagitan ng mundong ito at ng kabilang mundo. 346 00:25:33,160 --> 00:25:35,400 Sa ibang konteksto, ito ang Milky Way. 347 00:25:38,240 --> 00:25:42,240 Ang papel ba ng Milky Way ay parang tulay ng mga kaluluwa? 348 00:25:42,320 --> 00:25:44,480 - Parang paglalakbay sa kabilang buhay? - Oo. 349 00:25:44,560 --> 00:25:48,520 Ang mga bagay na ginagawa ng dalawang indibidwal na ito 350 00:25:48,600 --> 00:25:51,600 - ay ang tulay sa mundong ito at ng kabila. - Oo. 351 00:25:53,120 --> 00:25:56,600 Ang paniniwala ng paglalakbay sa kalawakan sa Milky Way 352 00:25:56,680 --> 00:26:01,400 at paglalakbay pagkatapos ng kamatayan ay mariing pinaniniwalaan ng mga Maya. 353 00:26:03,800 --> 00:26:07,680 Ang kagulat-gulat ay kung gaano kalaganap ang paniniwalang ito. 354 00:26:09,800 --> 00:26:14,480 Itong simbolismo ng Milky Way bilang tulay ng mga kaluluwa 355 00:26:14,560 --> 00:26:16,280 ay hindi lang sa mga Maya, 356 00:26:16,360 --> 00:26:19,000 kundi sa iba pang kultura sa North America. 357 00:26:19,080 --> 00:26:23,960 {\an8}Oo. Isa ito sa mga paniniwalang Pan-American. 358 00:26:24,480 --> 00:26:25,520 {\an8}Totoo 'yon. 359 00:26:25,600 --> 00:26:28,400 {\an8}Mula sa dulo ng Chile hanggang Alaska, 360 00:26:29,360 --> 00:26:34,280 ang paniniwala ay ang Milky Way ang tulay ng mga kaluluwa 361 00:26:34,360 --> 00:26:36,600 mula sa mundong ito papunta sa kabila. 362 00:26:36,680 --> 00:26:40,760 Pinupuntahan ito ng mga yumao, at 'yong kapangyarihan ng mga shaman, 363 00:26:40,840 --> 00:26:42,680 - kaya nilang pumunta ro'n. - Oo. 364 00:26:43,600 --> 00:26:47,480 Pero nakakagulat na meron nito ang bawat kultura 365 00:26:47,560 --> 00:26:50,760 na makakakuha tayo ng impormasyon tungkol sa Milky Way. 366 00:26:52,760 --> 00:26:58,320 {\an8}Para itong 'yong pananaw ng mga Apurinã ng Brazil tungkol sa mga geoglyph 367 00:26:58,400 --> 00:27:01,480 na parang mga sagradong tulay papunta sa kabilang buhay. 368 00:27:01,560 --> 00:27:04,840 - Sa Amazon, buhay na buhay pa rin ito. - Oo. 369 00:27:04,920 --> 00:27:07,400 Sa mundo ng mga Maya, buhay na buhay rin. 370 00:27:07,480 --> 00:27:11,640 Oo. Para bang may iisang malayong ninuno sa paniniwalang ito. 371 00:27:12,360 --> 00:27:13,200 Sa palagay ko. 372 00:27:15,120 --> 00:27:20,800 Tingin ko nanggaling sa mga unang tao 'yong mga pangunahing paniniwala. 373 00:27:20,880 --> 00:27:23,320 Kaya meron nito ang napakaraming kultura, 374 00:27:23,400 --> 00:27:26,320 kahit 'yong mga kultura, tulad sa Southern Chile 375 00:27:26,400 --> 00:27:29,640 at sa dulong hilaga ng North America, ay walang koneksiyon sa isa't isa. 376 00:27:29,720 --> 00:27:33,080 Meron silang parehong paniniwala dahil iisang pamana lang. 377 00:27:33,160 --> 00:27:35,720 Oo. Tingin ko may iba pa bukod sa Milky Way. 378 00:27:35,800 --> 00:27:39,120 May mga bagay pa na kasama sa mga pangunahing paniniwala. 379 00:27:39,200 --> 00:27:42,280 Isa ro'n 'yong malaking pagmamahal ng mga Maya 380 00:27:42,360 --> 00:27:46,040 sa mga konsepto ng shamanism, pagbabago. 381 00:27:46,120 --> 00:27:47,080 Oo. 382 00:27:53,680 --> 00:27:57,720 Walang duda na shamanism ang kultura ng mga Maya. 383 00:27:59,040 --> 00:28:03,640 Tingin ko 'yong paniniwala ng paglalakbay ng kaluluwa pagkatapos ng kamatayan 384 00:28:04,240 --> 00:28:07,240 ay resulta ng mga karanasan sa shamanism. 385 00:28:14,640 --> 00:28:18,960 Nagkataon lang ba na marami sa mga katutubong kultura ng Americas, 386 00:28:19,040 --> 00:28:22,520 at sa marami pang sinaunang kultura sa buong mundo, 387 00:28:22,600 --> 00:28:27,200 ay napreserba ang halos iisang pananaw sa paglalakbay ng kaluluwa sa kabilang buhay? 388 00:28:27,280 --> 00:28:30,880 O mayroong isang lihim na koneksiyon, 389 00:28:31,520 --> 00:28:34,520 isang makapangyarihang sistema ng mga paniniwala 390 00:28:34,600 --> 00:28:38,080 na minana ng mga sumunod na sibilisasyon 391 00:28:38,160 --> 00:28:41,160 mula sa isang nawawalang sibilisasyon ng prehistory? 392 00:28:51,960 --> 00:28:54,680 Nakakatuwa 'yong mga ginawa mo. 393 00:28:54,760 --> 00:28:57,560 {\an8}Pag nakakakita tayo ng mga archeological example 394 00:28:57,640 --> 00:29:01,400 {\an8}ng kaalaman tungkol sa kalawakan at mga bituin, 395 00:29:01,480 --> 00:29:05,440 pag binalikan natin, parang mas matagal na 'to kesa sa inaakala natin. 396 00:29:05,520 --> 00:29:06,640 Oo. 397 00:29:06,720 --> 00:29:11,160 At iniuugnay mo 'tong paniniwalang 'to sa isang shamanistic point of view. 398 00:29:11,240 --> 00:29:12,600 Oo, tama. 399 00:29:12,680 --> 00:29:15,480 Interesado sa mga bituin ang lahat ng kulturang shamanism. 400 00:29:16,720 --> 00:29:20,200 Pero sa isang punto, nagiging relihiyon ang interes na 'yon. 401 00:29:21,000 --> 00:29:24,360 Pwede mo bang ipaliwanag pa sa 'kin 'yan? 402 00:29:24,440 --> 00:29:27,400 Ang shamanism ay pag-iimbestiga sa misteryo ng kamatayan. 403 00:29:29,320 --> 00:29:31,000 Ano'ng mangyayari pag namatay tayo? 404 00:29:31,520 --> 00:29:36,200 Ang paniniwala ay aalis ang kaluluwa sa katawan, at maglalakbay sa kalawakan. 405 00:29:36,800 --> 00:29:39,720 Maglalakbay ang kaluluwa pagkatapos ng kamatayan. 406 00:29:40,440 --> 00:29:44,480 Para bang sa mga kuwento natin at sa sarili nating paglalakbay, 407 00:29:44,560 --> 00:29:48,000 habang lumalaki tayo, may katotohanan 'yong kamatayan. 408 00:29:48,760 --> 00:29:49,920 Mayroong wakas. 409 00:29:50,880 --> 00:29:52,720 Oo. 'Yon ang diwa ng lahat. 410 00:29:52,800 --> 00:29:57,480 Parang nakakatakot itong pag-usapan, pero mahalaga ito sa lahat ng tao. 411 00:29:57,560 --> 00:29:59,320 Haharapin nating lahat 'yon. 412 00:29:59,920 --> 00:30:04,880 Kadalasan, inilalarawan 'to na siyang nagtutulak sa mga ginagawa natin. 413 00:30:04,960 --> 00:30:06,360 Oo. 414 00:30:06,440 --> 00:30:10,760 Mamamatay na 'ko, kaya may gagawin ako. 415 00:30:10,840 --> 00:30:15,600 Oo. At 'yon mismo 'yong sinasabi ng mga turo ng shamanism, 416 00:30:16,400 --> 00:30:20,280 na dapat nating gamitin nang maayos ang buhay. 417 00:30:20,360 --> 00:30:24,480 Oo. Tingin ko 'yon 'yong hamon sa atin. 418 00:30:25,080 --> 00:30:28,200 Dahil laganap sa buong mundo ang paniniwalang 'yon, 419 00:30:28,280 --> 00:30:31,080 partikular 'yong paglalakbay sa Milky Way. 420 00:30:31,160 --> 00:30:33,560 Tingin ko di 'yon aksidenteng nangyari. 421 00:30:33,640 --> 00:30:37,720 Tingin ko ipinasa 'yon ng isang ninunong kultura. 422 00:30:37,800 --> 00:30:38,640 Oo. 423 00:30:42,440 --> 00:30:44,320 Pero kailan ito ipinasa? 424 00:30:45,320 --> 00:30:49,440 Gaano na ba katagal itong tradisyon ng shamanism 425 00:30:50,480 --> 00:30:53,080 ng pagsubaybay sa mga bagay sa kalawakan? 426 00:30:53,840 --> 00:30:57,480 Maaaring ang mga sagot ay nasa isa sa mga unang pinuntahan ko 427 00:30:57,560 --> 00:30:59,720 sa paglalakbay ko sa Americas, 428 00:31:00,240 --> 00:31:05,200 sa kaibuturan ng kagubatan ng Amazon sa sinaunang lugar ng Serra Do Paituna. 429 00:31:17,360 --> 00:31:21,320 Ginamit na canvas 'yong mga bato para sa mga pambihirang art, 430 00:31:21,400 --> 00:31:25,120 at kailangang maunawaan 'yong mismong art na 'yon. 431 00:31:25,200 --> 00:31:26,800 Dapat mas maintindihan ito. 432 00:31:30,520 --> 00:31:32,320 Sa tangkang maintindihan 'yon, 433 00:31:32,400 --> 00:31:35,840 {\an8}natuon ang archeologist na si Dr. Christopher Davis 434 00:31:35,920 --> 00:31:38,960 dito sa agaw-pansing imahe na puno ng mga simbolo. 435 00:31:42,480 --> 00:31:46,200 Ipaliwanag mo sa 'kin kung ano 'yong tinitingnan natin dito 436 00:31:46,280 --> 00:31:49,280 at ano'ng pagkakaunawa mo. Ano'ng masasabi mo rito? 437 00:31:49,360 --> 00:31:53,080 Ito ang pinakamalaking imahe sa lugar na 'to. 438 00:31:53,160 --> 00:31:54,960 - May 49 na kahon. - Oo. 439 00:31:55,040 --> 00:31:58,000 Isa sa mga unang pagsubok ay alamin 440 00:31:58,080 --> 00:32:01,920 kung titingnan ba ito mula sa kaliwa pakanan o kanan pakaliwa. 441 00:32:03,000 --> 00:32:05,640 Tila nag-iwan ng clue ang mga sinaunang pintor. 442 00:32:07,120 --> 00:32:09,480 Dito, makikita mo 'yong imahe ng ahas. 443 00:32:09,560 --> 00:32:12,480 Ang galing. May imahe ng ahas d'yan. 444 00:32:12,560 --> 00:32:14,080 Itong dilaw na 'to. 445 00:32:14,880 --> 00:32:17,920 Dahil sa ahas, parang sinasabi sa 'tin kung paano ito babasahin. 446 00:32:18,000 --> 00:32:21,160 Tama. 'Yong pattern na naiisip ko 447 00:32:21,240 --> 00:32:23,800 ay kapag binasa itong grid 448 00:32:23,880 --> 00:32:26,880 gaya sa sinusoidal pattern na nagsisimula sa ibaba. 449 00:32:28,840 --> 00:32:32,680 Sa sinusoidal pattern, binabasa ang mga kahon isang column pataas, 450 00:32:32,760 --> 00:32:34,160 tapos pababa naman, 451 00:32:34,240 --> 00:32:36,560 tapos pataas ulit, parang 'yong ahas. 452 00:32:37,800 --> 00:32:39,280 Pero para saan? 453 00:32:40,920 --> 00:32:42,400 No'ng tumingin siya sa kanluran, 454 00:32:42,480 --> 00:32:46,400 napansin ni Dr. Davis ang isang puwang sa batuhang nasa malapit. 455 00:32:48,160 --> 00:32:51,880 Pag nakatayo ka sa harap, sa likuran sa kanan mo, 456 00:32:51,960 --> 00:32:57,160 may bintanang bato na 'yong araw, habang dumadaan dito at palubog, 457 00:32:57,240 --> 00:32:59,560 kalaunan, ay dadaan sa gitna ng bintanang bato. 458 00:32:59,640 --> 00:33:03,720 Kaya naniniwala ako na posibleng nililista nila 'yong galaw ng araw. 459 00:33:06,000 --> 00:33:10,000 Tinawag ni Dr. Davis ang listahang ito na sunset capture tracker, 460 00:33:10,680 --> 00:33:14,520 isang mahusay na paraan para itala ang galaw ng araw sa paglipas ng panahon, 461 00:33:15,240 --> 00:33:20,640 na ginawa higit 13,000 taon na sa panahon ng huling Ice Age. 462 00:33:20,720 --> 00:33:21,840 NAKALIPAS NA 13,200 TAON 463 00:33:21,920 --> 00:33:23,400 Pero paano ito ginagamit? 464 00:33:24,560 --> 00:33:27,400 Merong mga X mark, at meron ding mga single line. 465 00:33:28,000 --> 00:33:31,440 - Itong mga X na 'to, magkakasama 'to. - Oo. 466 00:33:31,520 --> 00:33:35,840 At kung babasahin mo 'to nang pataas at pababa nang ganito, 467 00:33:36,680 --> 00:33:39,280 darating ka sa mga magkakasamang single line. 468 00:33:39,360 --> 00:33:43,720 Magkakasama 'tong mga patayong linya, tapos babalik ka sa mga X. 469 00:33:43,800 --> 00:33:46,960 Itong mga patayong linya ay 'yong mga kahon 470 00:33:47,040 --> 00:33:49,880 na sa tingin ko ay tumapat sa sun capturing. 471 00:33:49,960 --> 00:33:53,280 At 'yong panahon na 'yon ay nasa bandang winter solstice. 472 00:33:53,360 --> 00:33:56,640 Napakatalino. Ang husay. 473 00:34:02,640 --> 00:34:04,200 Hindi lang 'yong grid. 474 00:34:06,280 --> 00:34:10,880 Naniniwala si Dr. Davis na halos lahat ng art dito ay sumusubaybay sa araw. 475 00:34:11,920 --> 00:34:16,840 Ang daming concentric circle at iba pang imahe na parang 'yong araw. 476 00:34:16,920 --> 00:34:20,280 At partikular nilang tinutukoy 'yong winter solstice, 477 00:34:20,360 --> 00:34:23,000 at paikot papunta sa summer solstice. 478 00:34:24,040 --> 00:34:27,960 Marami pang art na nakaharap sa kanluran ang tanda ng mga equinox. 479 00:34:28,480 --> 00:34:34,280 Ipinapakita ulit itong halos pagkahumaling sa mga mahahalagang araw ng solar year. 480 00:34:34,360 --> 00:34:35,520 Oo, tama. 481 00:34:37,480 --> 00:34:41,720 Ang mga imaheng narito ay maaaring ang pinakaunang ebidensiyang natagpuan 482 00:34:41,800 --> 00:34:43,480 sa buong Americas 483 00:34:43,560 --> 00:34:46,680 ng mga taong itinatala ang mga kaganapan sa kalawakan. 484 00:34:48,720 --> 00:34:52,040 Parang ang lahat ng ito ay isang malaking makina 485 00:34:52,120 --> 00:34:54,480 para subaybayan ang paglipas ng panahon? 486 00:34:55,000 --> 00:34:58,760 'Yon ang paniwala ko. Para 'tong almanac na isinulat gamit ang mga larawan. 487 00:35:01,120 --> 00:35:07,480 Isa itong siyentipikong pag-iisip ng mismong mga artist, 488 00:35:07,560 --> 00:35:11,320 na parang may inoobserbahan silang mga pangyayari sa kalawakan 489 00:35:13,720 --> 00:35:16,920 at naiintindihan nila 'yong siyensiya ng oras 490 00:35:17,960 --> 00:35:20,960 kaya may kakayahan sila na mahulaan ang mangyayari 491 00:35:21,040 --> 00:35:22,960 sa mga partikular na petsa sa hinaharap. 492 00:35:25,120 --> 00:35:27,440 Para 'tong scientific project para sa kanila? 493 00:35:27,520 --> 00:35:28,840 Oo, tama. 494 00:35:28,920 --> 00:35:32,080 Mukhang shamanistic 'yong mismong mga art. 495 00:35:32,160 --> 00:35:33,920 Pananaw ko lang naman 'yon. 496 00:35:34,000 --> 00:35:35,880 Gawa kaya ito ng mga shaman? 497 00:35:35,960 --> 00:35:37,200 Posible. 498 00:35:37,280 --> 00:35:41,480 Marami silang trabaho, scientist sila, doktor, lahat. 499 00:35:41,560 --> 00:35:42,400 Oo. 500 00:35:42,480 --> 00:35:47,000 Kadalasan, may sagradong kaalaman sila, gaya ng pagsubaybay sa mga bituin. 501 00:35:48,080 --> 00:35:51,440 Sa palagay mo ba lumaganap 'yon sa buong Americas? 502 00:35:51,520 --> 00:35:56,160 Oo. Makikita sa buong lugar 'yong kaalaman sa paggamit ng astronomy. 503 00:35:56,240 --> 00:36:02,240 Kaya mukhang ginagamit ito ng mga Maya at ng iba pang mga kultura. 504 00:36:04,000 --> 00:36:07,120 Sa American Southwest, may mga chief kami na tagaobserba ng araw. 505 00:36:08,080 --> 00:36:11,800 Kaya parang napakatagal na nga ng lahat ng paniniwalang ito 506 00:36:12,760 --> 00:36:17,440 na galing sa isang malalim na kaalaman na kumalat sa buong Americas. 507 00:36:20,040 --> 00:36:25,000 Itong pagkahumaling sa kalawakan ay isa lamang sa mga paulit-ulit na tema 508 00:36:25,600 --> 00:36:30,040 na paulit-ulit kong naririnig sa buong Americas, 509 00:36:33,800 --> 00:36:37,400 mga paniniwalang may mahalagang papel sa 30 taon kong paghahanap 510 00:36:37,480 --> 00:36:40,040 sa isang nalimutang yugto sa kasaysayan ng tao. 511 00:36:45,720 --> 00:36:48,200 Saan nanggaling ang mga paniniwalang ito? 512 00:36:48,280 --> 00:36:53,600 Para sa 'kin, mga indikasyon ito ng iisang pinagmulan, 513 00:36:53,680 --> 00:36:57,880 na ipinasa ang mga paniniwalang ito sa iba't ibang mga kultura ng tao, 514 00:36:57,960 --> 00:37:00,640 pero nanatiling buo ang mga paniniwalang 'yon. 515 00:37:02,360 --> 00:37:06,600 Maliban na lang kung isa itong napakapambihirang aksidente, 516 00:37:06,680 --> 00:37:09,160 narito ang isang pamana na nanggaling 517 00:37:09,240 --> 00:37:13,480 sa napakalayong sinaunang panahon at iningatan at ipinasa at pinayabong 518 00:37:13,560 --> 00:37:16,680 ng iba't ibang mga kultura sa buong Americas. 519 00:37:20,120 --> 00:37:23,400 Marahil isang pamana na iniwan ng mga manlalayag 520 00:37:23,480 --> 00:37:26,480 na kayang tumawid sa mga karagatang kasinglawak ng Pacific 521 00:37:27,360 --> 00:37:31,040 libong taon bago aminin ng mga scholar na posible ang mga gano'ng paglalakbay. 522 00:37:32,320 --> 00:37:35,960 Isang kultura na alam kung paano gamitin ang kapangyarihan ng mga halaman 523 00:37:36,040 --> 00:37:38,040 para makalikha ng mga pangitain 524 00:37:39,680 --> 00:37:43,720 tungkol sa mga geometric pattern at makaharap ang mga mahiwagang nilalang, 525 00:37:44,240 --> 00:37:48,760 mga napakahalagang pangitain na magiging batayan ng kanilang sining. 526 00:37:50,280 --> 00:37:52,400 At isang kultura na nagbahagi ng kaalaman 527 00:37:52,480 --> 00:37:56,120 kung paano lumikha ng mga makabagong estruktura, 528 00:37:56,200 --> 00:37:57,600 gawa man sa bato 529 00:37:58,160 --> 00:38:00,200 o gawa sa mismong lupa, 530 00:38:01,280 --> 00:38:03,600 mga estrukturang may espiritwal na kahulugan, 531 00:38:03,680 --> 00:38:06,040 na idinisenyo para ibuklod ang lupa sa kalawakan, 532 00:38:06,560 --> 00:38:09,640 ipinagdiriwang ang paglalakbay ng kaluluwa sa kabilang buhay. 533 00:38:10,440 --> 00:38:14,880 Masasabi kong itong pare-parehong paniniwala at espiritwal na tema 534 00:38:14,960 --> 00:38:16,800 na laganap sa buong mundo 535 00:38:16,880 --> 00:38:21,640 ay isa sa pinakamagandang ebidensiya ng nawawalang sibilisasyon ng prehistory 536 00:38:23,840 --> 00:38:25,040 na matutuklasan natin. 537 00:38:26,200 --> 00:38:30,200 Diyos ko. Pag-uusapan natin lahat ng maling paniniwala noong kabataan 538 00:38:30,280 --> 00:38:33,800 tungkol sa kuwento ng mundo. 539 00:38:33,880 --> 00:38:36,760 Nagbabago 'yong kuwento ng pagdami ng mga tao sa Americas, 540 00:38:36,840 --> 00:38:38,680 at dahil 'yon sa science. 541 00:38:38,760 --> 00:38:43,000 Scientific archeology ang nagsisiwalat nitong mga bagong impormasyon. 542 00:38:45,000 --> 00:38:48,720 Ang sinasabi ko ay naisasantabi 'yong mga lumang paniniwala. 543 00:38:49,280 --> 00:38:52,240 Malinaw na lalo pang tumatanda ang mga ito. 544 00:38:53,600 --> 00:38:57,040 Anong bagong ebidensiya ang susunod na lalabas? 545 00:39:34,000 --> 00:39:36,920 Nagsalin ng Subtitle: Jayran Kempiz