1
00:00:13,160 --> 00:00:17,320
Sa mga hindi nakakakilala sa akin,
ako si Graham Hancock.

2
00:00:18,680 --> 00:00:24,960
Tinutuklas ko ang posibilidad ng isang
nawawalang sibilisasyon noong prehistory

3
00:00:25,040 --> 00:00:26,760
may higit 30 taon na.

4
00:00:29,000 --> 00:00:32,880
Ayon sa archeology,
kung mayroon mang nawawalang sibilisasyon,

5
00:00:33,720 --> 00:00:36,240
nahanap na dapat nila ito.

6
00:00:38,600 --> 00:00:40,440
Hindi ako sang-ayon do'n.

7
00:00:42,320 --> 00:00:44,160
At magpapatuloy ang aking paghahanap…

8
00:00:48,880 --> 00:00:52,880
sa parte ng mundo
na madalas di napapansin ng mga historian…

9
00:00:55,640 --> 00:01:00,800
Ang pinakamatagal na petsa na nakuha namin
ay nasa 13,200 bago ang kasalukuyan.

10
00:01:01,960 --> 00:01:06,080
…sisiyasatin ang mga pinakakataka-takang
bagay noong sinaunang panahon.

11
00:01:06,880 --> 00:01:10,160
May numerology.
May mathematics. May astronomy.

12
00:01:11,120 --> 00:01:14,600
Maituturing itong
isang nawawalang teknolohiya.

13
00:01:15,200 --> 00:01:16,880
At tutuklas pa ng mga bago.

14
00:01:18,200 --> 00:01:19,200
Wow.

15
00:01:23,400 --> 00:01:26,480
Imposible.

16
00:01:27,720 --> 00:01:32,680
No'ng bata ako,
naisip ko na mali 'yong timeline.

17
00:01:33,360 --> 00:01:36,400
Nang may radikal na bagong suhestiyon.

18
00:01:38,040 --> 00:01:40,880
Ang susi kaya sa pagtuklas
sa isang nawalang sibilisasyon

19
00:01:40,960 --> 00:01:42,560
noong Ice Age ay narito,

20
00:01:43,520 --> 00:01:45,160
sa Americas?

21
00:02:20,080 --> 00:02:22,480
Ang paghahanap sa ating pinagmulan

22
00:02:23,680 --> 00:02:26,400
at paghahanap
sa pinagmulan ng sibilisasyon,

23
00:02:26,480 --> 00:02:30,600
ay napakahalaga sa kung ano ito,
sa pagiging tao.

24
00:02:32,760 --> 00:02:34,840
Pero parte ito ng katangian ng tao.

25
00:02:35,880 --> 00:02:38,760
Pag kumbinsido tayo
na wala ang isang bagay,

26
00:02:39,640 --> 00:02:40,760
di natin ito hahanapin.

27
00:02:48,320 --> 00:02:51,440
Dinala ako rito ng paghahanap ko
sa mga pinagmulan na 'yon,

28
00:02:52,320 --> 00:02:55,680
sa isa sa mga pinakamagandang lugar
sa North America.

29
00:02:56,960 --> 00:02:58,200
sa White Sands.

30
00:03:05,360 --> 00:03:09,120
Isa itong lugar
na may lubos na kagandahan at hiwaga

31
00:03:09,200 --> 00:03:12,040
na may inililihim
sa loob ng libo-libong taon.

32
00:03:14,360 --> 00:03:16,480
Isang lihim na isiniwalat na

33
00:03:16,560 --> 00:03:19,680
na pipilit bumago
sa sinaunang kasaysayan ng Americas.

34
00:03:21,680 --> 00:03:25,760
Hanggang noong 1990s,
itinuro sa atin na noong Ice Age,

35
00:03:25,840 --> 00:03:28,640
naglakbay ang mga tao
mula North Asia papuntang Alaska,

36
00:03:28,720 --> 00:03:30,560
tawid ng Bering land bridge,

37
00:03:31,480 --> 00:03:34,200
at makalipas ang nasa 13,500 taon,

38
00:03:35,000 --> 00:03:40,000
naglakad pababa sa walang yelong daan,
bago magsikalat sa Americas.

39
00:03:42,040 --> 00:03:45,120
Isang bagay na napakatagal na pinaniwalaan

40
00:03:45,720 --> 00:03:50,400
kaya naghanap ang ilang archeologist
ng mga bakas ng nauna pang paglalakbay.

41
00:03:53,880 --> 00:03:56,560
Sa mahabang panahon,
may matibay na paniniwala

42
00:03:56,640 --> 00:03:59,040
na walang mahahanap
na ebidensiya ng presensiya ng tao

43
00:03:59,120 --> 00:04:01,800
na mas matagal pa
sa nakalipas na 13,500 taon.

44
00:04:03,160 --> 00:04:07,560
Pero mali pala
ang paniniwalang 'yon. Maling-mali.

45
00:04:10,320 --> 00:04:13,840
Ang manager ng White Sands
National Park na si David Bustos

46
00:04:13,920 --> 00:04:16,520
ay nagsimulang magtrabaho rito noong 2005,

47
00:04:18,160 --> 00:04:20,400
na umaasang maibahagi sa iba
ang pagmamahal niya

48
00:04:20,480 --> 00:04:22,520
sa lugar na ito at mga hayop nito.

49
00:04:24,840 --> 00:04:28,320
Pero natagpuan niya ang sarili
na hinahanap ang isang bagay,

50
00:04:29,080 --> 00:04:32,080
isang bagay na tila kabaliwan noong una.

51
00:04:33,760 --> 00:04:39,400
Bandang 2006, may narinig akong kuwento
tungkol sa mga bakas ng paa ng Bigfoot.

52
00:04:40,120 --> 00:04:44,720
At may isang government trapper
na nakakita sa mga bakas.

53
00:04:44,800 --> 00:04:48,400
Sinabi niya na 22 inches 'yong haba
at 8 inches 'yong lapad.

54
00:04:48,480 --> 00:04:50,560
-Oo.
-Ano kaya 'yon? Baka Bigfoot.

55
00:04:50,640 --> 00:04:53,360
At maraming bumatikos sa kanya.
Walang Bigfoot.

56
00:04:54,280 --> 00:04:57,720
-Pero iniisip ko, "Nakita ko na 'to."
-Oo.

57
00:04:57,800 --> 00:05:01,600
Kaya pinuntahan namin,
at no'ng nilinis namin 'yong mga bakas,

58
00:05:01,680 --> 00:05:04,280
makikita mo na meron itong
mga marka ng kuko.

59
00:05:05,160 --> 00:05:07,560
Malinaw na hindi ito Bigfoot.

60
00:05:09,720 --> 00:05:12,440
Yapak ng giant ground sloth
'yong nakita niya.

61
00:05:12,520 --> 00:05:14,800
-'Yon pala 'yon.
-Giant ground sloth.

62
00:05:16,760 --> 00:05:19,280
Alam nilang napakatagal na ng mga bakas.

63
00:05:20,920 --> 00:05:25,640
Naubos ang mga giant ground sloth
mga 11,500 taon na ang nakalipas.

64
00:05:27,960 --> 00:05:33,000
Pagkatapos ay nakakita sila David ng mas
malalaking bakas mula sa mga mammoth,

65
00:05:33,080 --> 00:05:34,880
na napakatagal na ring naubos.

66
00:05:37,040 --> 00:05:41,520
Nasa 13 talampakan 'yong haba
ng mga hakbang. Nakakamangha.

67
00:05:43,440 --> 00:05:47,400
Magtingin ka pa, makakakita ka
ng giant camel, American camel.

68
00:05:47,480 --> 00:05:49,880
Minsan, makakakita ka ng mga dire wolf.

69
00:05:51,080 --> 00:05:53,240
Lahat ng mga bakas na ito
ay mula sa megafauna,

70
00:05:53,760 --> 00:05:57,880
mga higanteng mammal na biglang naglaho
sa katapusan ng huling Ice Age.

71
00:06:00,480 --> 00:06:03,160
Marami dito ay higit pa
sa siksik na buhangin,

72
00:06:03,240 --> 00:06:07,360
natabunan at naprotektahan ng
patong-patong na lupa mga libong taon na,

73
00:06:09,480 --> 00:06:12,200
hanggang sa lumitaw ulit sila
dahil sa erosion.

74
00:06:15,160 --> 00:06:17,480
Kasama sa mga bakas ng mammoth,

75
00:06:17,560 --> 00:06:20,840
nakita rin ni David
ang isa pang kataka-takang bakas,

76
00:06:23,960 --> 00:06:27,200
at nagpasya sila
ng mga kasamahan niya na suriin ito.

77
00:06:29,880 --> 00:06:31,800
No'ng nilinis namin 'tong isa pang bakas,

78
00:06:31,880 --> 00:06:35,320
nakita namin
ang isang malinaw na hugis ng daliri.

79
00:06:37,600 --> 00:06:39,640
-Yapak ng tao?
-Yapak ng tao.

80
00:06:39,720 --> 00:06:43,360
Lumalabas na sa kaparehong panahon
ng megafauna.

81
00:06:43,440 --> 00:06:44,720
Nakakamangha talaga.

82
00:06:44,800 --> 00:06:46,120
-Nakakamangha.
-Oo.

83
00:06:51,440 --> 00:06:54,160
Nalikha itong mga napreserbang
yapak ng mga tao

84
00:06:54,240 --> 00:06:57,080
sa panahon ng mga mammoth
at mga giant sloth.

85
00:06:58,800 --> 00:07:01,920
Hindi bababa
sa 11,500 taon na ang nakalipas.

86
00:07:03,840 --> 00:07:05,960
At libo-libo ang mga ito.

87
00:07:12,960 --> 00:07:18,120
May bagay na personal at espesyal
sa White Sands. Hindi 'yong mga kagamitan.

88
00:07:18,200 --> 00:07:23,160
Hindi isang baling buto sa hita
ng isang nilapang hayop.

89
00:07:23,240 --> 00:07:25,640
Bakas ito ng paa ng tao. Tayo ito.

90
00:07:29,000 --> 00:07:33,000
Personal at direkta nating nakikita
ang presensiya ng tao

91
00:07:33,080 --> 00:07:34,640
doon sa mga bakas ng paa.

92
00:07:38,920 --> 00:07:41,160
Pero kailan sila nawala rito?

93
00:07:43,920 --> 00:07:46,360
Ilang taon na kaya ang mga yapak na ito?

94
00:07:49,160 --> 00:07:52,160
Walang teknolohiya
na magkukumpirma kung kailan.

95
00:07:53,760 --> 00:07:57,920
Kaya nakipagtulungan ang National
Park Service sa US Geological Survey

96
00:07:58,000 --> 00:08:00,000
para maghanap pa ng ebidensiya.

97
00:08:05,160 --> 00:08:06,720
At may natagpuan sila,

98
00:08:07,320 --> 00:08:12,320
patong-patong na bakas ng mga hayop
at mga tao mula pa sa malayong nakaraan.

99
00:08:16,320 --> 00:08:19,520
Kasamang nakabaon sa kanila ay mga buto
ng damong nabubuhay sa tubig,

100
00:08:21,160 --> 00:08:23,760
mga buto na pwedeng isalang
sa carbon dating.

101
00:08:27,040 --> 00:08:29,600
At kamangha-mangha ang mga resulta.

102
00:08:33,560 --> 00:08:36,680
Alam naming libo-libong taon na
ang mga yapak na ito,

103
00:08:36,760 --> 00:08:41,680
na di bababa sa 23,000 taon
hanggang 21,000 taon.

104
00:08:41,760 --> 00:08:42,600
Wow.

105
00:08:48,800 --> 00:08:54,440
Ang pagkakatuklas sa mga yapak ng tao
sa White Sands ay isang malaking hakbang

106
00:08:54,520 --> 00:08:57,400
para maunawaan
ang pagdami ng tao sa Americas.

107
00:08:59,200 --> 00:09:02,720
Nakikita natin
ang hindi maitatangging ebidensiya

108
00:09:02,800 --> 00:09:06,560
na meron nang mga tao sa New Mexico
noong panahon ng Ice Age,

109
00:09:06,640 --> 00:09:09,880
mula pa sa 23,000 taong nakalipas.

110
00:09:11,240 --> 00:09:15,840
Patunay ito na bago pa naging posible
na magsikalat sa timog ng Americas

111
00:09:15,920 --> 00:09:17,640
gamit ang walang yelong daan,

112
00:09:18,320 --> 00:09:20,720
meron nang mga tao.

113
00:09:20,800 --> 00:09:22,880
NAKALIPAS NA 22,860 TAON

114
00:09:24,440 --> 00:09:28,400
Babaguhin nito ang kasaysayan ng Americas,
pati kasaysayan ng mundo.

115
00:09:32,800 --> 00:09:35,320
Mga tao ito na katulad natin,

116
00:09:35,400 --> 00:09:39,080
pero mga tao na nakakubli
sa belo ng mga lumipas na panahon.

117
00:09:39,160 --> 00:09:43,240
At ang tungkulin natin ngayon
ay iangat ang belong iyon

118
00:09:43,320 --> 00:09:49,000
at ibalik ang ugnayan sa ating mga ninuno
at sa malayong nakaraan.

119
00:09:54,680 --> 00:09:57,360
May espesyal na kahulugan
at halaga ang mga yapak

120
00:09:57,440 --> 00:09:59,880
para sa mga katutubo ng lugar na ito.

121
00:10:03,120 --> 00:10:06,960
Sumangguni sa team
si Kim Pasqual-Charlie ng Pueblo of Acoma

122
00:10:07,040 --> 00:10:08,800
tungkol sa natuklasang ito.

123
00:10:12,520 --> 00:10:16,160
Ikuwento mo
ang relasyon ng Acoma sa lugar.

124
00:10:16,240 --> 00:10:19,480
Gaano na kayo katagal narito?

125
00:10:19,560 --> 00:10:22,720
May mga kuwento at tradisyon ba
tungkol sa pinagmulan n'yo?

126
00:10:22,800 --> 00:10:27,520
Oo. Nagsimula ang kuwento
ng pinagmulan namin sa bandang hilaga.

127
00:10:27,600 --> 00:10:32,200
At sa kuwento ng aming paglalakbay
na ipinasa sa loob ng maraming salinlahi,

128
00:10:32,280 --> 00:10:34,600
nanirahan kami kung saan-saan,
at napunta rito.

129
00:10:34,680 --> 00:10:37,200
At dito na nanatili 'yong lahi namin.

130
00:10:37,280 --> 00:10:39,920
Napakatagal na naming nasa southwest.

131
00:10:40,000 --> 00:10:40,840
Oo.

132
00:10:41,720 --> 00:10:43,240
Para kay Kim at mga kalahi niya,

133
00:10:43,320 --> 00:10:46,440
higit pa sa archeological records
ang mga yapak.

134
00:10:48,040 --> 00:10:50,800
Iniwan ng mga ninuno n'yo
'yong mga yapak nila.

135
00:10:50,880 --> 00:10:53,840
Kasama ka raw
sa pagtuklas ng ilan sa mga 'yon?

136
00:10:53,920 --> 00:10:55,520
Oo. Napakahirap ipaliwanag.

137
00:10:58,560 --> 00:11:02,920
Nakita namin kung saan namuhay
'yong mga ninuno namin.

138
00:11:09,080 --> 00:11:13,680
At nailagay ko 'yong mga kamay ko
sa maliliit na yapak ng mga bata.

139
00:11:17,000 --> 00:11:20,360
Alam mo 'yon? Naging emosyonal ako.

140
00:11:20,440 --> 00:11:21,760
-Alam mo 'yon?
-Oo.

141
00:11:22,360 --> 00:11:24,200
Sorry, Graham, pero…

142
00:11:25,160 --> 00:11:26,840
May mga oras na maiiyak ka.

143
00:11:26,920 --> 00:11:28,360
-Oo naman.
-Alam mo 'yon?

144
00:11:29,720 --> 00:11:32,080
Pero sa paglitaw ng mga yapak ng paa,

145
00:11:32,160 --> 00:11:34,400
ang parehong erosion
na naglantad sa kanila

146
00:11:34,480 --> 00:11:36,680
ang unti-unting bubura sa kanila.

147
00:11:38,920 --> 00:11:42,800
Itong mga yapak na nagpapatunay
sa sinaunang presensiya ng mga kalahi mo

148
00:11:42,880 --> 00:11:45,440
ay maselan din. Maaaring mawala sila agad.

149
00:11:46,040 --> 00:11:48,880
Alam mo, siguro 50 taon mula ngayon,

150
00:11:48,960 --> 00:11:52,200
di na makikita
ng susunod na henerasyon ang mga yapak.

151
00:11:52,280 --> 00:11:55,000
-Oo.
-Pero magpapatuloy ang mga kuwento.

152
00:11:55,080 --> 00:11:56,720
Magpapatuloy ang mga kuwento namin.

153
00:12:03,600 --> 00:12:06,040
Pero may katanungan para sa disyerto.

154
00:12:06,640 --> 00:12:09,880
Bakit pupunta rito
ang mga tao at mga hayop na ito?

155
00:12:13,520 --> 00:12:17,080
Tandaan, iba ang North America
noong Ice Age.

156
00:12:17,640 --> 00:12:21,000
Nababalot ng yelo
ang hilagang kalahati ng kontinente.

157
00:12:22,840 --> 00:12:26,080
At ibang-iba
ang parteng ito ng New Mexico.

158
00:12:27,000 --> 00:12:27,960
Sa unang tingin,

159
00:12:28,040 --> 00:12:32,200
itong malawak na disyerto
na may patse-patseng tumpok ng buhangin

160
00:12:32,280 --> 00:12:35,360
ay mukhang malupit at mahiwaga.

161
00:12:37,200 --> 00:12:40,720
Pero kung ibabalik natin ang oras
sa kasagsagan ng Ice Age,

162
00:12:40,800 --> 00:12:43,080
ibang-iba ang itsura nito.

163
00:12:48,320 --> 00:12:53,320
May malaking anyo ng tubig-tabang sa
Tularosa Basin na kilala bilang Lake Otero

164
00:12:55,120 --> 00:12:57,120
na napalilibutan ng mga halaman.

165
00:12:58,400 --> 00:13:02,640
Pumupunta rito ang mga sinaunang mammoth,
mga ground sloth, at mga camel

166
00:13:02,720 --> 00:13:05,120
para manginain sa mga damo at mga puno.

167
00:13:07,280 --> 00:13:10,120
At, gaya ng alam natin,
sinundan sila ng mga tao.

168
00:13:15,360 --> 00:13:19,680
Komplikadong siyentipikong problema
ang pagkumpirma sa edad ng mga yapak.

169
00:13:20,680 --> 00:13:25,240
Inabot ng higit isang dekada si David
at mga eksperto sa pagbuo ng ebidensiya.

170
00:13:26,880 --> 00:13:31,520
Pero nang ilathala nila ang kanilang
mga natuklasan sa Science noong 2021,

171
00:13:32,120 --> 00:13:34,360
di lahat ng reaksiyon ay kanais-nais.

172
00:13:36,760 --> 00:13:39,240
Lahat ng bagay na pambihira at kakaiba

173
00:13:39,320 --> 00:13:41,600
ay kailangan ng science
para masuportahan ito.

174
00:13:43,160 --> 00:13:45,840
Kinuwestiyon ang carbon dating
sa mga buto.

175
00:13:46,560 --> 00:13:51,000
Pero kinumpirma ng team ang resulta
gamit ang ibang sample ng pollen at lupa

176
00:13:51,080 --> 00:13:53,080
na nagpatahimik sa mga kritiko.

177
00:13:53,800 --> 00:13:58,040
May kontrobersiya pa rin ba
sa petsa na 23,000 taon?

178
00:13:58,600 --> 00:14:01,720
Siguro hangga't di nagkakaro'n
ng time machine, di mawawala 'yon.

179
00:14:01,800 --> 00:14:05,680
Pero bukod pa sa mga petsang ito,
kung magtitingin ka,

180
00:14:05,760 --> 00:14:08,920
makakakita ka pa rin ng yapak ng mammoth

181
00:14:09,000 --> 00:14:12,360
na isa o isa't kalahating metro
sa ibabaw ng yapak ng tao.

182
00:14:12,440 --> 00:14:14,680
At marami pang yapak ng mammoth sa ilalim,

183
00:14:14,760 --> 00:14:17,520
kaya nasa ganitong horizon
'yong megafauna at mga tao

184
00:14:17,600 --> 00:14:19,200
na magkasama sa libo-libong taon.

185
00:14:21,200 --> 00:14:23,640
Ang natuklasan sa White Sands
ay makakatulong malutas

186
00:14:23,720 --> 00:14:26,000
ang isa sa mga misteryo ng prehistory,

187
00:14:27,440 --> 00:14:30,560
ang biglaang pagkaubos
ng Ice Age megafauna ng America

188
00:14:32,080 --> 00:14:35,280
sa pagitan ng 13,000
at 11,000 taong nakalipas.

189
00:14:37,360 --> 00:14:42,760
Ayon sa archeology,
hinuli ng mga tao ang lahat ng megafauna

190
00:14:42,840 --> 00:14:44,040
at kinatay sila.

191
00:14:44,640 --> 00:14:46,560
Wala akong alam na grupo ng mga mangangaso

192
00:14:46,640 --> 00:14:49,480
na nanaising ubusin
ang suplay nila ng pagkain.

193
00:14:50,000 --> 00:14:54,560
Kaya 'yong paniwala na ang mga tao
ang responsable sa paglaho ng megafauna,

194
00:14:54,640 --> 00:14:57,320
para sa 'kin, medyo kaduda-duda.

195
00:14:59,400 --> 00:15:03,800
Patunay ang mga bakas dito
na nagkasama ang mga tao at mga hayop

196
00:15:03,880 --> 00:15:07,000
sa loob ng di bababa sa 10,000 taon
bago sila naglaho.

197
00:15:10,240 --> 00:15:12,560
Siguro ang mas magandang paliwanag

198
00:15:12,640 --> 00:15:15,040
para sa paglaho ng Ice Age megafauna

199
00:15:15,120 --> 00:15:21,160
ay ang pandaigdigang kalamidad na naganap
mga 12,800 hanggang 12,900 taon na,

200
00:15:21,240 --> 00:15:22,520
ang Younger Dryas.

201
00:15:32,800 --> 00:15:35,760
May biglaang pagbagsak
sa temperatura ng mundo,

202
00:15:35,840 --> 00:15:38,200
biglaang pagtaas sa lebel ng dagat,

203
00:15:38,280 --> 00:15:43,240
at agad naging napakahirap na lugar
ang mundo para mabuhay.

204
00:15:44,320 --> 00:15:47,600
Ito ang panahon na tinawag
naming ancient apocalypse.

205
00:15:49,000 --> 00:15:51,280
North America
ang pinakamatinding tinamaan,

206
00:15:51,360 --> 00:15:54,360
na makapagpapaliwanag
sa paglaho ng megafauna nito

207
00:15:54,440 --> 00:15:57,320
at malalayong pagitan
sa kasaysayan ng tao rito.

208
00:16:02,000 --> 00:16:05,840
Kailangan nating baguhin ang kuwento
ng pagdami ng tao sa Americas

209
00:16:05,920 --> 00:16:07,280
dahil sa bagong ebidensiya.

210
00:16:09,280 --> 00:16:12,040
Binubuksan na ng mga archeologist
ang mga mata at isipan nila

211
00:16:12,120 --> 00:16:14,880
sa posibilidad
ng mas maagang presensiya ng tao.

212
00:16:16,120 --> 00:16:19,560
'Yong ibabaw lang ng dapat suriin
'yong nililinis natin.

213
00:16:19,640 --> 00:16:21,400
Kung maghahanap sa buong Southwest,

214
00:16:21,480 --> 00:16:25,080
makakakita sila ng mga lugar
na kasintagal na ng White Sands.

215
00:16:25,160 --> 00:16:27,520
Para kang nagbukas ng pinto sa nakaraan,

216
00:16:27,600 --> 00:16:29,480
-na wala pang nakapasok?
-Oo.

217
00:16:31,720 --> 00:16:34,680
Hindi agad nangyayari
ang mga pagbabago ng pananaw.

218
00:16:34,760 --> 00:16:38,520
Ang pagtitipon ng ebidensiya
ang babasag sa isang lumang pananaw

219
00:16:38,600 --> 00:16:41,600
at magbubukas ng mga mata
sa mga bagong posibilidad.

220
00:16:41,680 --> 00:16:43,680
'Yon ang nakikita natin sa Americas.

221
00:16:46,720 --> 00:16:50,960
Ang natuklasan dito sa White Sands
ay parte ng mas malaking kuwento,

222
00:16:51,040 --> 00:16:55,320
isang pandaigdigang kuwento
na aking iniimbestigahan higit 30 taon na.

223
00:16:55,400 --> 00:17:00,000
Kung nais nating mawala ang amnesia
na bumabalot sa ating nakaraan,

224
00:17:00,080 --> 00:17:03,480
kailangan nating magsiyasat
nang mas malalim na malalim pa

225
00:17:03,560 --> 00:17:06,360
kaysa sa mga nagawa natin noon,
dito sa Americas

226
00:17:06,440 --> 00:17:11,000
kung saan ang timeline ng prehistory ay
patuloy na umaatras sa bawat natutuklasan.

227
00:17:15,600 --> 00:17:16,880
Mga bagong tuklas

228
00:17:18,920 --> 00:17:21,920
na hindi lang mga archeologist
ang sumusubaybay.

229
00:17:32,280 --> 00:17:33,720
Keanu.

230
00:17:33,800 --> 00:17:36,240
-Graham.
-Pag-usapan natin ang nakaraan.

231
00:17:36,320 --> 00:17:40,160
-Okay.
-Bakit mahalaga sa 'yo ang nakaraan?

232
00:17:40,920 --> 00:17:42,680
Buweno, alam mo na.

233
00:17:43,240 --> 00:17:46,200
Naaalala ko no'ng bata pa 'ko,
matanong ako.

234
00:17:46,280 --> 00:17:48,200
At habang lumalaki ako,

235
00:17:48,280 --> 00:17:52,040
dumating 'yong napakahalagang tanong na

236
00:17:53,400 --> 00:17:54,600
"sino ba tayo?"

237
00:17:54,680 --> 00:17:59,920
Oo. At ang nagtulak sa 'kin sa paghahanap
na ito sa loob ng higit 30 taon

238
00:18:00,840 --> 00:18:03,240
ay subukang balikan 'yong pinagmulan.

239
00:18:03,320 --> 00:18:04,560
Pinagmulan ng ano?

240
00:18:05,080 --> 00:18:06,760
Pinagmulan ng kung sino tayo.

241
00:18:06,840 --> 00:18:08,560
At 'yong timeline.

242
00:18:08,640 --> 00:18:09,840
Mali 'yong timeline.

243
00:18:09,920 --> 00:18:15,080
Kaya napakahalaga sa 'kin
no'ng mga bakas ng paa sa White Sands.

244
00:18:15,160 --> 00:18:18,160
Pakiramdam ko
umpisa pa lang 'yong 23,000 taon.

245
00:18:18,240 --> 00:18:19,920
Mas aatras pa tayo ro'n.

246
00:18:20,000 --> 00:18:22,560
Oo. 'Yon din 'yong pakiramdam ko.

247
00:18:22,640 --> 00:18:27,680
At malapit na nating mas matuklasan pa
'yong nakaraan natin.

248
00:18:28,400 --> 00:18:32,560
At parang ang America ang lugar
kung saan nangyayari 'yong kuwento.

249
00:18:32,640 --> 00:18:34,680
Nakakasabik na idea 'yan.

250
00:18:36,880 --> 00:18:39,240
Tingin ko nasa isang misyon ka, Graham,

251
00:18:39,320 --> 00:18:43,400
na magturo at siguro magbigay-unawa.

252
00:18:43,480 --> 00:18:47,040
Buweno, ang problema sa Americas,

253
00:18:47,120 --> 00:18:51,320
napakarami na nating nakalimutan
sa nakaraan natin.

254
00:18:51,400 --> 00:18:57,240
At ang tungkulin ko lang
ay subukang maibalik

255
00:18:57,320 --> 00:18:59,000
'yong mga nawalang alaala.

256
00:18:59,080 --> 00:19:03,160
Pag iniisip ko nang ganyan
'yong nakaraan, nakaka-excite.

257
00:19:03,240 --> 00:19:07,000
Oo. Para sa 'kin, misteryoso ang nakaraan.

258
00:19:07,080 --> 00:19:09,920
Di ito tungkol sa alam natin,
kundi sa di natin alam.

259
00:19:10,000 --> 00:19:12,840
'Yong malalaking bahagi
na di pa nasiyasat o naimbestigahan.

260
00:19:12,920 --> 00:19:16,080
-'Yong mga posibilidad na di pa nasiyasat.
-Oo.

261
00:19:21,560 --> 00:19:24,720
Kailangan nating maghanap ng ebidensiya

262
00:19:24,800 --> 00:19:27,640
sa mga lugar
na maaaring di natin natingnan noon.

263
00:19:29,400 --> 00:19:30,560
Noong Ice Age,

264
00:19:30,640 --> 00:19:33,360
nagyeyelong disyerto
ang hilagang parte ng North America.

265
00:19:33,440 --> 00:19:37,400
Ang mga dapat suriing lugar
ay 'yong malapit sa tropiko.

266
00:19:37,480 --> 00:19:38,600
Malapit sa equator.

267
00:19:38,680 --> 00:19:42,200
Maiinit na lugar, maginhawa,
mapag-alaga, kanais-nais.

268
00:19:43,560 --> 00:19:45,360
Marahil kahit ang malawak na rehiyon

269
00:19:45,440 --> 00:19:49,160
na matagal nang pinaniniwalaang
isang arkeolohikong disyerto,

270
00:19:50,760 --> 00:19:53,320
pero may mga nakakagulat na lihim
ng nakaraan ng tao

271
00:19:53,400 --> 00:19:55,400
ay nagsisimula nang mabunyag.

272
00:19:57,480 --> 00:19:59,240
Ito ang Amazon.

273
00:19:59,320 --> 00:20:03,360
ANG AMAZON

274
00:20:03,440 --> 00:20:07,080
Pinagmamasdan mo ang higit
6 million square kilometers ng lupa

275
00:20:07,160 --> 00:20:10,040
na isa pa ring masukal na kagubatan.

276
00:20:12,600 --> 00:20:17,520
Iyang napakalawak na lupain na 'yan
ay isang malaking misteryo

277
00:20:17,600 --> 00:20:19,880
sa gitna ng kuwento ng tao.

278
00:20:19,960 --> 00:20:24,600
At unti-unti na nating naiintindihan
kung gaano kalaki ang misteryong 'yon.

279
00:20:26,360 --> 00:20:30,080
Sa ilang dekada, ang namamayaning
pananaw ng mga archeologist

280
00:20:30,160 --> 00:20:32,520
ay ang tanging naninirahan sa Amazon

281
00:20:32,600 --> 00:20:36,000
ay 'yong maliliit na tribo
ng mga mangangaso,

282
00:20:36,960 --> 00:20:39,960
tulad ng mga namumuhay pa rin ngayon dito.

283
00:20:42,440 --> 00:20:45,640
Pero naniniwala ako
na mali ang namamayaning pananaw.

284
00:20:53,240 --> 00:20:57,120
Papunta ako sa dulong kanluran ng Brazil,
sa estado ng Acre.

285
00:20:58,120 --> 00:21:00,000
Tulad ng karamihan sa Amazon basin,

286
00:21:00,080 --> 00:21:03,680
matagal na itong nababalot
ng malawak na kagubatan

287
00:21:05,880 --> 00:21:08,960
hanggang sa ang karamihan dito
ay sinimulang sunugin

288
00:21:09,480 --> 00:21:11,480
para magbigay-daan sa mga bakahan.

289
00:21:15,480 --> 00:21:21,640
Parehong nakakasabik at nakakalungkot
ang pagpunta sa kagubatan ng Amazon.

290
00:21:23,720 --> 00:21:26,720
'Yong lawak ng lupain
ng mga kinalbong puno

291
00:21:26,800 --> 00:21:30,960
ay isang lantad na modernong sakuna
na walang madaling solusyon.

292
00:21:32,440 --> 00:21:37,600
Pero dahil sa mga bagong linis na lupain,
nagkaroon ng isang bagay na di inaasahan.

293
00:21:42,840 --> 00:21:45,080
Kikilalanin ko si Dr. Alceu Ranzi,

294
00:21:46,520 --> 00:21:48,800
isang paleogeographer
na nagsimula ng career

295
00:21:48,880 --> 00:21:51,800
sa pag-aaral ng mga hayop sa Amazon
noong Ice Age.

296
00:21:56,240 --> 00:22:01,280
Gusto niyang ipakita ang ebidensiya
ng isang misteryo na hindi pa nalulutas.

297
00:22:11,240 --> 00:22:12,560
-Uy!
-Uy!

298
00:22:13,760 --> 00:22:14,720
Roller coaster.

299
00:22:23,040 --> 00:22:26,920
Mula rito sa itaas,
kitang-kita ang nangyayaring pamiminsala.

300
00:22:31,000 --> 00:22:32,960
Makikita 'yong lawak ng kinalbo.

301
00:22:33,480 --> 00:22:34,800
-Napakalawak.
-Oo.

302
00:22:36,280 --> 00:22:40,080
Dalawampung taon mula ngayon,
mawawala na ang buong kagubatan.

303
00:22:40,880 --> 00:22:45,360
Pero ang pagkalbong ito ang nagbukas
ng bintana sa isang malaking misteryo.

304
00:22:46,760 --> 00:22:50,440
Noong 1986,
lumilipad si Dr. Ranzi sa rehiyong ito

305
00:22:50,520 --> 00:22:53,360
nang masulyapan niya
ang isang hindi inaasahan.

306
00:22:54,600 --> 00:22:58,040
Sakay ako ng isang commercial jet
papuntang Rio Branco.

307
00:22:58,120 --> 00:22:58,960
Oo.

308
00:22:59,040 --> 00:23:00,640
Nakaupo ako sa window seat.

309
00:23:01,440 --> 00:23:04,560
-Tinitingnan ko 'yong paligid, gaya nito.
-Oo.

310
00:23:04,640 --> 00:23:07,200
Tapos may nakita akong malaking bilog.

311
00:23:15,080 --> 00:23:16,640
Diyos ko. Ano 'to?

312
00:23:17,600 --> 00:23:19,960
-Napakabilis no'ng jet. Nawala na.
-Oo.

313
00:23:20,800 --> 00:23:21,680
Nawala.

314
00:23:24,040 --> 00:23:25,680
Hindi niya agad napagtanto,

315
00:23:25,760 --> 00:23:29,080
pero sa ilang segundong 'yon,
may nakita si Dr. Ranzi,

316
00:23:29,160 --> 00:23:33,800
na kung totoo ang dating paniniwala
tungkol sa Amazon, wala dapat 'yon.

317
00:23:36,320 --> 00:23:37,520
-Wow.
-Oo.

318
00:23:38,800 --> 00:23:44,040
Malalaking geometrical shape
na hanggang 1,000 talampakan ang lapad,

319
00:23:44,960 --> 00:23:48,320
na binubuo ng mga hukay
at malalaking tumpok ng lupa,

320
00:23:49,240 --> 00:23:51,240
na tinatawag ngayong mga geoglyph.

321
00:23:52,880 --> 00:23:54,960
Napakagandang disenyo. Pambihira.

322
00:23:55,040 --> 00:23:57,400
Napakagandang disenyo. At napakalaki.

323
00:23:57,480 --> 00:23:58,320
At napakalaki.

324
00:23:58,400 --> 00:24:00,600
Sobrang laki. Napakalaki.

325
00:24:00,680 --> 00:24:01,520
Oo.

326
00:24:04,360 --> 00:24:06,720
-Ang ganda.
-Ang ganda.

327
00:24:09,320 --> 00:24:13,680
At ang nakikita ko ay isang parisukat
na napalilibutan ng mga oval.

328
00:24:14,560 --> 00:24:16,000
Tingnan mo. May isa pa.

329
00:24:16,720 --> 00:24:19,000
Oo. Nagkalat sila.

330
00:24:19,080 --> 00:24:19,920
Nagkalat.

331
00:24:20,960 --> 00:24:22,000
May isa pa rito.

332
00:24:22,880 --> 00:24:23,960
Isa pa rito.

333
00:24:24,880 --> 00:24:27,040
Wow. Pambihira.

334
00:24:31,440 --> 00:24:35,960
Makikita lang ang perpektong geometry
mula sa daan-daang talampakan sa ere.

335
00:24:36,880 --> 00:24:40,400
Pero ang lahat ng ito ay gawa ng mga tao

336
00:24:40,480 --> 00:24:42,880
na nakatapak ang mga paa sa lupa.

337
00:24:45,600 --> 00:24:49,440
Para sa 'kin, nakapagbibigay ito
ng matinding paggalang.

338
00:24:53,000 --> 00:24:57,240
Paano nila nakikita kung ano
ang magiging itsura nito mula sa itaas?

339
00:24:59,440 --> 00:25:00,800
Pambihirang karanasan.

340
00:25:00,880 --> 00:25:03,600
Marami na 'kong napuntahan
na templo at pyramid

341
00:25:03,680 --> 00:25:08,040
at mga sagradong lugar sa buong mundo,
at may espesyal na pakiramdam dito.

342
00:25:08,560 --> 00:25:10,560
Alam mo 'yon, napakaespesyal.

343
00:25:13,680 --> 00:25:16,240
Natutuwa 'yong puso ko.

344
00:25:16,320 --> 00:25:21,120
Pinagmamasdan ko
ang isang napakagandang bagay.

345
00:25:27,480 --> 00:25:31,680
Para bang inaangat
'yong kurtina ng Mona Lisa.

346
00:25:31,760 --> 00:25:35,000
Nakikita ko na ang isang bagay
na di ko alam na naroon,

347
00:25:35,080 --> 00:25:37,880
at may emosyonal na epekto 'yon sa 'kin.

348
00:25:42,560 --> 00:25:45,680
Parang personal akong kinakausap
ng mga sinaunang tao.

349
00:25:45,760 --> 00:25:50,160
"Tingnan mo 'yong magagawa namin.
Wag mo kaming maliitin.

350
00:25:50,840 --> 00:25:52,520
Mga scientist kami."

351
00:25:57,640 --> 00:26:02,360
No'ng una mong sinabi sa mga archeologist
ang tungkol dito, ano'ng sinabi nila?

352
00:26:02,440 --> 00:26:05,200
Isang tanyag na archeologist 'yong una.

353
00:26:05,280 --> 00:26:07,680
Ipinakita ko sa kanya 'yong litrato,

354
00:26:07,760 --> 00:26:13,520
tiningnan niya at sinabing,
"Saan 'yan? Sa Amazon? Imposible."

355
00:26:14,320 --> 00:26:17,160
Imposible? Tingnan mo 'yong litrato.

356
00:26:17,240 --> 00:26:18,080
Tulungan mo 'ko.

357
00:26:18,160 --> 00:26:19,880
-Di ko alam kung ano 'to.
-Oo.

358
00:26:22,800 --> 00:26:25,120
Hindi maikakaila ang ebidensiya

359
00:26:25,200 --> 00:26:28,080
at nagkalat sa isang lugar
na kasinglaki ng West Virginia.

360
00:26:32,920 --> 00:26:37,080
Noong una, inakalang mga pangdepensa
ang mga tumpok na ito.

361
00:26:39,240 --> 00:26:41,680
Pero walang ebidensiya ng digmaan dito.

362
00:26:41,760 --> 00:26:46,120
At nasa loob ng tumpok 'yong mga kanal,
kaya di sila pananggalang na kanal.

363
00:26:48,440 --> 00:26:51,800
At walang ebidensiya
na ginamit sila bilang mga pamayanan.

364
00:26:56,800 --> 00:27:01,280
Di maiiwasan ang haka-haka pag tinitingnan
ang mga geoglyph ng Amazon. Bakit?

365
00:27:01,360 --> 00:27:04,680
Dahil walang mga dokumento
mula sa mga lumikha sa kanila

366
00:27:04,760 --> 00:27:07,360
na nagsasabi kung bakit sila ginawa.
Hindi natin alam.

367
00:27:09,880 --> 00:27:13,760
Sa palagay mo,
gaano sila karami sa buong lugar?

368
00:27:15,520 --> 00:27:16,840
-Libo-libo.
-Libo-libo.

369
00:27:16,920 --> 00:27:19,160
-Libo-libo.
-Okay.

370
00:27:19,240 --> 00:27:20,160
Libo-libo.

371
00:27:24,720 --> 00:27:26,920
Lalabas ang mga katanungan.

372
00:27:27,000 --> 00:27:29,800
Gaano na katagal ang mga earthwork na ito?

373
00:27:30,800 --> 00:27:34,600
Mas nauna ba sila o nahuli sa kagubatan
ng Amazon na matagal nagkubli sa kanila?

374
00:27:39,520 --> 00:27:43,600
Gaano karami ang mga gumawa sa kanila?

375
00:27:46,240 --> 00:27:49,880
At anong kaalaman ang kailangan para
matagumpay na pangasiwaan ang trabaho?

376
00:27:52,040 --> 00:27:53,160
Di ito gawa ng baguhan.

377
00:27:53,240 --> 00:27:55,720
Mga tao ito na alam na
'yong ginagawa nila.

378
00:27:55,800 --> 00:27:57,760
Maraming beses na nila 'tong nagawa noon.

379
00:27:58,840 --> 00:28:03,000
Gusto kong malaman 'yong nasa isip nila
no'ng ginagawa nila 'to.

380
00:28:03,080 --> 00:28:04,160
Oo.

381
00:28:04,240 --> 00:28:05,880
Matrabaho ito at nakakapagod.

382
00:28:12,520 --> 00:28:15,720
Ang paggawa ng geoglyph
ay isang malaking misteryo,

383
00:28:15,800 --> 00:28:18,280
na inaalam ngayon
ng maraming mananaliksik.

384
00:28:25,000 --> 00:28:28,920
Sa paglapag namin, kikilalanin namin
si Professor Martti Pärssinen,

385
00:28:29,000 --> 00:28:32,360
archeologist at anthropologist
sa University of Helsinki,

386
00:28:34,280 --> 00:28:38,920
na dalawang dekada nang naghahanap
ng kasagutan kasama si Dr. Ranzi.

387
00:28:41,360 --> 00:28:44,280
Malinaw na isa itong malaking phenomenon,

388
00:28:44,360 --> 00:28:45,960
di isang simpleng bagay.

389
00:28:46,040 --> 00:28:49,240
Phenomenon na nagpapakita
ng kaalaman sa geometry

390
00:28:49,760 --> 00:28:53,040
at resulta ng isang
maunlad na organisasyon.

391
00:28:53,640 --> 00:28:56,720
Oo, dahil napakakomplikado
ng karamihan sa mga ito.

392
00:28:56,800 --> 00:28:57,840
Napakakomplikado.

393
00:28:57,920 --> 00:29:02,080
Nangangailangan ito ng pagpaplano
kung paano gagawin at aayusin.

394
00:29:06,960 --> 00:29:10,000
Matapos suriin ang daan-daang geoglyph,

395
00:29:10,080 --> 00:29:13,880
natuklasan ni Professor Pärssinen
ang isang mahalagang ebidensiya

396
00:29:14,560 --> 00:29:18,360
na tumutukoy sa uri ng lipunan
na gumawa sa mga estrukturang ito,

397
00:29:20,720 --> 00:29:25,840
mga sinaunang nakaangat na kalsada
na nagkokonekta sa maraming geoglyph.

398
00:29:29,160 --> 00:29:31,160
Puno ng kalsada ang lugar na 'to.

399
00:29:31,240 --> 00:29:35,000
Hindi gumagawa ng kalsada
ang mga mangangaso.

400
00:29:35,080 --> 00:29:36,720
Hindi nila kailangan 'yon.

401
00:29:36,800 --> 00:29:42,000
Kailangan ito ng lipunan
na may mas mataas na antas ng pag-iisip.

402
00:29:42,080 --> 00:29:45,360
At may mga kaugnayan sa isa't isa.

403
00:29:45,440 --> 00:29:48,120
Isang maunlad na lipunan 'yon.

404
00:29:48,200 --> 00:29:51,120
At kung tama ako,
di ito inaasahan noon sa Amazon.

405
00:29:51,200 --> 00:29:54,920
Hindi, malaking sorpresa ito sa 'min.

406
00:29:57,280 --> 00:30:00,040
Para mas makilala pa
kung sino ang mga gumawa,

407
00:30:00,120 --> 00:30:04,840
naghuhukay ang team ni Professor Pärssinen
sa paligid ng mga geoglyph,

408
00:30:04,920 --> 00:30:07,360
kabilang ang isang ito
na kilala bilang Tequinho.

409
00:30:09,000 --> 00:30:13,400
Sa usaping archeology,
ano ang nakita n'yo sa mga earthwork?

410
00:30:13,480 --> 00:30:17,680
Sa Tequinho, nakakita kami
ng 40,000 tipak ng mga seramika.

411
00:30:20,760 --> 00:30:23,600
Nasa 2,000 taon na ang mga tipak na ito.

412
00:30:24,200 --> 00:30:28,880
Ang mismong earthwork
ay sinasabing nasa 2,500 taon na.

413
00:30:28,960 --> 00:30:32,480
Pero di inaasahang
gano'n kasopistikado ang mga palayok.

414
00:30:33,480 --> 00:30:36,640
-Mataas ang kalidad ng karamihan dito…
-Oo.

415
00:30:36,720 --> 00:30:39,360
…at mga polychrome ceramic.

416
00:30:39,440 --> 00:30:42,360
Modernong klase ng seramika
ang polychrome.

417
00:30:42,440 --> 00:30:46,760
Oo, ang polychrome ceramic ay itinuturing
na bahagi na ng sibilisasyon.

418
00:30:49,440 --> 00:30:52,640
Ang makulay na mga seramika
ay nagkaroon ng di inaasahang pagkakatulad

419
00:30:54,080 --> 00:30:56,240
sa isa pang malayong kultura

420
00:30:56,320 --> 00:30:58,920
na kilala sa malalim nilang
kaalaman sa geometry,

421
00:31:00,400 --> 00:31:01,880
ang mga sinaunang Greek.

422
00:31:03,560 --> 00:31:07,000
Kadalasan, sinasabi
ng mga historian at archeologist

423
00:31:07,080 --> 00:31:09,840
na ang mga Greek ang isa
sa mga naunang lumikha ng geometry,

424
00:31:09,920 --> 00:31:12,600
pero malinaw na kailangan nating
pag-isipan ulit 'yon.

425
00:31:12,680 --> 00:31:14,040
Tingin ko tama ka dahil

426
00:31:14,120 --> 00:31:17,920
itong geoglyph culture
ay nasa parehong panahon

427
00:31:18,000 --> 00:31:21,560
noong ang Greek culture
ay nasa archeological period

428
00:31:21,640 --> 00:31:24,760
na tinatawag na Geometric Greek period.

429
00:31:24,840 --> 00:31:27,720
SINAUNANG GREEK
SINAUNANG AMAZONIAN

430
00:31:27,800 --> 00:31:31,760
Ang katotohanang ang dalawang magkalayong
kultura ay gumagawa ng geomic art

431
00:31:31,840 --> 00:31:35,080
at gumagawa ng sopistikadong
mga palayok sa magkasabay na panahon

432
00:31:35,600 --> 00:31:37,520
ay tila hindi nagkataon lang.

433
00:31:40,760 --> 00:31:44,000
Nakakamangha na nakikita natin
itong pantay na pag-unlad ng kaalaman

434
00:31:44,080 --> 00:31:45,520
sa magkahiwalay na kultura.

435
00:31:45,600 --> 00:31:46,560
Oo, tama.

436
00:31:47,960 --> 00:31:52,240
Di ko sinasabing may ugnayan
ang kultura ng mga Greek at Amazonian.

437
00:31:53,880 --> 00:31:56,800
Pero maaari kaya
na pareho silang may minanang kaalaman

438
00:31:56,880 --> 00:31:59,760
mula sa isang mas naunang sibilisasyon,

439
00:32:00,920 --> 00:32:03,520
na naglakbay sa Earth
matagal na panahon na,

440
00:32:04,360 --> 00:32:07,240
na nag-iiwan ng karunungan
saan man ito magpunta?

441
00:32:09,080 --> 00:32:11,920
Ngayon, ang paliwanag dito ng archeology,

442
00:32:12,000 --> 00:32:14,600
"Lahat tayo
ay may parehong pag-iisip ng tao,

443
00:32:14,680 --> 00:32:17,880
kaya gagawin nating lahat
ang parehong mga bagay."

444
00:32:17,960 --> 00:32:23,160
At dahil sabay nila 'yon ginawa
sa malayo at magkahiwalay na lokasyon,

445
00:32:23,240 --> 00:32:25,840
ang parehong pag-iisip ng tao
ang paliwanag do'n.

446
00:32:25,920 --> 00:32:28,200
Hindi ako naniniwala ro'n.

447
00:32:29,960 --> 00:32:33,440
Malinaw na, pag tiningnan 'yong disenyo,
may impormasyon sa likod nito.

448
00:32:33,520 --> 00:32:36,880
Hindi ito isang bagay
na bigla na lang lumitaw isang gabi.

449
00:32:36,960 --> 00:32:40,960
Gaano kaaga ang matutukoy mo
sa prehistory ng lugar na 'to?

450
00:32:41,040 --> 00:32:44,160
At may ebidensiya ba
na espesyal ang mga lugar na 'to

451
00:32:44,240 --> 00:32:47,640
bago pa gawin 'yong mga geoglyph d'yan?

452
00:32:47,720 --> 00:32:52,120
Magandang tanong 'yan dahil
may isang metro na 'yong nahukay namin,

453
00:32:52,200 --> 00:32:55,200
at paglagpas do'n,
nawala na 'yong mga seramika.

454
00:32:55,280 --> 00:32:58,880
Pero napansin ko
na nagtuloy-tuloy pa 'yong uling.

455
00:32:59,640 --> 00:33:02,240
At nilaliman pa namin nang nilaliman,

456
00:33:02,320 --> 00:33:06,640
at sinimulan naming kumuha
ng mga radiocarbon sample,

457
00:33:06,720 --> 00:33:10,840
at sa wakas, natuklasan namin
na marami sa mga lugar na ito

458
00:33:10,920 --> 00:33:14,360
ay naitatag na
10,000 taon na ang nakalipas.

459
00:33:15,400 --> 00:33:18,400
Pambihira. Wow. Mula sa malayong nakaraan.

460
00:33:18,480 --> 00:33:20,800
-Sa malayong nakaraan.
-Nakakamangha.

461
00:33:23,600 --> 00:33:28,320
Sampung libong taon na,
pagkatapos lang ng Ice Age,

462
00:33:28,880 --> 00:33:31,640
mukhang ang mga lugar na ito ay nagkaroon

463
00:33:31,720 --> 00:33:34,920
ng malaking halaga
sa mga taong bumisita sa kanila.

464
00:33:36,280 --> 00:33:38,200
Dumadagdag 'yon sa buong usapin.

465
00:33:38,280 --> 00:33:42,560
Itong tinitingnan natin
ay parang ang pinakabagong pagkabuhay

466
00:33:42,640 --> 00:33:45,480
ng isang pangmatagalang ugnayan sa lugar,

467
00:33:45,560 --> 00:33:47,360
isang pangmatagalang proyekto.

468
00:33:48,880 --> 00:33:53,560
May ebidensiya tayo ng organisado at
sopistikadong sibilisasyon ng mga katutubo

469
00:33:53,640 --> 00:33:56,960
na ginagawa ang mga bagay
na aasahan mo sa maunlad na sibilisasyon.

470
00:33:58,640 --> 00:34:01,160
Ang research na ito ay bagong-bago

471
00:34:01,240 --> 00:34:03,960
para sa ating lumalawak na kaalaman
sa kasaysayan ng tao.

472
00:34:06,920 --> 00:34:10,640
Kailangan nating pag-isipan ulit
ang pananaw sa sinaunang Amazon

473
00:34:10,720 --> 00:34:13,640
at pananaw natin
sa mga sinaunang sibilisasyon.

474
00:34:13,720 --> 00:34:17,840
Isa 'to sa mga kapana-panabik
na natuklasan sa huling 100 taon.

475
00:34:17,920 --> 00:34:19,560
Napakaespesyal nito.

476
00:34:24,560 --> 00:34:26,560
At hindi pa tapos ang trabaho.

477
00:34:28,480 --> 00:34:33,000
Alam na natin ngayon ang isang phenomenon
na di natin alam sa nakalipas na 20 taon.

478
00:34:33,080 --> 00:34:36,760
Ang kasunod na tanong
ay gaano sila karami dito?

479
00:34:36,840 --> 00:34:39,240
Ilan lahat ang mga earthwork na ito?

480
00:34:42,720 --> 00:34:45,440
Sa ngayon,
higit 1,000 geoglyph na ang natuklasan

481
00:34:45,520 --> 00:34:47,320
sa rehiyon pa lang ng Acre.

482
00:34:53,080 --> 00:34:55,000
Walong milya mula sa paliparan,

483
00:34:55,640 --> 00:34:58,480
umaasa si Professor Pärssinen
na makapagdagdag sa bilang

484
00:34:58,560 --> 00:35:00,680
sa di pa nagalugad na parte ng gubat

485
00:35:00,760 --> 00:35:04,520
malapit sa nakalantad na geoglyph,
ang Fazenda Cipoal.

486
00:35:07,160 --> 00:35:11,440
Tumigil 'yong nalalaman namin
sa border ng gubat,

487
00:35:11,520 --> 00:35:13,720
at ngayon, aalamin natin
kung ano'ng meron do'n.

488
00:35:16,840 --> 00:35:19,200
Para makita ang nasa ilalim ng mga puno,

489
00:35:19,280 --> 00:35:22,840
aasa ang team sa teknolohiya
na makakakita sa kanila.

490
00:35:24,320 --> 00:35:25,320
Ang LiDAR.

491
00:35:27,040 --> 00:35:32,080
Sa paggamit ng sistemang ito,
mahahawi natin 'yong mga puno

492
00:35:32,160 --> 00:35:35,240
at makukuha 'yong mga resulta
mula sa ilalim.

493
00:35:35,320 --> 00:35:39,280
Sa gano'ng paraan,
makikita natin 'yong buong topography.

494
00:35:40,960 --> 00:35:43,760
Gamit ang LiDAR,
makikita mo ang mga nasa ilalim

495
00:35:43,840 --> 00:35:45,840
nang walang sinisirang puno.

496
00:35:46,440 --> 00:35:49,960
Di kailangang kalbuhin ang kagubatan
o sirain ang kahit ano.

497
00:35:51,680 --> 00:35:54,640
Kasama sa paghahanap
si Fabio De Novaes Filho,

498
00:35:54,720 --> 00:35:58,840
na siyang susuri sa gubat
gamit ang drone-based LiDAR system.

499
00:35:59,560 --> 00:36:02,120
Lilipad tayo sa taas na 80 metro.

500
00:36:03,200 --> 00:36:08,640
Siguro makakakuha tayo ng nasa 100
hanggang 200 points kada square meter.

501
00:36:08,720 --> 00:36:09,880
Mahusay.

502
00:36:09,960 --> 00:36:12,600
Magiging detalyado 'yong topography.

503
00:36:27,600 --> 00:36:30,680
Gagamit ng laser beam ang device
pababa sa mga dahon,

504
00:36:30,760 --> 00:36:32,880
para makuha
ang mga pagbabago sa elevation.

505
00:36:36,320 --> 00:36:39,800
At gagamitin ang data
para gumawa ng 3D map ng lugar,

506
00:36:39,880 --> 00:36:41,720
na magpapakita ng mga anomaly.

507
00:36:43,560 --> 00:36:46,600
Babaguhin nitong mga drone
ang lahat sa archeology.

508
00:36:53,800 --> 00:36:57,160
Habang sinisiyasat ng team
ang mga nakakubli sa ilalim ng mga puno,

509
00:36:57,240 --> 00:36:59,080
ibang tanong ang inaalam ko.

510
00:37:01,920 --> 00:37:05,160
Bakit ba ginawa ang mga geoglyph?

511
00:37:07,440 --> 00:37:11,840
Walang maibigay na sagot
ang mga paghuhukay kung bakit sila ginawa.

512
00:37:12,760 --> 00:37:16,160
Pero may mga kaalaman at alaala
ang mga katutubo rito

513
00:37:16,240 --> 00:37:18,720
na tutulong ipaliwanag
ang kahalagahan at kahulugan

514
00:37:18,800 --> 00:37:20,800
nitong mga pambihirang earthwork.

515
00:37:25,800 --> 00:37:30,520
Pumunta 'ko sa geoglyph na Jaco Sá
para makilala ang tagapangalaga nito.

516
00:37:34,720 --> 00:37:39,520
Si Antônio Apurinã ay katutubong Apurinã
at nagtatrabaho para sa FUNAI,

517
00:37:39,600 --> 00:37:42,200
ang ahensiya ng Brazil
para sa mga katutubo.

518
00:37:43,920 --> 00:37:46,000
Ang mga Apurinã ay mga tao

519
00:37:46,080 --> 00:37:53,040
na ang pinagmulan
ay may kaugnayan sa kalikasan, sa lupa.

520
00:37:53,120 --> 00:37:57,960
Ano ang opinyon ng mga Apurinã
tungkol sa mga estrukturang ito?

521
00:37:58,040 --> 00:37:59,520
Ano ang pananaw mo?

522
00:37:59,600 --> 00:38:01,960
Nakatayo ako sa isang lugar

523
00:38:04,200 --> 00:38:07,320
na lubos kong iginagalang.

524
00:38:08,520 --> 00:38:11,680
Para sa amin, sagradong lugar ito.

525
00:38:11,760 --> 00:38:16,080
Hindi ito ginawa para sa digmaan.
Hindi ito ginawa para maging depensa.

526
00:38:16,160 --> 00:38:21,200
Ginawa ito para ipahayag ang isang bagay
na may kaugnayan sa kultura.

527
00:38:24,000 --> 00:38:27,080
Kung walang praktikal na pakinabang
ang mga hugis,

528
00:38:27,160 --> 00:38:31,240
may mas mataas na layunin
sa pagsisikap na gawin sila.

529
00:38:33,320 --> 00:38:37,000
Maaaring may palatandaan sa mga espiritwal
na tradisyon ng mga Apurinã.

530
00:38:37,880 --> 00:38:42,080
Nakikita natin dito ngayon

531
00:38:42,160 --> 00:38:47,880
na parang may pagtitipon ng mga Apurinã

532
00:38:47,960 --> 00:38:54,160
na sumasayaw at nagbibigay-pugay sila
sa isang namatay na pinuno, isang shaman,

533
00:38:54,680 --> 00:38:57,680
sa isang namatay
na importanteng tao sa nayon.

534
00:39:01,600 --> 00:39:06,160
Itinuturing namin ang lugar na ito
na siyang tatanggap sa amin

535
00:39:06,880 --> 00:39:13,040
kapag nilisan na namin
ang pisikal na mundo.

536
00:39:16,040 --> 00:39:19,440
Isa itong matinding paniniwala
sa mga kulturang katutubo

537
00:39:19,520 --> 00:39:21,800
sa buong Amazon hanggang ngayon,

538
00:39:21,880 --> 00:39:25,160
na, pagkatapos mamatay,
maglalakbay ang kaluluwa natin

539
00:39:25,240 --> 00:39:28,520
sa kabilang buhay.

540
00:39:30,120 --> 00:39:32,440
Isa itong paniniwala
na umiiral sa buong mundo,

541
00:39:32,520 --> 00:39:37,920
at ginawa ang mga estruktura para tumulong
sa paglalakbay ng kaluluwa pagkamatay.

542
00:39:40,240 --> 00:39:43,480
Halimbawa na lang, 'yong mga pyramid.

543
00:39:44,080 --> 00:39:47,400
Wala akong alam na isang pyramid

544
00:39:47,480 --> 00:39:50,280
sa buong mundo na walang kaugnayan

545
00:39:50,360 --> 00:39:54,120
sa kamatayan at paglalakbay
ng kaluluwa sa kabilang buhay.

546
00:39:56,280 --> 00:39:59,880
Malinaw na malinaw 'yan
sa mga sinaunang pyramid ng Egypt,

547
00:39:59,960 --> 00:40:05,200
pero gano'n din sa mga pyramid
ng Americas at ng Mexico.

548
00:40:07,560 --> 00:40:10,000
Kaya kahanga-hangang malaman kay Antônio

549
00:40:10,080 --> 00:40:13,040
na maaaring sa parehong paraan din ginamit
ang mga Amazon geoglyph

550
00:40:13,120 --> 00:40:17,480
ng mga taong unang lumikha sa kanila
libo-libong taon na ang nakalipas.

551
00:40:24,920 --> 00:40:29,600
Sa paliparan, oras na para malaman
kung ang aming LiDAR survey

552
00:40:29,680 --> 00:40:33,840
ay nakakita ng iba pang
mga sagradong lugar sa ilalim ng mga puno.

553
00:40:35,360 --> 00:40:37,680
Fabio, sabihin mo 'yong natuklasan mo.

554
00:40:38,320 --> 00:40:40,760
Sinuri natin 'yong lugar gamit ang LiDAR.

555
00:40:41,360 --> 00:40:43,920
Nakikita mo 'yong mga puno?

556
00:40:44,000 --> 00:40:44,840
Oo.

557
00:40:48,120 --> 00:40:49,160
Ngayon naman…

558
00:40:50,560 --> 00:40:52,240
Wow. Pambihira.

559
00:40:52,320 --> 00:40:53,240
Wow.

560
00:41:24,000 --> 00:41:26,920
Nagsalin ng Subtitle: Jayran Kempiz