1
00:00:56,620 --> 00:00:59,740
Dit is het boreale bos...

2
00:01:04,820 --> 00:01:07,380
het grootste bos op aarde.

3
00:01:09,100 --> 00:01:12,740
750 miljard bomen...

4
00:01:15,500 --> 00:01:18,860
de hele winter
door sneeuw gesmoord.

5
00:01:23,940 --> 00:01:28,780
Dit is de meest noordelijke grens
van een buitengewone wereld.

6
00:01:32,500 --> 00:01:37,139
Ik sta aan de rand
van de poolcirkel.

7
00:01:37,140 --> 00:01:41,699
Ten noorden van mij ligt een land dat het
grootste deel van het jaar wordt gedomineerd

8
00:01:41,700 --> 00:01:43,859
door sneeuw en ijs.

9
00:01:43,860 --> 00:01:47,619
3.000 mijl naar het zuiden,
de tropen,

10
00:01:47,620 --> 00:01:51,659
baadde het hele jaar door
in warme zonneschijn.

11
00:01:51,660 --> 00:01:55,299
En daartussen in
een heel andere wereld,

12
00:01:55,300 --> 00:01:58,780
gedomineerd door
meedogenloze verandering.

13
00:02:04,660 --> 00:02:08,659
Een eindeloze cyclus
van vier verschillende seizoenen,

14
00:02:08,660 --> 00:02:11,020
elk met zijn eigen uitdagingen.

15
00:02:12,620 --> 00:02:15,259
De korte, ijskoude winterdagen

16
00:02:15,260 --> 00:02:19,220
maken plaats voor het dringende
ontwaken van de lente.

17
00:02:22,060 --> 00:02:25,619
En de lange, hete zomerdagen

18
00:02:25,620 --> 00:02:28,780
wijken voor de afkoeling
van de herfst.

19
00:02:33,340 --> 00:02:36,180
De kansen zullen kort zijn.

20
00:02:43,660 --> 00:02:45,699
Om deze extremen te overleven,

21
00:02:45,700 --> 00:02:49,939
moeten planten niet alleen winterhard
en veerkrachtig zijn,

22
00:02:49,940 --> 00:02:53,419
maar velen van hen hebben
speciale strategieën ontwikkeld

23
00:02:53,420 --> 00:02:57,740
om aan de eisen van deze
seizoenswereld te voldoen.

24
00:02:59,900 --> 00:03:04,180
Om te slagen, moeten ze
hun timing precies goed hebben.

25
00:03:07,220 --> 00:03:10,860
Al maanden slaapt deze wereld.

26
00:03:12,100 --> 00:03:14,460
Maar er komt verandering.

27
00:03:29,820 --> 00:03:32,740
De lente is in aantocht.

28
00:03:55,780 --> 00:03:59,980
In Canada beginnen
de bossen zich te roeren.

29
00:04:02,180 --> 00:04:05,619
De suikeresdoorns hier
hebben de hele winter

30
00:04:05,620 --> 00:04:09,980
de voorraad voedingsstoffen
klaargehouden voor dit moment.

31
00:04:12,820 --> 00:04:16,099
Nu de temperatuur begint te stijgen,

32
00:04:16,100 --> 00:04:19,660
moeten die voedingsstoffen vanuit de
wortels naar boven worden gehaald.

33
00:04:27,180 --> 00:04:29,660
Sap zit in de lift.

34
00:04:35,180 --> 00:04:37,980
Brandstof voor nieuwe groene groei.

35
00:04:49,180 --> 00:04:51,780
Maar net als de groei
op volle toeren komt...

36
00:04:53,340 --> 00:04:55,380
rovers arriveren.

37
00:05:15,260 --> 00:05:17,859
Een sapzuiger.

38
00:05:17,860 --> 00:05:22,140
Een dief op zoek naar ahornsiroop.

39
00:05:39,820 --> 00:05:42,780
De boom kan honderden
wonden verdragen.

40
00:05:50,140 --> 00:05:53,939
Maar als ze de stam
volledig omsluiten,

41
00:05:53,940 --> 00:05:57,180
sterft de boom uiteindelijk af.

42
00:06:04,420 --> 00:06:08,300
De inbraak van de sapzuiger
is niet onopgemerkt gebleven.

43
00:06:17,420 --> 00:06:23,819
Kolibries, eekhoorns en
insecten

44
00:06:23,820 --> 00:06:27,139
vallen allemaal het territorium
van de sapzuiger binnen,

45
00:06:27,140 --> 00:06:29,180
proberen een maaltijd te stelen.

46
00:06:33,380 --> 00:06:36,380
Maar onbewust helpen
ze de boom.

47
00:06:42,300 --> 00:06:44,860
Tijd besteed aan het achtervolgen
van de concurrentie

48
00:06:46,580 --> 00:06:49,940
betekent minder tijd
om nieuwe gaten te boren.

49
00:07:19,700 --> 00:07:23,580
De boom krijgt de kans
om zijn wonden te herstellen.

50
00:07:25,780 --> 00:07:28,700
En het sap kan weer vrij opstijgen.

51
00:07:36,060 --> 00:07:41,180
Dus dit jaar zal de boom in ieder
geval weer zijn bladeren produceren.

52
00:07:45,780 --> 00:07:48,499
Honderden miniatuurzonnepanelen

53
00:07:48,500 --> 00:07:50,860
die energie uit
het zonlicht halen.

54
00:07:54,340 --> 00:07:58,700
Elk blad is bedekt met miljoenen
microscopisch kleine poriën.

55
00:07:59,860 --> 00:08:01,700
Huidmondjes.

56
00:08:04,460 --> 00:08:07,340
Ze nemen koolstofdioxide op...

57
00:08:08,980 --> 00:08:11,899
en zuurstof en
waterdamp vrijgeven

58
00:08:11,900 --> 00:08:15,580
in een proces dat energierijke
brandstof produceert.

59
00:08:27,980 --> 00:08:31,059
Alle bomen hier kunnen
die brandstof nu gebruiken

60
00:08:31,060 --> 00:08:33,500
om de komende maanden te groeien.

61
00:08:52,780 --> 00:08:57,860
Naarmate de lente vordert,
neemt de kracht van de zon toe.

62
00:09:01,540 --> 00:09:03,739
Op rivieroevers in heel Europa,

63
00:09:03,740 --> 00:09:09,139
hebben veel planten onder de grond
sluimerend gelegen,

64
00:09:09,140 --> 00:09:11,820
wachten tot de aarde opwarmt.

65
00:09:18,300 --> 00:09:20,900
En nu begint een race.

66
00:09:28,140 --> 00:09:32,980
Onder de eersten die starten
zijn brandnetels, de sprinters.

67
00:09:38,620 --> 00:09:42,580
Dan, net daarachter,
komen de braamstruiken.

68
00:09:43,900 --> 00:09:47,499
Ze zijn veel agressiever en hebben
naar achteren gerichte haken

69
00:09:47,500 --> 00:09:50,460
waarmee ze over hun
rivalen kunnen klauteren.

70
00:09:53,220 --> 00:09:56,260
Als laatste komen, de klimmers.

71
00:09:59,540 --> 00:10:01,859
Hop

72
00:10:01,860 --> 00:10:03,900
en bryony.

73
00:10:07,540 --> 00:10:10,580
Ze zoeken een weg naar het licht.

74
00:10:39,700 --> 00:10:44,540
Al snel is elke centimeter ruimte
en elk lichtpuntje opgeëist.

75
00:10:48,020 --> 00:10:49,819
Maar verborgen in de schaduw,

76
00:10:49,820 --> 00:10:53,700
wacht een andere plant
op zijn zet.

77
00:11:03,180 --> 00:11:06,259
Deze

78
00:11:06,260 --> 00:11:08,300
is warkruid.

79
00:11:14,460 --> 00:11:16,500
Een jager...

80
00:11:18,140 --> 00:11:20,660
met een uitzonderlijk
reukvermogen.

81
00:11:27,820 --> 00:11:31,300
Snel bewegend,
zoekt het naar zijn prooi.

82
00:11:34,660 --> 00:11:37,500
Het detecteert de geur
van een jonge brandnetel.

83
00:11:56,780 --> 00:12:00,259
Het warkruid doorboort
de stengel van de brandnetel

84
00:12:00,260 --> 00:12:02,780
en zuigt het voedzame sap eruit.

85
00:12:06,620 --> 00:12:09,460
En het stopt niet bij
slechts één slachtoffer.

86
00:12:12,700 --> 00:12:15,459
Met zijn energievoorziening verzekerd,

87
00:12:15,460 --> 00:12:17,500
vermenigvuldigt het zich.

88
00:12:26,420 --> 00:12:30,100
Het is een parasiet met
een onverzadigbare eetlust.

89
00:13:32,300 --> 00:13:37,940
Maar kunnen de slachtoffers nu misbruik
maken van het warkruid...

90
00:13:40,020 --> 00:13:42,820
wanneer andere
lentevijanden verschijnen.

91
00:13:46,820 --> 00:13:48,860
Rupsen.

92
00:14:00,060 --> 00:14:03,699
Wanneer het wordt aangevallen,
zendt een blad een signaal uit

93
00:14:03,700 --> 00:14:07,460
dat de rest van de plant vertelt
om verdedigingen te gaan bouwen...

94
00:14:10,380 --> 00:14:14,340
vies smakende gifstoffen
die de rupsen afschrikken.

95
00:14:17,380 --> 00:14:19,779
In een buitengewone draai,

96
00:14:19,780 --> 00:14:23,059
de stengels van het warkruid die
de planten met elkaar verbinden

97
00:14:23,060 --> 00:14:26,779
worden nu gebruikt
als communicatielijnen

98
00:14:26,780 --> 00:14:31,340
om deze waarschuwingssignalen
van plant naar plant door te geven.

99
00:14:37,780 --> 00:14:41,940
Ze reageren door hun eigen
beschermende chemicaliën te produceren.

100
00:14:45,940 --> 00:14:51,220
Uiteindelijk wordt de hele rivieroever
één enorm verdedigingsnetwerk.

101
00:14:52,740 --> 00:14:56,700
En de voormalige rivalen
zijn nu samen beter af.

102
00:15:18,300 --> 00:15:23,779
De eerste warme lentedagen
stimuleren sommige planten tot bloei

103
00:15:23,780 --> 00:15:26,180
en zijn de concurrentie voor...

104
00:15:27,740 --> 00:15:32,380
het creëren van prachtige vertoningen
in de hele seizoenswereld.

105
00:15:35,060 --> 00:15:38,380
Van de spectaculaire
kersenbloesems van Japan...

106
00:15:41,620 --> 00:15:45,460
naar de goudveldbloemen
van Californië.

107
00:15:49,700 --> 00:15:52,419
Maar lentebloei is riskant.

108
00:15:52,420 --> 00:15:55,259
Als ze te vroeg bloeien,
is het misschien niet warm genoeg

109
00:15:55,260 --> 00:15:57,700
voor bestuivende insecten
om actief te zijn.

110
00:15:59,620 --> 00:16:03,740
Maar het gewone madeliefje
geeft ze alle kansen.

111
00:16:07,580 --> 00:16:11,499
Hoe warmer de bloemen zijn,
hoe aantrekkelijker ze zijn,

112
00:16:11,500 --> 00:16:15,980
en ze hebben een opmerkelijke
strategie om dit te maximaliseren.

113
00:16:17,900 --> 00:16:21,459
Ze werden de hele
nacht goed afgesloten

114
00:16:21,460 --> 00:16:23,819
als bescherming
tegen de elementen.

115
00:16:23,820 --> 00:16:27,499
Maar zodra ze de warmte
en het licht van de zon voelen,

116
00:16:27,500 --> 00:16:29,540
komen ze in actie.

117
00:16:43,940 --> 00:16:46,700
Het is een gedrag dat
heliotropisme wordt genoemd.

118
00:16:48,660 --> 00:16:52,579
Ze draaien zich naar de zon,

119
00:16:52,580 --> 00:16:55,340
en absorberen zoveel mogelijk warmte.

120
00:17:12,100 --> 00:17:15,619
Dit is een thermische camera,

121
00:17:15,620 --> 00:17:21,059
en hij zal me het verschil tussen
de omgevingstemperatuur vertellen

122
00:17:21,060 --> 00:17:25,179
en de temperatuur in het midden
van een madeliefjebloem.

123
00:17:25,180 --> 00:17:28,500
De omgeving, 12 graden.

124
00:17:30,180 --> 00:17:32,300
In het midden van een bloem...

125
00:17:38,100 --> 00:17:43,619
Bestuivers zoals bijen en wespen geven
de voorkeur aan de opgewarmde bloemen

126
00:17:43,620 --> 00:17:46,540
omdat ze een deel van de
warmte voor zichzelf kunnen krijgen.

127
00:17:48,420 --> 00:17:52,579
Als gevolg hiervan kunnen ze meer nectar
van meer bloemen verzamelen,

128
00:17:52,580 --> 00:17:54,620
terwijl ze gaan bestuiven.

129
00:17:57,580 --> 00:18:00,939
En de madeliefjes kunnen,
met de hulp van hun bestuivers,

130
00:18:00,940 --> 00:18:04,260
een bijzonder lang bloeiseizoen hebben.

131
00:18:07,420 --> 00:18:10,659
Maar wanneer de kans kort is,

132
00:18:10,660 --> 00:18:13,340
zijn nog meer
ingenieuze tactieken nodig.

133
00:18:26,820 --> 00:18:29,339
Hier in het zuidwesten van Australië,

134
00:18:29,340 --> 00:18:33,380
zomertemperaturen kunnen oplopen
tot 40 graden Celsius.

135
00:18:44,140 --> 00:18:47,339
Nu, voor een kort moment
in de koelere lente,

136
00:18:47,340 --> 00:18:49,540
moeten bloeiende
planten het druk krijgen.

137
00:18:54,980 --> 00:18:58,539
En deze hamerorchidee,
met zijn vreemde bloem,

138
00:18:58,540 --> 00:19:00,580
doet precies dat.

139
00:19:04,100 --> 00:19:06,659
Het moet een bestuiver aantrekken,

140
00:19:06,660 --> 00:19:10,100
maar heeft geen nectar
en lijkt niet eens op een bloem.

141
00:19:13,500 --> 00:19:16,660
In tegenstelling tot deze
naburige enorme grasbomen.

142
00:19:21,780 --> 00:19:24,779
Deze produceren duizenden
kleine witte bloemen,

143
00:19:24,780 --> 00:19:26,820
allemaal druipend van de nectar.

144
00:19:34,260 --> 00:19:37,140
Maar de orchidee heeft
een andere strategie.

145
00:19:39,460 --> 00:19:45,059
Het synchroniseert zijn opkomst
met de korte paartijd

146
00:19:45,060 --> 00:19:47,540
van de thynnidwesp.

147
00:19:53,020 --> 00:19:58,940
De looploze vrouwelijke wesp produceert
feromonen om mannetjes aan te trekken.

148
00:20:07,340 --> 00:20:11,100
Dit mannetje ontdekt een geur
die van haar lijkt te zijn...

149
00:20:19,180 --> 00:20:21,860
vliegt toch door.

150
00:20:28,300 --> 00:20:33,139
De orchidee heeft niet alleen dezelfde
vorm en kleur als een vrouwelijke wesp,

151
00:20:33,140 --> 00:20:35,820
maar zit ook op
dezelfde hoogte als zij.

152
00:20:37,780 --> 00:20:39,820
Het bootst zelfs haar geur na.

153
00:20:42,060 --> 00:20:46,380
En het bedrogen mannetje
probeert ermee te paren.

154
00:21:02,340 --> 00:21:05,660
Hij hamert tegen de pollenzakken
van de orchidee.

155
00:21:11,020 --> 00:21:14,700
En de wespenbladeren,
ongetwijfeld een beetje geschud...

156
00:21:17,780 --> 00:21:19,940
om maar weer eens voor
de gek gehouden te worden.

157
00:21:30,580 --> 00:21:33,940
Het stuifmeel op zijn rug plakt
nu aan deze andere orchidee.

158
00:21:35,580 --> 00:21:38,100
En de misleiding heeft gewerkt.

159
00:21:41,500 --> 00:21:46,939
De imitatie van de orchidee
is nog meer bedwelmend, zo lijkt het,

160
00:21:46,940 --> 00:21:48,980
dan het echte werk.

161
00:22:09,380 --> 00:22:13,860
Uiteindelijk worden de mannelijke wespen
moe van de verlokkingen van de orchidee.

162
00:22:17,900 --> 00:22:21,539
{\an8}En nu, de wespen, zowel
mannelijk als vrouwelijk,

163
00:22:21,540 --> 00:22:24,700
{\an8}zoek de bloemen van de
grasbomen om te voeden.

164
00:22:26,940 --> 00:22:28,980
En daar, eindelijk...

165
00:22:31,340 --> 00:22:33,380
ze paren.

166
00:22:39,380 --> 00:22:41,420
En wat betreft de hamerorchidee?

167
00:22:43,180 --> 00:22:45,380
Bestuiving is voltooid.

168
00:22:58,220 --> 00:23:03,620
Naarmate de zomer nadert, wordt
de noodzaak om te bloeien urgenter.

169
00:23:05,140 --> 00:23:11,340
En nergens meer
dan hier in Zuid-Afrika.

170
00:23:15,180 --> 00:23:19,899
Dit is het fynbos, onderdeel van
het Kaapse bloemenkoninkrijk,

171
00:23:19,900 --> 00:23:24,220
een grote uitgestrektheid van open
heidevelden net ten noorden van de kaap.

172
00:23:27,620 --> 00:23:30,459
Hier zijn meer verschillende
soorten planten,

173
00:23:30,460 --> 00:23:32,500
dan waar ook ter wereld.

174
00:23:34,060 --> 00:23:37,820
Bijna 9.000,
hebben vele bestuivers nodig.

175
00:23:42,300 --> 00:23:45,019
Ze concurreren met elkaar
om die hulp

176
00:23:45,020 --> 00:23:49,820
door te pronken met extravagante
vormen en levendige kleuren.

177
00:23:51,780 --> 00:23:55,620
Allemaal veelbelovende
nectar als zoete beloning.

178
00:23:59,620 --> 00:24:04,180
Maar er is hier een plant die
deze drukke concurrentie mijdt.

179
00:24:06,700 --> 00:24:11,500
En de stijgende temperaturen van de
zomer brengen precies wat het nodig heeft.

180
00:24:35,700 --> 00:24:39,340
Dit is de eerste brand in 15 jaar.

181
00:24:49,620 --> 00:24:52,220
Bijna alle planten zijn vernietigd.

182
00:24:57,660 --> 00:24:59,700
Verbrand.

183
00:25:08,460 --> 00:25:12,019
Het lijkt misschien door de rook
en de nog smeulende sintels

184
00:25:12,020 --> 00:25:15,180
dat geen enkele plant zo'n
inferno zou kunnen overleven.

185
00:25:25,740 --> 00:25:28,820
Maar slechts vier dagen
na de vlammen...

186
00:25:30,540 --> 00:25:32,580
herrijzen uit de as...

187
00:25:37,900 --> 00:25:39,940
een vuurlelie.

188
00:25:47,340 --> 00:25:52,139
Het heeft 15 jaar onder
de grond sluimerend gelegen,

189
00:25:52,140 --> 00:25:56,780
maar nu, gewekt door de rook,
bloeit het.

190
00:26:06,900 --> 00:26:11,820
{\an8}De bloemen zijn misschien klein en
onopvallend, maar dat is wat ze moeten zijn.

191
00:26:15,020 --> 00:26:19,419
In dit verkoolde landschap kunnen
bestuivers, zoals deze zonnevogels

192
00:26:19,420 --> 00:26:23,380
deze kleine rode bakens
van grote afstand zien.

193
00:26:28,300 --> 00:26:31,420
Ze zijn de enige bron
van nectar in de buurt.

194
00:26:42,340 --> 00:26:44,779
En hoe meer bezoekers
de bloemen trekken,

195
00:26:44,780 --> 00:26:47,580
hoe groter de kans
dat ze worden bestoven.

196
00:27:01,300 --> 00:27:03,340
Het is net op tijd.

197
00:27:08,780 --> 00:27:14,420
Binnen een paar maanden
leeft het hele landschap weer.

198
00:27:17,980 --> 00:27:22,100
In feite hebben al deze planten
vuur nodig om te overleven.

199
00:27:27,380 --> 00:27:31,179
En als concurrenten terugkeren,

200
00:27:31,180 --> 00:27:33,220
vervaagt de vuurlelie.

201
00:27:41,500 --> 00:27:44,059
Het keert nu terug
onder de grond

202
00:27:44,060 --> 00:27:49,100
en zal daar rusten als een bol totdat
een ander vuur het doet ontwaken.

203
00:27:59,500 --> 00:28:03,739
Tegen de tijd dat de lange,
hete zomerdagen aanbreken,

204
00:28:03,740 --> 00:28:07,900
barsten de wilde bloemenweiden
van het leven.

205
00:28:10,140 --> 00:28:12,660
Maar de herfst is niet ver weg.

206
00:28:14,540 --> 00:28:19,139
Dus nu moeten bestoven planten
hun resterende energie gebruiken

207
00:28:19,140 --> 00:28:21,660
om de volgende generatie
te produceren.

208
00:28:23,740 --> 00:28:25,780
Zaden.

209
00:28:33,620 --> 00:28:37,900
Een paardenbloemklok
bevat ongeveer 200 zaden...

210
00:28:42,980 --> 00:28:45,380
elk met zijn eigen kleine parachute.

211
00:28:51,460 --> 00:28:54,219
Weinig zaden kunnen zo ver vliegen
als deze.

212
00:28:54,220 --> 00:28:57,860
Van sommigen is bekend dat ze
meer dan 60 mijl hebben gereisd.

213
00:29:05,300 --> 00:29:10,380
Maar om welke afstand dan ook af te leggen,
ze hebben de wind nodig om precies goed te zijn.

214
00:29:16,700 --> 00:29:20,340
Maar voordat ze kunnen ontsnappen,
is er een risico.

215
00:29:21,460 --> 00:29:24,540
In deze weide leven
vraatzuchtige jagers.

216
00:29:49,580 --> 00:29:51,620
Kleine oogstmuizen.

217
00:29:53,500 --> 00:29:55,900
Ze zijn dol op paardenbloemzaden.

218
00:30:02,940 --> 00:30:04,980
Maar ze houden niet van delen.

219
00:30:16,260 --> 00:30:20,379
Eindelijk verwarmt de zon de grond

220
00:30:20,380 --> 00:30:23,379
en waait er een zacht briesje,

221
00:30:23,380 --> 00:30:26,180
het creëren van een ideale
opwaartse druk.

222
00:30:39,660 --> 00:30:43,259
Lucht die tussen de borstelharen
stroomt, creëert een draaikolk

223
00:30:43,260 --> 00:30:45,300
die de zaden optilt.

224
00:30:49,820 --> 00:30:55,940
Met een zacht briesje begint
dit zaadje nu aan zijn reizen.

225
00:31:24,100 --> 00:31:27,219
Planten gebruiken
verschillende technieken

226
00:31:27,220 --> 00:31:31,179
om hun zaden zo ver mogelijk
van zichzelf te verspreiden.

227
00:31:31,180 --> 00:31:34,299
En een van de meest
opmerkelijke is deze.

228
00:31:34,300 --> 00:31:39,059
Het wordt ecballium genoemd en het
is een familielid van de komkommer.

229
00:31:39,060 --> 00:31:43,579
Sinds enkele weken wordt er
druk opgebouwd in de peulen.

230
00:31:43,580 --> 00:31:48,339
Tot nu toe staan ​​ze zo strak als
een goed opgepompte fietsband.

231
00:31:48,340 --> 00:31:51,620
Het enige wat ze nodig hebben
is een klein duwtje.

232
00:32:09,460 --> 00:32:14,220
Hoe verder de plant zijn zaden
kan vuren, hoe beter.

233
00:32:15,900 --> 00:32:19,179
Als een zaailing dicht bij
zijn ouder ontkiemt,

234
00:32:19,180 --> 00:32:22,940
zullen de twee moeten strijden
om voedingsstoffen en licht.

235
00:32:26,380 --> 00:32:32,019
Deze Himalaya balsem heeft zaaddozen
die nogal verschillend reageren,

236
00:32:32,020 --> 00:32:34,139
zoals katapulten.

237
00:32:34,140 --> 00:32:38,339
Terwijl ze uitdrogen, beginnen ze te
spannen langs nauwkeurig gepositioneerde

238
00:32:38,340 --> 00:32:40,379
lijnen van zwakte.

239
00:32:40,380 --> 00:32:42,939
En dan is de geringste verstoring,

240
00:32:42,940 --> 00:32:47,140
zelfs een enkele regendruppel, voldoende
om het mechanisme te activeren.

241
00:33:20,420 --> 00:33:23,140
De oostkust van Zuid-Afrika.

242
00:33:26,100 --> 00:33:29,060
De zomer brengt hier verzengende
temperaturen met zich mee.

243
00:33:38,860 --> 00:33:42,299
Deze Ceratocaryum moet zijn zaden
eerst onder de grond zien te krijgen

244
00:33:42,300 --> 00:33:44,340
voordat hij te heet wordt.

245
00:33:46,700 --> 00:33:49,980
En het heeft enigszins onwaarschijnlijke
bondgenoten gekregen.

246
00:33:56,420 --> 00:33:58,460
Mestkevers.

247
00:34:01,580 --> 00:34:06,540
Ze hebben een bijzondere voorliefde
voor uitwerpselen van antilopen.

248
00:34:10,460 --> 00:34:13,859
In deze tijd van het jaar
begraven deze kevers de mest

249
00:34:13,860 --> 00:34:15,900
en leggen ze er hun eieren op.

250
00:34:22,420 --> 00:34:24,460
En hoe verser...

251
00:34:26,700 --> 00:34:28,740
des te beter.

252
00:34:33,620 --> 00:34:39,460
De spichtige stengels van
Ceratocaryum laten hun zaden vliegen.

253
00:35:01,260 --> 00:35:04,619
Ze hebben dezelfde grootte, vorm

254
00:35:04,620 --> 00:35:07,780
en ruiken zelfs
opmerkelijk naar...

255
00:35:09,100 --> 00:35:11,140
antilope mest.

256
00:35:24,620 --> 00:35:28,060
De kevers kunnen ze gewoon
niet weerstaan.

257
00:35:46,940 --> 00:35:51,219
Mestkevers begraven mestballen
altijd op dezelfde diepte.

258
00:35:51,220 --> 00:35:54,380
En het is er een die heel goed
bij de zaden past.

259
00:36:04,140 --> 00:36:07,019
Het bedrog van het zaad
is zo effectief

260
00:36:07,020 --> 00:36:10,980
dat de kevers keer op keer
terugkomen voor meer.

261
00:36:26,700 --> 00:36:31,260
De meeste Ceratocaryum-zaden
worden veilig begraven...

262
00:36:34,700 --> 00:36:38,140
precies waar ze moeten zijn.

263
00:36:57,580 --> 00:37:03,020
Terwijl de zon zich begint terug
te trekken, komt de herfst.

264
00:37:06,260 --> 00:37:11,539
De koelere, kortere dagen
zijn het teken voor veel seizoensbossen

265
00:37:11,540 --> 00:37:14,180
om zich voor te bereiden
op de winterstop.

266
00:37:17,740 --> 00:37:22,340
De bomen beginnen hun voedingsstoffen
terug naar hun wortels te leiden.

267
00:37:24,100 --> 00:37:27,220
En daar wachten andere
organismen op hen.

268
00:37:34,700 --> 00:37:36,740
Schimmels.

269
00:38:15,460 --> 00:38:19,979
Paddenstoelen zijn
het bekende gezicht van schimmels,

270
00:38:19,980 --> 00:38:22,619
maar het zijn slechts
de vruchtlichamen.

271
00:38:22,620 --> 00:38:26,059
Sommige duren
maar een paar dagen.

272
00:38:26,060 --> 00:38:30,099
Ze zijn echter het bewijs
van het gigantische organisme

273
00:38:30,100 --> 00:38:32,659
dat in de bodem eronder ligt.

274
00:38:32,660 --> 00:38:37,939
Slechts een handvol aarde
kan enkele duizenden meters

275
00:38:37,940 --> 00:38:41,139
van hun microscopisch
kleine filamenten bevatten.

276
00:38:41,140 --> 00:38:46,299
Pas onlangs hebben we
de bijzondere rol ontdekt

277
00:38:46,300 --> 00:38:49,860
die deze schimmels in
een bos als dit spelen.

278
00:38:52,900 --> 00:38:58,419
Hun filamenten pluggen in de toppen
van de wortels van de boom

279
00:38:58,420 --> 00:39:03,260
en voedingsstoffen gaan het hele jaar
door tussen boom en schimmel.

280
00:39:05,340 --> 00:39:10,259
Sommige schimmels hebben het vermogen om
niet slechts met één enkele boom te verbinden,

281
00:39:10,260 --> 00:39:13,339
maar met een hele groep bomen,

282
00:39:13,340 --> 00:39:16,739
zodat het hele bos door
deze microscopisch kleine draden

283
00:39:16,740 --> 00:39:19,019
met elkaar verbonden kan worden,

284
00:39:19,020 --> 00:39:22,500
om te vormen wat je een
houtbreed web zou kunnen noemen.

285
00:39:31,020 --> 00:39:34,940
Door deze webben kunnen honderden
bomen met elkaar worden verbonden.

286
00:39:36,020 --> 00:39:39,580
Wetenschappers noemen
het het mycorrhiza-netwerk.

287
00:39:41,540 --> 00:39:44,020
En het zou er ongeveer
zo uit kunnen zien.

288
00:39:52,980 --> 00:39:56,459
Ze hebben ontdekt dat bomen
niet alleen voedingsstoffen sturen,

289
00:39:56,460 --> 00:40:00,099
maar ook chemische
en elektrische signalen.

290
00:40:00,100 --> 00:40:02,980
waardoor ze met elkaar
kunnen communiceren.

291
00:40:05,060 --> 00:40:09,860
Maar sommige bomen kunnen ook
egoïstisch zijn en stelen van hun rivalen.

292
00:40:10,980 --> 00:40:16,620
Of zelfs oorlog voeren door gifstoffen
uit te zenden die concurrenten schaden.

293
00:40:24,220 --> 00:40:28,620
Het lijkt er echter op dat de meeste
bomen elkaar proberen te helpen.

294
00:40:31,620 --> 00:40:35,019
Ze slaan alarm als ze worden
aangevallen door bladeters,

295
00:40:35,020 --> 00:40:39,100
waardoor andere bomen tijd hebben
om defensieve chemicaliën te produceren.

296
00:40:44,060 --> 00:40:48,260
Degenen die sterven, kunnen hun
voedselreserves naar hun buren sturen.

297
00:40:50,060 --> 00:40:54,219
En sommige individuen
die bekend staan ​​als moederbomen

298
00:40:54,220 --> 00:40:57,579
herkennen hun eigen nakomelingen,

299
00:40:57,580 --> 00:41:00,140
en zal middelen naar
hen kanaliseren...

300
00:41:04,300 --> 00:41:08,620
dus hun jongen de best mogelijke start
in het leven geven.

301
00:41:29,060 --> 00:41:32,300
Nu de strenge winter nadert...

302
00:41:34,340 --> 00:41:41,339
gematigde bossen
van Rusland tot Canada

303
00:41:41,340 --> 00:41:45,180
zijn nu in een race om te sluiten.

304
00:42:11,420 --> 00:42:15,619
Het groene pigment in de bladeren
begint af te breken

305
00:42:15,620 --> 00:42:19,060
en voedingsstoffen worden
in de takken teruggetrokken.

306
00:42:21,460 --> 00:42:24,219
De chemische stoffen die achterblijven,

307
00:42:24,220 --> 00:42:29,259
zorgen dan voor een van de meest
spectaculaire kleurenpracht

308
00:42:29,260 --> 00:42:31,340
in de hele natuur.

309
00:43:28,380 --> 00:43:33,660
De eerste ijskoude nachten van de winter
brengen een moordenaar met zich mee.

310
00:43:36,820 --> 00:43:38,860
Vorst.

311
00:43:44,460 --> 00:43:48,460
Stelen, wanneer bevroren, scheuren.

312
00:43:51,420 --> 00:43:55,540
En bloemen van ijs
vormen zich in de kille lucht.

313
00:44:29,060 --> 00:44:32,460
Voor sommigen brengt de winter rust.

314
00:44:34,580 --> 00:44:37,540
Voor anderen brengt het de dood.

315
00:44:48,300 --> 00:44:51,619
Nog een cyclus van de seizoenen

316
00:44:51,620 --> 00:44:53,660
komt ten einde.

317
00:45:08,500 --> 00:45:11,339
Planten over de hele seizoenswereld

318
00:45:11,340 --> 00:45:15,579
hebben veel verschillende strategieën
voor succes ontwikkeld.

319
00:45:15,580 --> 00:45:22,619
Maar zijn allemaal afhankelijk van de seizoenen
die jaar na jaar betrouwbaar veranderen.

320
00:45:22,620 --> 00:45:25,379
Het maakt niet uit
of je 3000 jaar leeft

321
00:45:25,380 --> 00:45:27,979
of slechts een paar maanden,

322
00:45:27,980 --> 00:45:32,140
alles hangt ervan af of je
de timing precies goed krijgt.

323
00:45:35,820 --> 00:45:38,059
Maar in onze veranderende wereld

324
00:45:38,060 --> 00:45:41,500
wordt dit elk jaar
een grotere uitdaging.

325
00:45:44,260 --> 00:45:48,059
En zelfs de meest winterharde
en veerkrachtige planten

326
00:45:48,060 --> 00:45:50,100
beginnen het moeilijk te krijgen.

327
00:45:59,540 --> 00:46:05,099
Deze sequoia's zijn de reuzen
van de natuurlijke wereld,

328
00:46:05,100 --> 00:46:08,979
het grootste levende wezen op aarde.

329
00:46:08,980 --> 00:46:12,299
Ze kunnen bijna 100 meter hoog

330
00:46:12,300 --> 00:46:14,340
en 11 meter breed worden.

331
00:46:17,100 --> 00:46:20,700
Alleen hun bast kan meer
dan een halve meter dik zijn.

332
00:46:21,820 --> 00:46:28,619
Ze behoren ook tot de oudste,
sommige leven meer dan 3000 jaar.

333
00:46:28,620 --> 00:46:31,579
En om zo'n leeftijd
en grootte te bereiken,

334
00:46:31,580 --> 00:46:34,779
hebben ze zeer specifieke
levensomstandigheden nodig,

335
00:46:34,780 --> 00:46:38,499
zoals die hier te vinden zijn in de bergen
van de Sierra Nevada

336
00:46:38,500 --> 00:46:40,540
in Californië.

337
00:46:45,460 --> 00:46:48,139
Ze hebben niet alleen energie
van de zon nodig, maar,

338
00:46:48,140 --> 00:46:55,539
heel belangrijk, ze hebben ook tot
4.000 liter water per dag nodig.

339
00:46:55,540 --> 00:47:00,220
Ze zijn dus bijna volledig afhankelijk
van de seizoensgebonden sneeuwsmelt.

340
00:47:06,980 --> 00:47:10,739
Maar de afgelopen jaren hebben langere,
hetere zomers gebracht

341
00:47:10,740 --> 00:47:15,220
en hun waterbron
wordt steeds onbetrouwbaarder.

342
00:47:21,900 --> 00:47:23,939
Wetenschappers ontdekken

343
00:47:23,940 --> 00:47:27,659
dat zelfs deze schijnbaar
onverwoestbare reuzen

344
00:47:27,660 --> 00:47:31,540
beginnen nu tekenen van
kwetsbaarheid te vertonen.

345
00:47:34,340 --> 00:47:37,579
Sommigen laten hun naalden
en takken vallen

346
00:47:37,580 --> 00:47:40,300
om kostbaar water te sparen.

347
00:47:51,220 --> 00:47:55,100
Maar voor anderen is de
klimaatverandering al fataal geweest.

348
00:47:57,220 --> 00:48:01,340
10% daarvan is de afgelopen
jaren verloren gegaan.

349
00:48:12,300 --> 00:48:16,019
Een enkele mammoetboom
kan tijdens zijn leven

350
00:48:16,020 --> 00:48:20,339
100 miljoen zaden produceren.

351
00:48:20,340 --> 00:48:23,219
Deze, in mijn hand, uit één kegel,

352
00:48:23,220 --> 00:48:26,940
zijn meer dan genoeg om een ​
compleet nieuw bos te beginnen.

353
00:48:29,540 --> 00:48:34,339
Maar zoiets kunnen ze alleen doen in
een wereld waar de seizoenen veranderen

354
00:48:34,340 --> 00:48:36,380
met enige betrouwbaarheid.

355
00:48:38,660 --> 00:48:43,659
Tegenwoordig verandert ons klimaat,
wat een ongekend niveau

356
00:48:43,660 --> 00:48:48,740
van onvoorspelbaarheid in de hele
seizoenswereld met zich meebrengt.

357
00:48:51,060 --> 00:48:56,259
De vraag is of we de klimaatverandering
voldoende kunnen beteugelen

358
00:48:56,260 --> 00:49:00,299
om ervoor te zorgen
dat de seizoenen doorgaan?

359
00:49:00,300 --> 00:49:04,219
Alleen als we dat kunnen,
is de toekomst van seizoensplanten,

360
00:49:04,220 --> 00:49:08,580
inclusief deze prachtige bomen,
verzekerd.

361
00:49:32,020 --> 00:49:34,219
Tijdens het filmen
van The Green Planet

362
00:49:34,220 --> 00:49:38,419
waren het niet alleen de planten die moeite
hadden om hun timing goed te krijgen.

363
00:49:38,420 --> 00:49:41,579
De toenemende onvoorspelbaarheid
van de seizoenen

364
00:49:41,580 --> 00:49:43,979
maakte het frustrerend moeilijk
voor de bemanning

365
00:49:43,980 --> 00:49:46,660
om op het juiste moment
op de juiste plaats te zijn.

366
00:49:47,780 --> 00:49:49,819
Of het nu het hoogtepunt
van de zomer is...

367
00:49:49,820 --> 00:49:54,659
We zitten midden in
een bijbelse regenbui.

368
00:49:54,660 --> 00:49:57,659
...of een rustige herfstmiddag...

369
00:49:57,660 --> 00:50:00,979
Dit is gek.
Orkanen zijn geen grap,

370
00:50:00,980 --> 00:50:03,300
ze werden altijd scherp gehouden.

371
00:50:04,300 --> 00:50:06,200
Dat is echt eng.

372
00:50:08,740 --> 00:50:10,780
Soms erg verdoofd.

373
00:50:12,900 --> 00:50:15,979
Het is de meeste sneeuw
die ze in 38 jaar hebben gehad,

374
00:50:15,980 --> 00:50:19,819
{\an8}en ik denk dat dit nu
onze vijfde filmreis op rij is

375
00:50:19,820 --> 00:50:23,459
{\an8}waar de seizoenen niet hebben gedaan
waar ze voorspelbaar voor bedoeld zijn

376
00:50:23,460 --> 00:50:25,779
{\an8}elk jaar.

377
00:50:25,780 --> 00:50:29,779
En deze uitdagingen gaan door
bij het vinden en filmen

378
00:50:29,780 --> 00:50:34,180
van een ongrijpbare plant met een
opmerkelijke overlevingsstrategie.

379
00:50:35,900 --> 00:50:37,940
De vuurlelie.

380
00:50:47,100 --> 00:50:51,099
Ergens daarbuiten is een kleine,
kleine rode plant

381
00:50:51,100 --> 00:50:53,140
in dat alles.

382
00:51:02,980 --> 00:51:05,580
Op het hoogtepunt van de zomer
naar Zuid-Afrika reizen...

383
00:51:08,260 --> 00:51:10,819
was de bemanning getuige
van vele bijzondere bloemen

384
00:51:10,820 --> 00:51:12,860
die in bloei kwamen.

385
00:51:15,060 --> 00:51:19,180
Maar als ze een vuurlelie willen zien,
hebben ze vuur nodig.

386
00:51:22,380 --> 00:51:25,499
Niemand van het team heeft
eerder een bosbrand gefilmd,

387
00:51:25,500 --> 00:51:27,660
niet iets om te onderschatten.

388
00:51:29,140 --> 00:51:32,419
In de meeste gevallen, met bosbranden,
is dat, wanneer ze fout gaan,

389
00:51:32,420 --> 00:51:34,619
ze radicaal fout gaan,
en het is erg meedogenloos.

390
00:51:34,620 --> 00:51:36,939
Als je aan de verkeerde kant
van een vuur betrapt wordt

391
00:51:36,940 --> 00:51:38,819
omdat je die
speciale foto wilt maken,

392
00:51:38,820 --> 00:51:40,739
is er een mogelijkheid
dat je gedood wordt.

393
00:51:40,740 --> 00:51:42,459
Daar komt het eigenlijk op neer.

394
00:51:42,460 --> 00:51:45,580
En na wat begrijpelijk leergierig
aantekeningen maken

395
00:51:47,340 --> 00:51:50,140
is het tijd om hun training
op de proef te stellen.

396
00:52:00,860 --> 00:52:04,259
Het vuur raast gewoon
door een geul achter me.

397
00:52:04,260 --> 00:52:07,739
De hitte is intens. Je...
Je kunt er niet eens tegen om er

398
00:52:07,740 --> 00:52:09,780
vijf meter vanaf te zijn.
Het is gestoord.

399
00:52:16,180 --> 00:52:20,500
Dit is waar elke vuurlelie
hier op zou moeten wachten.

400
00:52:29,580 --> 00:52:31,620
Zo, hé.

401
00:52:32,940 --> 00:52:37,220
Maar de bosbranden in fynbos beginnen
heviger te worden dan in het verleden.

402
00:52:38,620 --> 00:52:41,539
Iets brandweercommandant
Reinard Geldenhuys

403
00:52:41,540 --> 00:52:43,779
uit de eerste hand weet.

404
00:52:43,780 --> 00:52:47,259
Tegenwoordig ervaren we meer
extreme temperatuuromstandigheden

405
00:52:47,260 --> 00:52:49,299
en extremere windomstandigheden,

406
00:52:49,300 --> 00:52:52,740
die een fynbosbrand verergert.

407
00:52:54,740 --> 00:52:58,459
Fynbosvuur op volle toeren,
met een stevige wind in de rug,

408
00:52:58,460 --> 00:53:01,100
is een beest
dat gewoon op hol slaat.

409
00:53:02,420 --> 00:53:05,340
Het is een heel beangstigend gezicht
als je er voor staat.

410
00:53:11,660 --> 00:53:15,099
Geleid door de ervaring
van de brandweer bemanning,

411
00:53:15,100 --> 00:53:19,380
is het team in staat om de volledige woede
van de brand veilig vast te leggen.

412
00:53:22,940 --> 00:53:27,739
Het heeft me een compleet nieuwe
waardering voor vuur gegeven.

413
00:53:27,740 --> 00:53:30,619
Hoe intens het brandt
en hoe snel het brult

414
00:53:30,620 --> 00:53:32,660
door deze omgeving.

415
00:53:33,700 --> 00:53:37,019
En het feit dat planten
daarna kunnen overleven

416
00:53:37,020 --> 00:53:39,060
is gewoon...
Ja, het is gek.

417
00:53:42,700 --> 00:53:44,779
Hoe verwoestend het ook lijkt,

418
00:53:44,780 --> 00:53:48,060
het vuur maakt al millennia deel
uit van dit ecosysteem.

419
00:53:49,140 --> 00:53:52,380
Branden moeten het landschap
verfrissen en regenereren.

420
00:53:53,900 --> 00:53:58,379
Zorgwekkend is echter dat dit fijne
evenwicht tussen plant en vuur

421
00:53:58,380 --> 00:54:01,059
begint te verschuiven.

422
00:54:01,060 --> 00:54:04,780
Meer extreme bosbranden
kunnen een ramp betekenen.

423
00:54:06,620 --> 00:54:09,319
Als je de bodem in
een fynbos-systeem verstoort,

424
00:54:09,320 --> 00:54:11,099
verlies je veel soorten.

425
00:54:11,100 --> 00:54:14,299
Grotere, hetere vuren
kunnen de grond daar

426
00:54:14,300 --> 00:54:16,340
verbranden en alle zaden verbranden.

427
00:54:17,380 --> 00:54:20,419
En voor de soorten die deze
echt ingewikkelde strategieën hebben,

428
00:54:20,420 --> 00:54:23,860
zoals de vuurlelie,
is het echt een moeilijk spel.

429
00:54:25,620 --> 00:54:29,059
Elk jaar wordt het heter
en mogelijk droger.

430
00:54:29,060 --> 00:54:31,939
Dus het wordt een beetje
Russisch roulette

431
00:54:31,940 --> 00:54:33,980
voor veel van de soorten hier.

432
00:54:43,940 --> 00:54:45,979
In de nasleep van de brand

433
00:54:45,980 --> 00:54:48,700
moet de groep nu proberen
een kleine bloem te vinden...

434
00:54:50,820 --> 00:54:53,779
maar heeft iets de brand overleefd?

435
00:54:53,780 --> 00:54:56,580
Het ziet er gewoon helemaal
dood uit, de hele vallei.

436
00:55:02,900 --> 00:55:06,060
Er zit niets anders op dan
hun handen vuil te maken.

437
00:55:08,420 --> 00:55:11,460
Zoeken in de as is
een groezelige zaak.

438
00:55:17,620 --> 00:55:19,659
Ik voel me...

439
00:55:19,660 --> 00:55:22,019
...vies.

440
00:55:22,020 --> 00:55:26,380
Na deze berghelling te hebben afgezocht,
slechts enkele dagen nadat hij was afgebrand...

441
00:55:27,580 --> 00:55:31,380
vinden ze eindelijk
de eerste tekenen van regeneratie.

442
00:55:34,700 --> 00:55:38,299
Wauw. Dat is waar het allemaal
om draait. Dat is de vuurlelie.

443
00:55:38,300 --> 00:55:41,540
Het is als een knal van fel rood
tegen al het zwart.

444
00:55:42,740 --> 00:55:45,699
Ik bedoel, dat is verbazingwekkend.
Er is er nog een daar,

445
00:55:45,700 --> 00:55:47,740
en er is er nog een achter ons.

446
00:55:49,100 --> 00:55:51,579
Deze plaats is al 15 jaar
niet meer verbrand,

447
00:55:51,580 --> 00:55:55,339
dus ze hebben ondergronds gezeten,
wachtend op dit precieze moment

448
00:55:55,340 --> 00:55:57,499
voor die hele tijd.
En dan, binnen twee weken,

449
00:55:57,500 --> 00:56:00,340
staan ze op en bloeien ze.
Het is ongelofelijk.

450
00:56:01,660 --> 00:56:05,259
{\an8}Deze keer slaagden
de vuurlelies hier in bloei.

451
00:56:05,260 --> 00:56:08,339
{\an8}Maar in de 15 jaar sinds
ze voor het laatst bloeiden,

452
00:56:08,340 --> 00:56:12,820
{\an8}de aarde heeft tien van de
warmste jaren ooit meegemaakt.

453
00:56:14,340 --> 00:56:16,739
Weet je, er zijn enorme debatten
over klimaatverandering

454
00:56:16,740 --> 00:56:19,019
hoe echt is het, echt, enzovoort.

455
00:56:19,020 --> 00:56:22,659
We ervaren het in het vuur.

456
00:56:22,660 --> 00:56:25,980
Het is intenser, verbrandt makkelijker,
brandt langer.

457
00:56:27,620 --> 00:56:30,899
Vroeger hadden we één grote brand
per seizoen,

458
00:56:30,900 --> 00:56:33,139
en we zeiden:
"Ja, dat was een grote."

459
00:56:33,140 --> 00:56:36,220
Nu hebben we vijf tot zes
grote per seizoen.

460
00:56:37,740 --> 00:56:41,139
Als we onze wegen niet veranderen,
zullen we een punt bereiken waarop

461
00:56:41,140 --> 00:56:45,340
de vuren zo fel branden dat het
landschap zal worden vernietigd.

462
00:56:47,820 --> 00:56:51,259
En de laatste tijd,
een snel veranderend klimaat

463
00:56:51,260 --> 00:56:54,339
heeft geleid tot enkele van de grootste
branden sinds mensenheugenis

464
00:56:54,340 --> 00:56:57,820
niet alleen in Zuid-Afrika,
maar over de hele wereld.

465
00:56:59,100 --> 00:57:02,939
De komende vijf tot tien jaar
zullen behoorlijk eng zijn

466
00:57:02,940 --> 00:57:06,020
om te zien wat dit met
het ecosysteem heeft gedaan.

467
00:57:07,180 --> 00:57:10,739
Laten we hopen dat de volgende keer
dat deze vuurlelie bloeit,

468
00:57:10,740 --> 00:57:14,060
hij een wereld vindt
waarin hij nog kan overleven.

469
00:57:19,020 --> 00:57:21,060
Volgende keer in The Green Planet...

470
00:57:22,660 --> 00:57:24,700
woestijnwerelden.

471
00:57:26,260 --> 00:57:28,340
Een landschap van uitersten...

472
00:57:30,060 --> 00:57:32,260
waar water gelijk staat aan leven.

473
00:57:36,460 --> 00:57:38,500
Er is maar een druppel voor nodig.

474
00:57:41,780 --> 00:57:45,219
De Open Universiteit heeft
een poster gemaakt die de

475
00:57:45,220 --> 00:57:49,819
vitale rol van planten voor
onze planeet onderzoekt.

476
00:57:49,820 --> 00:57:52,940
Bel voor het bestellen
van uw gratis exemplaar...

477
00:57:56,100 --> 00:58:01,620
of ga naar
bcc.co.uk/greenplanet

478
00:58:01,860 --> 00:58:04,700
en volg de links naar
de Open Universiteit.