1
00:00:06,043 --> 00:00:08,963
ISANG SERIES MULA SA NETFLIX

2
00:00:14,163 --> 00:00:15,803
Isa sa mga problema ko

3
00:00:15,883 --> 00:00:19,523
sa tipikal na pananaw
tungkol sa pagsulong ng sibilisasyon

4
00:00:19,603 --> 00:00:25,163
ay ang opinyong tayo ang pinakamatagumpay

5
00:00:25,243 --> 00:00:27,963
na sibilisasyon sa buong kasaysayan.

6
00:00:33,563 --> 00:00:36,923
Mayabang tayo dahil doon.

7
00:00:38,243 --> 00:00:43,243
Tingin natin, mas simple ang mga
ninuno natin noon,

8
00:00:43,323 --> 00:00:45,963
mas kaunti ang kaalaman at kakayahan nila.

9
00:00:49,163 --> 00:00:53,763
Di lang tuwid na linya ang ebolusyon

10
00:00:53,843 --> 00:00:58,203
mula sa primitibong tao
hanggang sa modernong tao.

11
00:00:58,283 --> 00:01:00,363
Di 'yon ganoon.

12
00:01:05,883 --> 00:01:08,243
Sa kwento ng mga sibilisasyon,

13
00:01:08,323 --> 00:01:13,363
baka may mga pagbabago, sumusulpot
at nawawalang mga sibilisasyon,

14
00:01:13,443 --> 00:01:17,683
at posibleng maglahong tuluyan
ang isang buong sibilisasyon.

15
00:01:17,763 --> 00:01:22,203
Nangyari na 'yon noon,
dito sa Mediterranean sa Malta.

16
00:01:43,243 --> 00:01:47,603
Malta, ang napakagandang
Mediterranean archipelago,

17
00:01:47,683 --> 00:01:49,163
ay kinamamanghaan ko.

18
00:01:51,643 --> 00:01:56,563
Suspetsa ko, halos lahat ng sinabi ng mga
archaeologist tungkol sa nakaraan nito

19
00:01:57,283 --> 00:01:58,283
ay mali.

20
00:02:00,363 --> 00:02:03,723
At dahil ang katotohanan, kung malalaman,

21
00:02:03,803 --> 00:02:08,603
ay makakapagbigay ng mahalagang
ebidensiya ng nawawalang sibilisasyon.

22
00:02:11,203 --> 00:02:15,163
Ang dalawang isla ng Malta ay maliit
na bahagi lang ng Mediterranean.

23
00:02:16,082 --> 00:02:19,723
Saktong nakagitna sa Europe,
Africa, at Middle East,

24
00:02:19,803 --> 00:02:24,123
ilang siglo na iyong pumapel
sa kuwento ng sibilisasyon.

25
00:02:28,163 --> 00:02:30,723
Ayon sa opisyal na timeline ng Malta…

26
00:02:31,923 --> 00:02:36,003
mga 7,900 taon na
mula noong nanirahan ang unang tao rito.

27
00:02:38,003 --> 00:02:40,003
Simpleng magsasaka sila noong Stone Age

28
00:02:40,083 --> 00:02:42,963
na nakabangkang tumawid
sa karagatan mula Italy.

29
00:02:43,043 --> 00:02:45,123
Nanggaling siguro sila sa Sicily…

30
00:02:45,443 --> 00:02:49,643
at nagdala sila ng mga unang
alagang hayop,

31
00:02:49,723 --> 00:02:51,523
at mga domestikadong halaman.

32
00:02:55,883 --> 00:03:00,083
At nagkaroon ang mga tao rito
ng sarili nilang kultura.

33
00:03:01,843 --> 00:03:05,963
Ayon sa opisyal na timeline,
mga 5,600 taon na ang nakakaraan…

34
00:03:07,203 --> 00:03:10,723
nagising sila isang araw at itinayo ito.

35
00:03:18,643 --> 00:03:20,123
Tinatawag itong Ġgantija

36
00:03:21,283 --> 00:03:24,563
at talagang napakalaking
megalithic structure nito.

37
00:03:27,963 --> 00:03:29,723
Matagal itong inakalang

38
00:03:29,803 --> 00:03:33,643
pinakamatandang freestanding
monumental structure sa daigdig.

39
00:03:38,523 --> 00:03:43,483
Pakiramdam ko, ang liit-liit ko
habang nandito sa Ġgantija,

40
00:03:43,563 --> 00:03:46,803
para akong duwende
sa mundo ng mga higante.

41
00:03:49,683 --> 00:03:51,283
Gawa ang mga pader sa

42
00:03:51,363 --> 00:03:54,243
daan-daang higanteng megalith na binuhat.

43
00:03:56,603 --> 00:03:58,723
Ilan sa mga ito ay 50 tonelada.

44
00:04:02,163 --> 00:04:03,603
At ang nakikita ngayon

45
00:04:03,683 --> 00:04:06,643
ay kalahati lang
ng orihinal na taas ng templo.

46
00:04:14,843 --> 00:04:18,083
Noon, talagang higante ang Ġgantija.

47
00:04:19,963 --> 00:04:21,763
Parang tatlong palapag na bahay.

48
00:04:24,163 --> 00:04:28,763
Gawa ang labas sa malalaking
batong pinagpatong-patong.

49
00:04:32,803 --> 00:04:36,763
Dalawang konektadong templong
may mga oblong na kuwarto,

50
00:04:38,283 --> 00:04:39,963
pininturahang pula ang loob.

51
00:04:41,643 --> 00:04:42,923
At may mga altar,

52
00:04:43,003 --> 00:04:45,843
kung saan matatagpuan
ang sunog na buto ng mga hayop,

53
00:04:46,563 --> 00:04:49,243
kaya maaaring may mga ritwal
o kainan doon.

54
00:04:53,323 --> 00:04:57,403
Walang sinulat tungkol
sa kung kailan ito itinayo,

55
00:04:57,483 --> 00:04:59,603
at walang maaasahang carbon date.

56
00:05:04,803 --> 00:05:07,523
Gaano na kaya ito katanda?

57
00:05:09,483 --> 00:05:11,923
Ebidensiya ba ito
ng nawawalang sibilisasyong

58
00:05:12,003 --> 00:05:13,603
kumbinsido akong

59
00:05:13,683 --> 00:05:17,643
nabuhay bago pa ang sinasabing
pagsibol ng sibilisasyon?

60
00:05:22,883 --> 00:05:28,763
Ang tanging rason kaya sinasabi na itinayo
ang Ġgantija 5,600 taon na ang nakakaraan

61
00:05:28,843 --> 00:05:31,443
ay dahil may mga natagpuang
artepakto roong

62
00:05:31,523 --> 00:05:35,323
tugma sa mga mas simpleng site
noong panahon ding 'yon,

63
00:05:36,923 --> 00:05:40,483
pero di ibig sabihing 'yon din
ang edad ng estruktura.

64
00:05:41,043 --> 00:05:44,323
Maaaring dinala roon
ang mga artepakto sa ibang panahon.

65
00:05:45,283 --> 00:05:49,083
Ang totoo, ang gulo
ng prehistory ng Malta.

66
00:05:50,883 --> 00:05:52,283
Isipin mo.

67
00:05:52,363 --> 00:05:55,123
Magagawa ba ito
ng mga magsasaka, na ayon sa

68
00:05:55,203 --> 00:05:57,523
mga archaeologist ay simple lang

69
00:05:58,123 --> 00:06:00,283
ang kayang itayo?

70
00:06:02,843 --> 00:06:04,883
Kapag tiningnan ito,

71
00:06:04,963 --> 00:06:09,843
makikita mo ang ebidensiya
ng mga kakayahang

72
00:06:09,923 --> 00:06:11,843
kailangan para magawa iyon.

73
00:06:12,643 --> 00:06:17,283
Di lang biglaang natututuhan ang
pagbubuhat ng 20 o 30 toneladang megalith.

74
00:06:17,363 --> 00:06:18,923
Kailangan iyong pag-aralan.

75
00:06:19,003 --> 00:06:21,683
Wala akong nakikitang ebidensiya niyon.

76
00:06:23,003 --> 00:06:24,243
At ito pa,

77
00:06:24,763 --> 00:06:28,123
di lang Ġgantija
ang megalithic temple ng Malta.

78
00:06:29,843 --> 00:06:32,003
Sa dalawang malaking isla ng Malta,

79
00:06:32,083 --> 00:06:36,003
nakakita ang mga archaeologist
ng 19 sinaunang estruktura

80
00:06:37,123 --> 00:06:40,283
sa lupaing kalahati lang
ng laki ng Chicago,

81
00:06:41,083 --> 00:06:44,803
at ang pinakamatanda,
sabi ng iba, ay ang Ġgantija mismo.

82
00:06:47,723 --> 00:06:52,123
Para sa maliit na islang ito,
ang dami ng templong kailangan ng

83
00:06:52,203 --> 00:06:54,203
maraming manggagawa.

84
00:06:54,283 --> 00:06:55,243
Sobra.

85
00:06:56,603 --> 00:07:01,403
Kaya napapatanong ako, sino nga
kaya ang gumawa ng Ġgantija at kailan?

86
00:07:01,483 --> 00:07:05,443
Posible bang magawa ng mga
taong may simpleng gamit lang

87
00:07:06,523 --> 00:07:10,283
ang mga napakalaki, napakapulido, at

88
00:07:10,363 --> 00:07:12,683
napakakomplikadong estruktura sa Malta?

89
00:07:18,203 --> 00:07:23,003
Mas komplikado at eksplosibo
pa roon ang katotohanan.

90
00:07:27,603 --> 00:07:29,803
Nakita na natin 'yon sa Indonesia…

91
00:07:30,643 --> 00:07:36,483
at Mexico, na may maituturo sa atin
ang mga sinaunang mito at kuwento.

92
00:07:37,243 --> 00:07:40,563
Ang mga kuwentong
ipinamana sa mga henerasyon

93
00:07:40,643 --> 00:07:43,203
ay dapat pansinin ng mga archaeologist.

94
00:07:44,843 --> 00:07:47,683
At kung titingnan
ang mga sinaunang alamat ng Malta,

95
00:07:47,763 --> 00:07:49,363
mayroon 'yong kuwento

96
00:07:49,443 --> 00:07:52,363
tungkol sa kung sino
ang gumawa ng Ġgantija.

97
00:08:02,243 --> 00:08:07,523
May nakakaintrigang sinaunang alamat
tungkol sa higanteng si Sansuna.

98
00:08:11,563 --> 00:08:13,083
Sinasabing ang higante

99
00:08:13,163 --> 00:08:15,763
ay nakipagtalik sa isang lalaki sa lupain

100
00:08:17,163 --> 00:08:19,243
at nanganak ng batang hati.

101
00:08:21,243 --> 00:08:23,523
Matapos 'yon, para magdiwang,

102
00:08:24,283 --> 00:08:27,523
itinayo niya ang templo
sa loob ng isang araw at gabi,

103
00:08:28,643 --> 00:08:30,843
habang dala ang bata sa balikat niya.

104
00:08:33,523 --> 00:08:36,963
Napaisip ako roon, siyempre,
puwedeng alamat lang 'yon.

105
00:08:37,962 --> 00:08:41,563
Di ako naniniwalang may literal
na higante sa mundo noon.

106
00:08:42,842 --> 00:08:45,323
Pero paano kung isa siyang taong

107
00:08:45,403 --> 00:08:48,483
may kakaibang lakas
at kakayahan para mag-isang

108
00:08:48,563 --> 00:08:50,763
maitayo ang templong ito?

109
00:08:51,843 --> 00:08:55,043
Malaki ang pagkakatulad ng alamat na ito

110
00:08:55,123 --> 00:08:59,603
sa kuwento ng mga higanteng nagtayo
ng Great Pyramid of Cholula sa Mexico,

111
00:09:00,363 --> 00:09:03,483
kuwentong konektado
sa dakilang pagbaha noong prehistory.

112
00:09:08,363 --> 00:09:10,763
Maaari kayang ang mga higanteng ito

113
00:09:10,843 --> 00:09:15,803
ay isang mas advanced
at mas sinaunang kultura?

114
00:09:16,603 --> 00:09:19,963
Paano kung mali ang timeline
ng prehistory ng Malta?

115
00:09:22,763 --> 00:09:25,803
Nang dumating dito
ang mga magsasaka mula sa Sicily,

116
00:09:25,883 --> 00:09:28,483
paano kung nandito na
ang Ġgantija at iba pang

117
00:09:28,563 --> 00:09:30,243
mga megalithic temple?

118
00:09:30,323 --> 00:09:34,283
Paano kung iba ang nagtayo
ng mga estrukturang iyon?

119
00:09:36,763 --> 00:09:41,123
Isang mas advanced na lipunang
matagal nang nandito sa Malta.

120
00:09:43,003 --> 00:09:44,283
Di lang 'yon posible,

121
00:09:47,563 --> 00:09:48,603
kundi malamang.

122
00:09:51,483 --> 00:09:53,443
At tingin ko, di sila naglayag,

123
00:09:54,283 --> 00:09:56,163
kundi naglakad.

124
00:09:59,883 --> 00:10:02,923
Di talaga isla noon ang Malta.

125
00:10:03,883 --> 00:10:05,883
Sa dulo ng huling Ice Age,

126
00:10:05,963 --> 00:10:09,723
ang lebel ng karagatan ay nasa 120 metro,

127
00:10:09,803 --> 00:10:12,603
400 feet, mas mababa sa ngayon.

128
00:10:14,643 --> 00:10:17,563
At ang mga islang Maltese ay dating burol,

129
00:10:17,643 --> 00:10:21,403
parte ng isang malaking lupaing
nagkonekta sa Malta

130
00:10:21,483 --> 00:10:23,363
at sa ngayo'y Sicily

131
00:10:23,443 --> 00:10:27,403
at mula roon,
hanggang sa European mainland.

132
00:10:29,243 --> 00:10:31,723
Noon, di pa magandang tirahan ang Europe.

133
00:10:32,523 --> 00:10:35,763
Malamig, tuyot, at walang pagkakabuhayan.

134
00:10:37,163 --> 00:10:41,043
Alam nating tumawid ang mga hayop
noon sa sinaunang tulay

135
00:10:41,123 --> 00:10:46,083
patungo sa mainit at saganang lupain
ng Malta at namuhay roon.

136
00:10:48,523 --> 00:10:50,483
Sinundan kaya sila ng mga tao?

137
00:10:55,883 --> 00:10:59,963
May bakas ng mga sinaunang tao
sa Sicily noong panahong 'yon.

138
00:11:02,723 --> 00:11:06,043
Bakit di puwedeng
nagpatuloy sila sa paglilipat?

139
00:11:07,203 --> 00:11:10,683
Para sa akin, ang misteryo
ng biglaang pagsulpot ng mga

140
00:11:10,763 --> 00:11:13,843
templong Maltese
5,000 o 6,000 taon na ang nakakaraan,

141
00:11:13,923 --> 00:11:15,843
ay masasagot ng paniniwalang

142
00:11:15,923 --> 00:11:18,443
matagal nang may tao roon, noong Ice age,

143
00:11:18,523 --> 00:11:21,163
12,000, 14,000 taon na ang nakakaraan,

144
00:11:21,243 --> 00:11:22,923
noong konektado pa ang Malta.

145
00:11:25,123 --> 00:11:28,123
Ang problema ay paniniwala
ng mga archaeologist

146
00:11:28,203 --> 00:11:32,043
na walang ebidensiya
ng kahit anong tao sa Malta

147
00:11:32,123 --> 00:11:33,683
noong panahong 'yon.

148
00:11:33,763 --> 00:11:35,603
Pero di 'yon totoo.

149
00:11:36,883 --> 00:11:39,323
At nandito sa kuweba ang pruweba.

150
00:11:43,443 --> 00:11:44,483
Ito ang Ghar Dalam,

151
00:11:45,323 --> 00:11:48,283
malapit sa baybay
ng main na isla ng Malta.

152
00:11:50,763 --> 00:11:53,323
Isang geological na preserbasyong

153
00:11:53,403 --> 00:11:56,443
nakakapagpakita ng prehistory ng Malta.

154
00:12:00,483 --> 00:12:04,603
Nag-iwan dito ng mga buto at kalansay
ng mga hayop ang ilang pagbaha

155
00:12:04,683 --> 00:12:06,683
ilang libong taon na ang nakakaraan.

156
00:12:12,763 --> 00:12:14,443
Si Dr. Anton Mifsud,

157
00:12:14,523 --> 00:12:17,363
presidente ng Prehistoric Society
of Malta,

158
00:12:17,443 --> 00:12:19,683
ay ilang dekada na itong pinag-aaralan.

159
00:12:19,763 --> 00:12:20,963
Malaki iyon.

160
00:12:21,043 --> 00:12:25,163
Nagdulot ng kontrobersiya
ang kaniyang mga nalaman.

161
00:12:27,123 --> 00:12:29,563
Nakatala sa bato ng kuweba ng Ghar Dalam

162
00:12:29,643 --> 00:12:31,083
ang prehistory ng Malta,

163
00:12:31,163 --> 00:12:35,603
at alam kong mahalaga
ang stalagmite na ito sa trabaho mo.

164
00:12:35,683 --> 00:12:39,483
Simula sa light brown…

165
00:12:39,563 --> 00:12:41,203
-Ang cultural layer.
-Tama.

166
00:12:41,283 --> 00:12:42,603
May mga tumira dito.

167
00:12:42,683 --> 00:12:46,843
-Oo. Sa huling 8,000 taon. Oo.
-Huling 8,000 taon. Tama.

168
00:12:46,923 --> 00:12:52,123
At dito, sa ilalim niyon,
may tinatawag na Pleistocene sheet.

169
00:12:52,203 --> 00:12:54,003
-Sa ilalim pa niyon…
-Oo.

170
00:12:54,083 --> 00:12:56,123
-papunta na sa Ice Age…
-May…

171
00:12:56,203 --> 00:12:58,523
may mga labi ng hayop noong Ice Age…

172
00:12:58,603 --> 00:13:00,523
-Oo.
-pero di ito cultural layer

173
00:13:00,603 --> 00:13:03,123
dahil kumbinsido silang walang tao rito.

174
00:13:03,203 --> 00:13:04,283
Eksakto.

175
00:13:05,043 --> 00:13:10,283
Ang mga nasa lalim na ito
ay higit pa sa 11,600 taon na.

176
00:13:10,363 --> 00:13:13,283
Kung tama ang opisyal na tala
ng kasaysayan nito,

177
00:13:13,363 --> 00:13:17,163
wala dapat bangkay ng tao sa nahukay.

178
00:13:19,523 --> 00:13:23,763
Pero lagpas isang siglo na,
may nahanap ang mga archaeologist.

179
00:13:25,203 --> 00:13:27,003
Di ito inaasahan ng kahit sino.

180
00:13:28,923 --> 00:13:34,923
Noong 1917, may nakitang
dalawang espesyal na ngipin.

181
00:13:35,003 --> 00:13:35,843
Oo.

182
00:13:37,203 --> 00:13:40,443
Mayroong fossilized na kulay, walang ugat.

183
00:13:40,523 --> 00:13:43,043
Nasa katawan na ng ngipin ang ugat.

184
00:13:43,123 --> 00:13:46,043
Oo. Ngipin ba ito ng Neanderthal?

185
00:13:46,123 --> 00:13:48,043
-Oo.
-At saan nakita ang ngipin?

186
00:13:48,123 --> 00:13:51,123
Nakita rito,
at sa ilalim ng mga stalagmite.

187
00:13:51,203 --> 00:13:53,203
-Sa ilalim ng stalagmite.
-Mismo.

188
00:13:53,283 --> 00:13:54,683
Kumbinsido ang mga

189
00:13:54,763 --> 00:13:56,803
eksperto na ebidensiya itong

190
00:13:56,883 --> 00:13:59,403
maaaring magpabago ng istorya ng Malta.

191
00:14:03,523 --> 00:14:04,523
Heto ang pruweba…

192
00:14:04,603 --> 00:14:08,403
na tumawid ang mga Neanderthal
sa land bridge.

193
00:14:09,843 --> 00:14:15,163
Pero minsan, may mga gustong magtago
ng nahuhukay ng mga archeaologist.

194
00:14:16,243 --> 00:14:21,843
Noong 1952, may mga relative dating test
na ginawa.

195
00:14:21,923 --> 00:14:24,003
Ano ang mga resulta niyon?

196
00:14:24,083 --> 00:14:26,243
Di nilabas ang mga resulta.

197
00:14:27,363 --> 00:14:30,483
Walang may alam kung bakit.

198
00:14:31,443 --> 00:14:34,643
Ang alam natin ay sa mga sumunod na taon,

199
00:14:34,723 --> 00:14:38,123
di binigyan ng halaga ang mga ngipin.

200
00:14:39,403 --> 00:14:42,443
At hanggang ngayon,
pinagpipilitan ng mga libro

201
00:14:42,523 --> 00:14:47,963
na walang uri ng taong
nakarating sa Malta bago ang 7,900 taon.

202
00:14:48,523 --> 00:14:52,763
Bakit ba ayaw ng mga archaeologist
ng mas maagang mga tao?

203
00:14:57,403 --> 00:15:00,803
Mahirap baguhin ang nakasanayan.

204
00:15:00,883 --> 00:15:02,603
Kapag may konsepto nang

205
00:15:02,683 --> 00:15:06,523
ginamit ang mga iskolar
sa isang partikular na larangan,

206
00:15:06,603 --> 00:15:08,603
ayaw na nilang iwan 'yon,

207
00:15:08,683 --> 00:15:11,763
at talagang ipagpipilitan nila 'yon,

208
00:15:11,843 --> 00:15:13,243
at atake na sa kanila

209
00:15:13,323 --> 00:15:15,923
ang pag-atake roon,
kaya dedepensahan nila.

210
00:15:18,083 --> 00:15:20,283
Para sa sarili niyang imbestigasyon,

211
00:15:20,363 --> 00:15:26,283
noong 2016, nagbayad si Dr. Mifsud
ng sarili niyang analysis.

212
00:15:27,323 --> 00:15:29,763
Sinuri sila ng tatlong magagaling na

213
00:15:29,843 --> 00:15:31,563
-physical anthropologists…
-Oo.

214
00:15:31,643 --> 00:15:33,643
at kinumpirma nilang Neanderthal.

215
00:15:33,723 --> 00:15:34,643
Tama.

216
00:15:35,203 --> 00:15:38,683
Ebidensiya ito ng tao noong Ice Age.

217
00:15:41,243 --> 00:15:43,523
Anong epekto nito sa kuwento ng Malta?

218
00:15:44,283 --> 00:15:48,003
Babaguhin nito ang mga petsa.
Nang napakalayo.

219
00:15:48,083 --> 00:15:48,963
Oo.

220
00:15:49,043 --> 00:15:51,243
May bagong kabanata nang idaragdag.

221
00:15:53,363 --> 00:15:54,203
Oo.

222
00:15:55,323 --> 00:15:58,723
Kung nandito ang mga Neanderthal
noon sa Malta,

223
00:15:58,803 --> 00:16:02,883
patunay 'yon na ginamit
ng mga sinaunang tao ang land bridge

224
00:16:02,963 --> 00:16:05,363
at posibleng may isa pang kulturang

225
00:16:05,443 --> 00:16:07,163
nag-iwan ng marka nila rito.

226
00:16:10,483 --> 00:16:16,203
Sa pananaw ko, malaki ang tiyansang
may mas lumang sibilisasyon dito sa Malta

227
00:16:16,283 --> 00:16:18,683
at di lang ngipin ang ebidensiya.

228
00:16:23,403 --> 00:16:27,243
Ipapakita ko sa inyo
ang nakita ko 50 taon na ang nakakaraan

229
00:16:27,323 --> 00:16:29,123
nang una akong bumisita rito,

230
00:16:29,203 --> 00:16:33,443
sa mismong bedrock ng isla.

231
00:16:36,083 --> 00:16:39,003
Isa iyong phenomenon
na matatagpuan sa buong isla.

232
00:16:40,603 --> 00:16:45,403
Magkakatapat na grooved channel
na nakaukit sa sinaunang limestone.

233
00:16:46,843 --> 00:16:49,843
Halos 35 kilometro ito,

234
00:16:51,083 --> 00:16:53,723
kadalasan ay nagtatagpo na parang riles.

235
00:16:54,763 --> 00:16:57,603
Pinaniniwalan ng mga mainstream
archaeologist

236
00:16:57,683 --> 00:17:00,963
na wala pang 2,600 taon ang edad nila,

237
00:17:01,803 --> 00:17:04,003
pero di pa sila inaaral nang seryoso.

238
00:17:05,043 --> 00:17:08,123
Di nagpapakita ng halatang marka ng gamit

239
00:17:08,203 --> 00:17:11,563
at di rin sila resulta
ng natural na proseso.

240
00:17:12,443 --> 00:17:14,483
Malamang, gawa ito ng tao.

241
00:17:14,563 --> 00:17:17,483
Pero di sigurado kung ano ang silbi nila.

242
00:17:18,443 --> 00:17:22,443
Iniisip na gamit ito sa transportasyon.

243
00:17:22,523 --> 00:17:25,362
Kaya tinawag na "cart ruts."

244
00:17:27,083 --> 00:17:29,003
Pero ito ang nakakaintriga.

245
00:17:29,083 --> 00:17:31,763
Di lang sa lupa ang mga ito.

246
00:17:33,162 --> 00:17:35,803
May ilang umabot sa dagat.

247
00:17:37,523 --> 00:17:40,323
Heto ang dalawa sa ilalim
ng modernong kalsada,

248
00:17:40,403 --> 00:17:44,363
pero naglalaho sa ilalim
ng tubig ng pampang.

249
00:17:44,443 --> 00:17:46,723
Halatang ginawa ito bago tumaas ang dagat.

250
00:17:49,963 --> 00:17:54,883
Hinanap at sinundan ko ang mga gawa
ng taong uka sa ilalim ng tubig,

251
00:17:54,963 --> 00:18:00,483
at kinuhanan ang halos isang kilometrong
layo at 25 metrong lalim.

252
00:18:03,083 --> 00:18:05,243
Kung sinuman ang gumawa nito,

253
00:18:05,323 --> 00:18:08,363
ginawa nila ito nang di pa ito dagat,

254
00:18:08,443 --> 00:18:12,683
higit 12,000 taon na ang nakakaraan,
noong Ice Age.

255
00:18:13,963 --> 00:18:17,283
Napapaisip ako kung ano
pang prehistory ng Malta

256
00:18:17,363 --> 00:18:19,163
ang nakatago sa tubig?

257
00:18:19,243 --> 00:18:21,243
Ilan pang gawa ng tao,

258
00:18:21,323 --> 00:18:24,683
baka megalithic na templo pa nga,
ang di pa nadidiskubre?

259
00:18:28,403 --> 00:18:31,363
Ang rason ng paniniwala kong
may sinaunang intelihente

260
00:18:31,443 --> 00:18:33,803
na nasa likod ng mga templo sa Malta

261
00:18:33,883 --> 00:18:37,403
ay dahil mas komplikado
ang mga ito kaysa sa inaasahan.

262
00:18:39,723 --> 00:18:42,043
Sa ilalim ng taklob ng proteksiyon,

263
00:18:42,123 --> 00:18:47,043
nakatago ang isa sa mga pinakamagandang
templo ng Malta, ang Mnajdra.

264
00:18:51,123 --> 00:18:55,243
Tinatakpan ito ng panaklob mula sa langit,

265
00:18:55,323 --> 00:18:56,723
na sayang,

266
00:18:57,603 --> 00:18:59,323
dahil ang gumawa nito ay

267
00:18:59,403 --> 00:19:03,603
may nakakabilib na kaalaman
tungkol sa cosmos,

268
00:19:04,323 --> 00:19:07,163
at di 'yon itinatanggi
ng mga archaeologist.

269
00:19:08,843 --> 00:19:11,443
Inobserbahan nila ang pag-angat ng araw,

270
00:19:11,523 --> 00:19:14,203
at ang posisyon ng mga bituin.

271
00:19:15,003 --> 00:19:17,643
At nilagay nila ang mga obserbasyong 'yon

272
00:19:17,723 --> 00:19:19,443
sa kanilang arkitektura.

273
00:19:24,363 --> 00:19:28,843
Alam ng mga gumawa ng Mnajdra
kung paano basahin ang langit.

274
00:19:31,083 --> 00:19:32,643
Sa spring at fall equinox,

275
00:19:32,723 --> 00:19:35,963
petsang Marso 21 at Setyembre 21,

276
00:19:36,603 --> 00:19:41,883
ang sinag ng araw ay eksaktong
hinahati ang pasukan ng templo,

277
00:19:41,963 --> 00:19:45,643
at pinupuno niyon ang buong altar
ng maliwanag na araw.

278
00:19:59,083 --> 00:20:01,843
Sa mga okasyong 'yon, ang loob ng templo

279
00:20:01,923 --> 00:20:04,803
ay lumiliwanag na parang mahika.

280
00:20:06,803 --> 00:20:08,243
At di lang 'yon.

281
00:20:08,323 --> 00:20:10,963
Sa umaga ng summer at mga winter solstice,

282
00:20:11,043 --> 00:20:13,483
ang mga pinakamahaba
at pinakamaikling araw,

283
00:20:13,563 --> 00:20:16,563
iba ang pagtama ng liwanag

284
00:20:16,643 --> 00:20:19,363
na eksaktong tumatanglaw
sa talim ng mga megalith

285
00:20:19,443 --> 00:20:21,443
sa kaliwa at kanan ng pinto.

286
00:20:23,883 --> 00:20:27,723
Makikita rin ito sa ibang
mga sinaunang estruktura.

287
00:20:27,803 --> 00:20:29,883
Ang Great Pyramid of Cholula…

288
00:20:30,403 --> 00:20:34,283
at ang mga pyramid sa ilalim,
ay nakaharap sa araw

289
00:20:34,363 --> 00:20:35,843
kapag summer solstice.

290
00:20:36,643 --> 00:20:40,483
Pati ang ibang mga megalithic site
sa mundo ay ganoon.

291
00:20:41,483 --> 00:20:42,683
gaya ng Stonehenge,

292
00:20:44,083 --> 00:20:45,803
o ang Temple of Karnak sa Egypt.

293
00:20:48,283 --> 00:20:52,083
Dito sa Mnajdra, ginawa ng mga sinauna
ang malalaking estruktura

294
00:20:52,163 --> 00:20:55,203
para ipagdiwang ang pagsasama
ng langit at lupa.

295
00:20:55,283 --> 00:20:58,443
Sa katunayan, ang Mnajdra at ibang templo

296
00:20:58,523 --> 00:21:02,723
ay maaaring parte ng mas malaking
sinaunang astronomikal na proyekto.

297
00:21:02,803 --> 00:21:05,883
Kung mapatunayan iyon,

298
00:21:06,483 --> 00:21:10,243
maaaring mabago niyon
ang timeline ng prehistory ng Malta.

299
00:21:12,163 --> 00:21:14,603
Si Lenie Reedijk, mananaliksik at awtor,

300
00:21:14,683 --> 00:21:17,883
ay nilibot na ang lahat
ng megalithic temple ng Malta

301
00:21:17,963 --> 00:21:20,803
at pinag-aralan nang maigi
ang kanilang puwesto.

302
00:21:20,883 --> 00:21:22,683
Nagulat siya,

303
00:21:22,763 --> 00:21:27,403
dahil wala sa mga templo ng Malta
ang nakahanay sa mga equinox o solstice.

304
00:21:28,683 --> 00:21:33,243
Pero wala rin silang hinahanayang
kahit anong bagay sa lugar.

305
00:21:34,083 --> 00:21:37,803
Sa katunayan, wala sa kanila ang nakaharap
sa parehong direksiyon.

306
00:21:39,083 --> 00:21:41,203
Iba-iba silang lahat.

307
00:21:41,283 --> 00:21:44,923
-Kakaiba iyon.
-Nakakapagtaka nga.

308
00:21:45,883 --> 00:21:48,603
Iisipin mong mayroon silang

309
00:21:48,683 --> 00:21:51,883
nais na paggayahan.

310
00:21:53,763 --> 00:21:58,123
Bakit Mnajdra lang ang templong
nakahanay sa mga solstice?

311
00:21:59,083 --> 00:22:03,323
May koneksiyon ba sa ibang bagay sa langit
ang ibang mga templo?

312
00:22:04,963 --> 00:22:06,363
Kung ganoon, ano?

313
00:22:09,723 --> 00:22:12,003
Kailangang maghanap ng prinsipyo.

314
00:22:12,763 --> 00:22:17,163
Kailangang may alam ka sa archeoastronomy.

315
00:22:18,083 --> 00:22:20,603
Iyon ang astronomiya ng mga sinauna.

316
00:22:20,683 --> 00:22:26,283
May paggalaw sa langit

317
00:22:26,363 --> 00:22:29,683
na may pangalan, at 'yon ay precession.

318
00:22:34,123 --> 00:22:38,923
Di alam ng karamihang
di perpektong bilog ang Earth.

319
00:22:39,003 --> 00:22:41,523
Di 'yon pantay dahil sa equator.

320
00:22:42,083 --> 00:22:43,323
Ang resulta?

321
00:22:43,403 --> 00:22:46,443
Dahil sa paghatak ng araw at buwan,

322
00:22:46,523 --> 00:22:50,723
medyo gumegewang ang Earth
habang umiikot sa axis.

323
00:22:50,803 --> 00:22:54,763
Ang precession ang nag-iiba
ng nakikita natin sa langit,

324
00:22:54,843 --> 00:22:59,843
kaya mukhang nagbabago ang posisyon
ang malalayong constellation.

325
00:22:59,923 --> 00:23:04,123
Ang buong langit ay bahagyang gumagalaw.

326
00:23:04,203 --> 00:23:08,003
Isang degree lang ang pagkakaiba

327
00:23:08,083 --> 00:23:14,803
sa pagtaas at pagbaba ng posisyon
ng kahit anong bituin sa 72 taon.

328
00:23:15,883 --> 00:23:20,363
Kaya kung ginagawa mo ang mga templo
para tumuro sa isang bituin,

329
00:23:20,443 --> 00:23:21,803
paglipas ng mga siglo,

330
00:23:21,883 --> 00:23:26,203
magbabago ang pagkakahanay niyon
gaya ng nakita natin sa Malta.

331
00:23:29,483 --> 00:23:30,803
Pero may problema.

332
00:23:30,883 --> 00:23:32,403
Ang opisyal ng timeline…

333
00:23:32,483 --> 00:23:37,323
ay nagsasabing ginawa ang mga 'yon
sa pagitan ng 5,600

334
00:23:37,403 --> 00:23:39,523
at 4,500 taon na ang nakakalipas.

335
00:23:39,683 --> 00:23:42,763
Kung titingnan ang mga bituin

336
00:23:42,843 --> 00:23:45,523
na kita sa langit noon,

337
00:23:45,603 --> 00:23:47,843
walang posibleng tugma.

338
00:23:48,603 --> 00:23:51,123
May matinding pagtanggi

339
00:23:51,203 --> 00:23:56,483
sa kahit anong wala sa kinagisnang teorya.

340
00:23:56,563 --> 00:23:58,283
Para aralin ang nakaraan

341
00:23:58,363 --> 00:24:00,683
-ng mga templo.
-Eksakto.

342
00:24:03,483 --> 00:24:05,243
Pero gamit ang software

343
00:24:05,323 --> 00:24:08,523
na nagtatala ng paggalaw
ng mga bituin sa kasaysayan,

344
00:24:09,483 --> 00:24:12,923
nabalik ni Lenie ang langit sa nakaraan,

345
00:24:14,083 --> 00:24:18,163
at naghanap siya ng mga bituing
nakahanay sa mga templo.

346
00:24:19,763 --> 00:24:23,403
At di lang sa panahong
sinabing ginawa sila,

347
00:24:24,123 --> 00:24:26,363
kundi sa mas matagal pa roon.

348
00:24:27,683 --> 00:24:32,963
Naghanap ako,
tapos bigla ko na lang nakita.

349
00:24:34,043 --> 00:24:36,963
Nakahanay ang mga templo sa isang bituin.

350
00:24:38,683 --> 00:24:43,403
Ang Sirius, o kilala rin bilang Dog Star.

351
00:24:45,643 --> 00:24:49,563
Nakahanay iyon sa lahat
noong unang panahon.

352
00:24:49,643 --> 00:24:53,243
Tugma sa lahat ng templo. Bawat isa.

353
00:24:57,843 --> 00:25:00,803
At kapansin-pansing bituin ang Sirius.

354
00:25:00,883 --> 00:25:03,123
Kung tama ako, iyon ang pinakamaliwanag.

355
00:25:03,203 --> 00:25:07,043
Oo, sobra. Doble ang liwanag niyon
sa susunod na pinakamaliwanag.

356
00:25:09,123 --> 00:25:10,843
Maipapaliwanag din ng teorya

357
00:25:10,923 --> 00:25:14,283
kung bakit nagtayo
ng napakaraming templo noon.

358
00:25:15,523 --> 00:25:18,363
Dahil nagbago ang posisyon ng Sirius,

359
00:25:18,443 --> 00:25:21,083
nawala iyon sa hanay ng bawat templo,

360
00:25:21,163 --> 00:25:26,083
kaya kinailangan nilang magtayo
ng panibago.

361
00:25:28,043 --> 00:25:33,123
Dahil sa precession, ilang libong taon
nang di kita ang Sirius sa Malta,

362
00:25:33,203 --> 00:25:36,923
bago iyon makita ulit sa langit
dahil sa paggewang ng Earth,

363
00:25:37,003 --> 00:25:39,043
11,000 taon na ang nakakaraan.

364
00:25:39,723 --> 00:25:42,883
At ang templong nakahanay roon

365
00:25:42,963 --> 00:25:46,603
matapos ang matagal na pagkawala
ay ang Hagar Qim North.

366
00:25:47,763 --> 00:25:50,723
Iyon din ang pinakamaliit.

367
00:25:50,803 --> 00:25:52,243
Nagsimula sila nang maliit,

368
00:25:52,323 --> 00:25:54,803
-at paglipas ng panahon…
-Oo.

369
00:25:54,883 --> 00:25:58,123
…iyon na ang pinakamalaki.

370
00:25:58,203 --> 00:25:59,443
Ang cathedral,

371
00:26:00,643 --> 00:26:02,163
ang Ġgantija.

372
00:26:04,283 --> 00:26:05,723
Pero kung tama si Lenie,

373
00:26:06,403 --> 00:26:10,363
ibig sabihin, ilang libong taon nang
ginagawa ang proyektong iyon

374
00:26:10,443 --> 00:26:13,163
bago pa dumating
ang mga magsasaka sa isla…

375
00:26:18,003 --> 00:26:22,323
…at maaaring gawa iyon ng kulturang
may advanced na kaalaman sa astronomiya,

376
00:26:23,843 --> 00:26:26,203
at arkitektura.

377
00:26:31,723 --> 00:26:34,563
Kung bakit pinili nilang
parangalan ang Sirius…

378
00:26:37,123 --> 00:26:38,443
maaaring dahil lang

379
00:26:38,523 --> 00:26:41,603
iyon ang pinakamaliwanag
na bituin sa langit.

380
00:26:42,843 --> 00:26:44,843
Pero maaaring higit pa roon.

381
00:26:46,363 --> 00:26:49,283
Malaki ang papel ng Sirius

382
00:26:49,363 --> 00:26:52,163
sa alamat ng isa pang tanyag na kultura,

383
00:26:52,803 --> 00:26:54,243
ang sinaunang Egypt,

384
00:26:54,323 --> 00:26:58,963
kung saan konektado iyon sa taunang
pagbaha ng Nile at ang bagong taon

385
00:26:59,923 --> 00:27:02,923
at simbolo rin
ng magiting nilang diyosa, si Isis.

386
00:27:05,163 --> 00:27:07,123
At di lang 'yon ang koneksiyon

387
00:27:07,203 --> 00:27:09,163
sa pagitan ng Egypt at Malta noon.

388
00:27:10,963 --> 00:27:15,923
Tradisyunal na nilalagyan ang mga
bangka sa Malta ng isang simbolo…

389
00:27:18,123 --> 00:27:20,043
na hango sa mito ng Egypt…

390
00:27:22,763 --> 00:27:24,163
ang Eye of Horus.

391
00:27:26,203 --> 00:27:30,523
Naniniwala ang mga mangingisdang
nakakasuwerte iyon sa kanila

392
00:27:30,603 --> 00:27:32,443
at nagbibigay ng proteksiyon.

393
00:27:34,283 --> 00:27:36,523
Ang parehong simbolo

394
00:27:36,603 --> 00:27:39,363
ang malaki rin
ang gampanin sa sinaunang Egypt.

395
00:27:41,083 --> 00:27:46,603
Ang tradisyong ito ang nagkokonekta
sa Malta at pinakasikat na mito ng Egypt,

396
00:27:47,403 --> 00:27:50,283
ang kuwento ng mga magulang
ng diyos na si Horus…

397
00:27:50,363 --> 00:27:52,203
sina Osiris at Isis.

398
00:27:56,083 --> 00:28:00,363
Noong unang panahon, bumaba sa Egypt
ang diyos na si Osiris

399
00:28:00,443 --> 00:28:03,243
upang mamuno kasama
ang kapatid niyang si Isis,

400
00:28:03,323 --> 00:28:06,323
pero di sibilisado at magulo ang mga tao.

401
00:28:07,603 --> 00:28:09,723
Kaya nagdala si Osiris ng kultura,

402
00:28:09,803 --> 00:28:13,243
nagtatag ng batas,
at nagturo ng agrikultura.

403
00:28:14,963 --> 00:28:18,963
Tapos, pinagkatiwala niya kay Isis
ang Egypt nang naglayag siya

404
00:28:19,043 --> 00:28:22,043
upang turuan din ang ibang mga lahi.

405
00:28:25,203 --> 00:28:28,123
Ang mito ng naglalayag
na sibilisadong bayani

406
00:28:28,203 --> 00:28:30,603
ay pamilyar sa iba kong paglalakbay.

407
00:28:31,803 --> 00:28:36,523
Ang kuwento ni Osiris ay katulad
ng kay Quetzalcoatl sa Mexico,

408
00:28:36,603 --> 00:28:39,123
at ibang mga bayani sa sinaunang mundo.

409
00:28:40,403 --> 00:28:44,483
Mga gurong dumarating matapos
ang malawakang pagkagunaw,

410
00:28:44,563 --> 00:28:46,723
at nagbibigay ng sibilisasyon,

411
00:28:46,803 --> 00:28:49,883
nagpapakita sa mga tao kung paano gumawa,

412
00:28:50,683 --> 00:28:54,123
at gumamit ng agrikultura
at unawain ang kalangitan.

413
00:28:56,083 --> 00:29:01,963
Posible kayang ang mga mitong ito
mula sa iba't ibang kultura

414
00:29:02,043 --> 00:29:05,403
ay maikonekta sa iisang pinanggalingan?

415
00:29:07,363 --> 00:29:11,003
Kung ang mga nakasaplot
at may balbas na taong itong galing

416
00:29:11,083 --> 00:29:13,483
sa silangan pa-Americas, Mediterranean,

417
00:29:13,563 --> 00:29:15,803
ay nagmula sa iisang sinaunang kultura,

418
00:29:16,603 --> 00:29:19,683
ibig sabihin, habang ang mga ninuno natin

419
00:29:19,763 --> 00:29:21,563
ay abala dahil sa Ice Age,

420
00:29:22,283 --> 00:29:24,803
may ibang nililibot ang mundo,

421
00:29:26,603 --> 00:29:29,283
ibinabahagi sa iba ang kanilang kakayahan.

422
00:29:30,563 --> 00:29:33,723
At naniniwala akong may pruweba niyon
sa isa pang isla,

423
00:29:34,363 --> 00:29:38,683
na gaya ng Malta, ay nalunod
sa dulo ng huling Ice Age,

424
00:29:39,523 --> 00:29:43,243
sa kaasulan ng Caribbean.

425
00:29:46,003 --> 00:29:51,523
Kung may advanced na sibilisasyon
dito 11,600 taon na ang nakakaraan,

426
00:29:51,603 --> 00:29:56,563
ibig sabihin, may ebidensiyang
mahahanap sa ilalim ng karagatan.

427
00:29:57,643 --> 00:29:59,723
Pag-usapan natin ang Atlantis.

428
00:30:26,683 --> 00:30:31,683
Ang pagsasalin ng subtitle ay ginawa ni
EMN