1
00:00:06,043 --> 00:00:08,963
SERIAL NETFLIX

2
00:00:14,163 --> 00:00:15,803
Jednym z problemów,

3
00:00:15,883 --> 00:00:19,523
które mam z powszechnie znanym
rozwojem cywilizacji,

4
00:00:19,603 --> 00:00:25,163
jest fakt,
że nasza cywilizacja w XXI wieku

5
00:00:25,243 --> 00:00:27,963
koniecznie musi być
szczytem naszych osiągnięć.

6
00:00:33,563 --> 00:00:36,923
Jesteśmy przez to tak zarozumiali.

7
00:00:38,243 --> 00:00:43,243
Patrzymy w przeszłość, sądząc,
że nasi przodkowie byli prymitywni,

8
00:00:43,323 --> 00:00:45,963
mieli mniej wiedzy i umiejętności niż my.

9
00:00:49,163 --> 00:00:53,763
Ale ewolucja nie przebiegała
w linii prostej

10
00:00:53,843 --> 00:00:58,203
od prymitywnych jaskiniowców
do człowieka współczesnego.

11
00:00:58,283 --> 00:01:00,363
Wprost przeciwnie.

12
00:01:05,883 --> 00:01:08,243
W całej historii cywilizacji

13
00:01:08,323 --> 00:01:13,363
miały miejsce wzloty i upadki,
cywilizacje upadały i powstawały,

14
00:01:13,443 --> 00:01:17,683
możliwe, że część przepadła na zawsze.

15
00:01:17,763 --> 00:01:22,203
Wydarzyło się to już na Morzu Śródziemnym.
Na Malcie.

16
00:01:34,243 --> 00:01:39,483
WSCHÓD SYRIUSZA

17
00:01:43,243 --> 00:01:47,603
Ten niesamowity archipelag
na Morzu Śródziemnym

18
00:01:47,683 --> 00:01:49,163
fascynuje mnie od lat.

19
00:01:51,643 --> 00:01:56,563
Ponieważ podejrzewam, że wszystko,
co archeolodzy o nim twierdzą,

20
00:01:57,283 --> 00:01:58,283
to nieprawda.

21
00:02:00,363 --> 00:02:03,723
A jeśli uda mi się dowiedzieć prawdy,

22
00:02:03,803 --> 00:02:08,603
może mieć ona ogromne znaczenie
w poszukiwaniach zaginionej cywilizacji.

23
00:02:11,203 --> 00:02:15,163
Dwie główne wyspy Malty są niemal
niewidoczne na Morzu Śródziemnym.

24
00:02:16,082 --> 00:02:19,723
Leżąc między Europą, Afryką
i Bliskim Wschodem,

25
00:02:19,803 --> 00:02:24,123
przez wieki miały ogromne znaczenie
w historii cywilizacji.

26
00:02:24,203 --> 00:02:26,443
SARDYNIA - SYCYLIA - WŁOCHY - GRECJA
MORZE ŚRÓDZIEMNE - TUNEZJA - LIBIA

27
00:02:28,163 --> 00:02:30,723
Według oficjalnej historii Malty…

28
00:02:31,923 --> 00:02:32,803
2000 N.E.

29
00:02:32,883 --> 00:02:36,003
…pierwsi osadnicy pojawili się tu
około 7900 lat temu.

30
00:02:36,963 --> 00:02:37,923
5900 P.N.E.

31
00:02:38,003 --> 00:02:40,003
Byli to rolnicy z epoki kamienia,

32
00:02:40,083 --> 00:02:42,963
którzy przypłynęli z Włoch
na drewnianych tratwach.

33
00:02:43,043 --> 00:02:45,123
Prawdopodobnie pochodzili z Sycylii…

34
00:02:45,443 --> 00:02:46,523
AGENCJA HERITAGE MALTA

35
00:02:46,603 --> 00:02:49,643
…przywieźli ze sobą
pierwsze zwierzęta hodowlane,

36
00:02:49,723 --> 00:02:51,523
pierwsze rośliny.

37
00:02:55,883 --> 00:03:00,083
Osadnicy rozwinęli tu własną kulturę.

38
00:03:01,843 --> 00:03:05,963
Według oficjalnej wersji historii,
około 5600 lat temu…

39
00:03:06,683 --> 00:03:07,563
3600 P.N.E.

40
00:03:07,643 --> 00:03:10,723
…pewnego ranka wstali, by zbudować to.

41
00:03:18,643 --> 00:03:20,123
To Ġgantija,

42
00:03:21,283 --> 00:03:24,563
bez dwóch zdań to ogromna
konstrukcja megalityczna.

43
00:03:27,963 --> 00:03:29,723
Przez dziesiątki lat

44
00:03:29,803 --> 00:03:33,643
była najstarszą
monumentalną budowlą na Ziemi.

45
00:03:38,523 --> 00:03:43,483
Idąc tędy, czuję, jakbym był pomniejszony,

46
00:03:43,563 --> 00:03:46,803
jak karzeł między budowlami gigantów.

47
00:03:49,683 --> 00:03:51,283
Budowa tych murów

48
00:03:51,363 --> 00:03:54,243
wymagała podnoszenia
setek potężnych megalitów.

49
00:03:56,603 --> 00:03:58,723
Niektóre ważą nawet 50 ton.

50
00:04:02,163 --> 00:04:03,603
A to, co widzimy dzisiaj,

51
00:04:03,683 --> 00:04:06,643
to zaledwie połowa
oryginalnej wysokości świątyni.

52
00:04:14,843 --> 00:04:18,083
W czasach świetności
Ġgantija była naprawdę gigantyczna.

53
00:04:19,963 --> 00:04:21,763
Wysoka jak trzypiętrowy dom.

54
00:04:24,163 --> 00:04:28,763
Zewnętrzne mury zostały zbudowane
z kamieni ułożonych jeden na drugim.

55
00:04:32,803 --> 00:04:36,763
Dwie połączone świątynie
miały owalne komnaty,

56
00:04:38,283 --> 00:04:39,963
a ich ściany były czerwone.

57
00:04:41,643 --> 00:04:42,923
Były tam ołtarze,

58
00:04:43,003 --> 00:04:45,843
przy których znaleziono
szczątki kości zwierząt,

59
00:04:46,563 --> 00:04:49,243
sugerujące rytualne ofiary lub uczty.

60
00:04:53,323 --> 00:04:57,403
Żadne źródło pisane nie mówi,
kiedy wybudowano Ġgantiję,

61
00:04:57,483 --> 00:04:59,603
brak też wiarygodnego datowania węglowego.

62
00:05:04,803 --> 00:05:07,523
Ile więc lat ma ta gigantyczna świątynia?

63
00:05:09,483 --> 00:05:11,923
Czy to dowód na istnienie cywilizacji,

64
00:05:12,003 --> 00:05:13,603
o której uważam, że kwitła

65
00:05:13,683 --> 00:05:17,643
na długo przed powstaniem innych?

66
00:05:22,883 --> 00:05:28,763
Archeolodzy twierdzą, że Ġgantija
została zbudowana 5600 lat temu,

67
00:05:28,843 --> 00:05:31,443
ponieważ w pobliżu znaleziono artefakty,

68
00:05:31,523 --> 00:05:35,323
które przypominają te
z prostszych osad z tej właśnie ery,

69
00:05:36,923 --> 00:05:40,483
ale to nie znaczy,
że Ġgantija ma tyle samo lat.

70
00:05:41,043 --> 00:05:44,323
Artefakty mogły trafić tam później.

71
00:05:45,283 --> 00:05:49,083
Prawda jest taka,
że prehistoria Malty nie ma sensu.

72
00:05:50,883 --> 00:05:52,283
Pomyślcie.

73
00:05:52,363 --> 00:05:55,123
Archeolodzy mówią nam, że ci rolnicy,

74
00:05:55,203 --> 00:05:57,523
którzy nie zbudowali
nic większego od chatki,

75
00:05:58,123 --> 00:06:00,283
mogli osiągnąć coś takiego?

76
00:06:02,843 --> 00:06:04,883
Gdy patrzymy na coś takiego jak Ġgantija,

77
00:06:04,963 --> 00:06:09,843
oczekujemy, że będziemy wiedzieli,

78
00:06:09,923 --> 00:06:11,843
jak zbudowali coś takiego.

79
00:06:12,643 --> 00:06:17,283
Ludzie nie wiedzą,
jak przenosić 20- i 30-tonowe megality.

80
00:06:17,363 --> 00:06:18,923
Muszą się tego nauczyć.

81
00:06:19,003 --> 00:06:21,683
Nie widzę dowodów
na rozwój tych umiejętności.

82
00:06:23,003 --> 00:06:24,243
To nie wszystko.

83
00:06:24,763 --> 00:06:28,123
Ġgantija nie jest jedyną
megalityczną świątynią na Malcie.

84
00:06:29,843 --> 00:06:32,003
Na dwóch głównych wyspach Malty

85
00:06:32,083 --> 00:06:36,003
archeolodzy odkryli
19 starożytnych budowli

86
00:06:37,123 --> 00:06:40,283
na lądzie o wielkości połowy Chicago.

87
00:06:41,083 --> 00:06:44,563
Najstarsza ponoć jest właśnie Ġgantija.

88
00:06:47,723 --> 00:06:52,123
To dużo świątyń jak na taki skrawek lądu,

89
00:06:52,203 --> 00:06:54,203
stworzenie ich musiało być trudne.

90
00:06:54,283 --> 00:06:55,243
Zbyt trudne.

91
00:06:56,603 --> 00:07:01,403
Stąd pytanie,
kto naprawdę zbudował Ġgantiję, i kiedy?

92
00:07:01,483 --> 00:07:05,443
To niemożliwe, by prosty, prymitywny lud

93
00:07:06,523 --> 00:07:10,283
wybudował największą,
najbardziej niezwykłą

94
00:07:10,363 --> 00:07:12,683
i najbardziej złożoną budowlę na Malcie.

95
00:07:18,203 --> 00:07:23,003
Myślę, że prawda jest
bardziej skomplikowana i niebezpieczna.

96
00:07:27,603 --> 00:07:29,523
Widzieliśmy już w Indonezji…

97
00:07:29,603 --> 00:07:30,523
GUNUNG PADANG
INDONEZJA

98
00:07:30,603 --> 00:07:32,443
WIELKA PIRAMIDA W CHOLULI
MEKSYK

99
00:07:32,523 --> 00:07:36,483
…i Meksyku, że starożytne mity i legendy
mogą nas czegoś nauczyć.

100
00:07:37,243 --> 00:07:40,563
Opowieści te,
przekazywane z pokolenia na pokolenie,

101
00:07:40,643 --> 00:07:43,203
powinny interesować archeologów.

102
00:07:44,843 --> 00:07:47,683
Jeśli prześledzimy legendy Malty,

103
00:07:47,763 --> 00:07:49,363
dowiemy się,

104
00:07:49,443 --> 00:07:52,363
kto zbudował Ġgantiję.

105
00:08:02,243 --> 00:08:07,523
Istnieje interesująca legenda
o gigantce Sansunie.

106
00:08:11,563 --> 00:08:13,083
Według niej gigantka

107
00:08:13,163 --> 00:08:15,763
odbyła stosunek
z jednym z tutejszych mężczyzn

108
00:08:17,163 --> 00:08:19,243
i urodziła hybrydę.

109
00:08:21,243 --> 00:08:23,523
By uczcić to wydarzenie,

110
00:08:24,283 --> 00:08:27,523
w ciągu jednej doby
zbudowała ogromną świątynię,

111
00:08:28,643 --> 00:08:30,843
trzymając jednocześnie
dziecko na ramieniu.

112
00:08:33,523 --> 00:08:36,963
To fascynująca legenda,
ale to wciąż tylko legenda.

113
00:08:37,962 --> 00:08:41,563
Nie wierzę, że na Ziemi istnieli giganci.

114
00:08:42,842 --> 00:08:45,323
Ale co jeśli była człowiekiem

115
00:08:45,403 --> 00:08:48,483
o wyjątkowych umiejętnościach
i możliwościach,

116
00:08:48,563 --> 00:08:50,763
które pozwoliły jej zbudować tę świątynię?

117
00:08:51,843 --> 00:08:55,043
Legenda ta bardzo przypomina opowieść

118
00:08:55,123 --> 00:08:59,603
o gigantach, którzy zbudowali
Wielką Piramidę w Choluli,

119
00:09:00,363 --> 00:09:03,483
opowieść powiązaną z wielką powodzią.

120
00:09:08,363 --> 00:09:10,763
Czy te legendy o gigantach budowniczych

121
00:09:10,843 --> 00:09:15,803
zawierają w sobie wspomnienia
zaawansowanej starożytnej kultury?

122
00:09:16,603 --> 00:09:19,963
Co, jeśli oś czasu
prehistorii Malty jest błędna?

123
00:09:22,763 --> 00:09:25,803
Kiedy rolnicy z Sycylii przybyli na Maltę,

124
00:09:25,883 --> 00:09:28,483
Ġgantija i pozostałe
megalityczne świątynie

125
00:09:28,563 --> 00:09:30,243
mogły już tu być.

126
00:09:30,323 --> 00:09:34,283
Co, jeśli te wyjątkowe konstrukcje
są dziełem kogoś innego?

127
00:09:36,763 --> 00:09:41,123
Dużo bardziej zaawansowanego ludu,
który przybył na Maltę wcześniej.

128
00:09:43,003 --> 00:09:44,283
To nie tylko możliwe…

129
00:09:47,563 --> 00:09:48,603
ale i prawdopodobne.

130
00:09:51,483 --> 00:09:53,443
I nie uważam, że tu przypłynęli.

131
00:09:54,283 --> 00:09:56,163
Myślę, że tu przyszli.

132
00:09:59,883 --> 00:10:02,923
Malta nie zawsze była wyspą.

133
00:10:03,883 --> 00:10:05,883
U szczytu ostatniej epoki lodowej

134
00:10:05,963 --> 00:10:09,723
poziom oceanów wynosił około 120 metrów,

135
00:10:09,803 --> 00:10:12,603
mniej niż dziś.

136
00:10:14,643 --> 00:10:17,563
Wyspy Maltańskie były szczytami wzgórz,

137
00:10:17,643 --> 00:10:21,403
częścią większego lądu łączącego Maltę

138
00:10:21,483 --> 00:10:23,363
z dzisiejszą Sycylią.

139
00:10:23,443 --> 00:10:26,443
A stamtąd z południem Włoch i Europą.

140
00:10:26,523 --> 00:10:27,403
WŁOCHY - SYCYLIA - MALTA

141
00:10:29,243 --> 00:10:31,723
Europa nie była wtedy
dobrym miejscem do życia.

142
00:10:32,523 --> 00:10:35,763
Zimna, sucha, niegościnna.

143
00:10:37,163 --> 00:10:41,043
Wiemy, że podczas epoki lodowej
zwierzęta migrowały przez ląd

144
00:10:41,123 --> 00:10:46,083
do cieplejszych i żyźniejszych miejsc,
takich jak Malta.

145
00:10:48,523 --> 00:10:50,483
Czy ludzie mogli za nimi podążyć?

146
00:10:53,523 --> 00:10:55,803
WŁOCHY - SYCYLIA - MALTA

147
00:10:55,883 --> 00:10:59,963
Archeolodzy znaleźli
ślady ludzi pierwotnych na Sycylii.

148
00:11:00,043 --> 00:11:02,643
12 000 P.N.E.

149
00:11:02,723 --> 00:11:06,043
Dlaczego ich migracja na południe
miałaby zakończyć się tam?

150
00:11:07,203 --> 00:11:10,683
Moim zdaniem tajemnicę pojawienia się

151
00:11:10,763 --> 00:11:13,843
maltańskich świątyń 5000 lub 6000 lat temu

152
00:11:13,923 --> 00:11:15,843
wyjaśnia to,

153
00:11:15,923 --> 00:11:18,443
że wiele lat wcześniej,

154
00:11:18,523 --> 00:11:21,163
podczas epoki lodowej,
kilkanaście tysięcy lat temu,

155
00:11:21,243 --> 00:11:22,923
Malta była częścią większego lądu.

156
00:11:25,123 --> 00:11:28,123
Problem tkwi w tym, że według archeologów

157
00:11:28,203 --> 00:11:32,043
nie ma dowodów na to, że na Malcie

158
00:11:32,123 --> 00:11:33,683
żyli wtedy ludzie.

159
00:11:33,763 --> 00:11:35,603
Ale to nie do końca prawda.

160
00:11:36,883 --> 00:11:39,323
Dowód znajduje się w tej grocie.

161
00:11:43,443 --> 00:11:44,483
Oto Għar Dalam,

162
00:11:45,323 --> 00:11:48,283
grota na południowowschodnim wybrzeżu
głównej wyspy.

163
00:11:50,763 --> 00:11:53,323
Geologiczny wehikuł czasu,

164
00:11:53,403 --> 00:11:56,443
który pokazuje nam prehistorię Malty.

165
00:12:00,483 --> 00:12:04,603
Ciąg powodzi zostawił tu
skamieliny i szczątki zwierząt,

166
00:12:04,683 --> 00:12:06,683
które mają tysiące lat.

167
00:12:12,763 --> 00:12:14,443
Dr Anton Mifsud,

168
00:12:14,523 --> 00:12:17,363
prezes Stowarzyszenia Prehistorii Malty,

169
00:12:17,443 --> 00:12:19,683
bada to miejsce od lat.

170
00:12:19,763 --> 00:12:20,963
Jest ogromna.

171
00:12:21,043 --> 00:12:25,163
Jego niezależne odkrycia
wywołały dużą kontrowersję.

172
00:12:27,123 --> 00:12:29,563
Għar Dalam to zachowana w kamieniu

173
00:12:29,643 --> 00:12:31,083
prehistoria Malty,

174
00:12:31,163 --> 00:12:35,603
a z tego, co wiem,
ten stalagmit jest wyjątkowo istotny.

175
00:12:35,683 --> 00:12:39,483
Poczynając od tej jasnobrązowej…

176
00:12:39,563 --> 00:12:41,203
- To warstwa kulturowa.
- Tak.

177
00:12:41,283 --> 00:12:42,603
Żyli tu ludzie.

178
00:12:42,683 --> 00:12:43,523
WARSTWA ZWIERZĄT HODOWLANYCH
(WARSTWA KULTUROWA, WARSTWA GARNCARSKA)

179
00:12:43,603 --> 00:12:46,843
- W ciągu ostatnich 8000 lat.
- Tak, 8000. Zgadza się.

180
00:12:46,923 --> 00:12:52,123
Na dnie jest warstwa plejstoceńska.

181
00:12:52,203 --> 00:12:54,003
- Pod nią…
- Tak.

182
00:12:54,083 --> 00:12:56,123
…mamy warstwę z epoki lodowej,

183
00:12:56,203 --> 00:12:58,523
która zawiera szczątki zwierząt,

184
00:12:58,603 --> 00:13:00,523
ale to nie warstwa kulturowa,

185
00:13:00,603 --> 00:13:03,123
bo archeolodzy uważają,
że nie było tu ludzi.

186
00:13:03,203 --> 00:13:04,283
Zgadza się.

187
00:13:05,043 --> 00:13:10,283
Wszystko na tej głębokości
ma co najmniej 11 600 lat.

188
00:13:10,363 --> 00:13:13,283
Jeśli oficjalna wersja
historii Malty jest prawdziwa,

189
00:13:13,363 --> 00:13:17,163
nie powinno być tu
żadnych szczątków ludzi.

190
00:13:19,523 --> 00:13:23,763
Jednak ponad wiek temu
archeolodzy coś znaleźli.

191
00:13:23,843 --> 00:13:25,123
TAURODONTYZM

192
00:13:25,203 --> 00:13:27,003
Coś, czego nikt się nie spodziewał.

193
00:13:28,923 --> 00:13:34,923
W 1917 dwóch maltańskich badaczy
znalazło wyjątkowe zęby.

194
00:13:35,003 --> 00:13:35,843
Tak.

195
00:13:37,203 --> 00:13:40,443
Miały kolor skamielin, nie miały korzeni.

196
00:13:40,523 --> 00:13:43,043
Korzenie były wchłonięte przez ząb.

197
00:13:43,123 --> 00:13:46,043
Czyli to typowe zęby neandertalczyka?

198
00:13:46,123 --> 00:13:48,043
- Tak.
- Gdzie znaleziono te dwa zęby?

199
00:13:48,123 --> 00:13:51,123
Tu, u podstawy stalagmitu.

200
00:13:51,203 --> 00:13:53,203
- U podstawy stalagmitu.
- Właśnie.

201
00:13:53,283 --> 00:13:54,683
Eksperci byli przekonani,

202
00:13:54,763 --> 00:13:56,803
że znaleźli dowody,

203
00:13:56,883 --> 00:13:59,403
które odmienią historię Malty.

204
00:14:03,523 --> 00:14:04,523
Mieli dowód na to…

205
00:14:04,603 --> 00:14:05,443
WŁOCHY - SYCYLIA - MALTA

206
00:14:05,523 --> 00:14:08,403
…że neandertalczycy przeszli przez ląd.

207
00:14:09,843 --> 00:14:15,163
Ale czasami archeolodzy odkrywają coś,
co inni chcieliby zakopać.

208
00:14:16,243 --> 00:14:21,843
W 1952 wykonano datowanie.

209
00:14:21,923 --> 00:14:24,003
Co wykazały testy?

210
00:14:24,083 --> 00:14:26,243
Nie opublikowano wyników.

211
00:14:27,363 --> 00:14:30,483
Z jakiegoś powodu nie ujawniono ich.

212
00:14:31,443 --> 00:14:34,643
Wiemy tylko, że w kolejnych latach

213
00:14:34,723 --> 00:14:38,123
autentyczność zębów była bagatelizowana.

214
00:14:39,403 --> 00:14:42,443
Do dziś podręczniki twierdzą,

215
00:14:42,523 --> 00:14:47,963
że ludzie dotarli na Maltę
dopiero 7900 lat temu.

216
00:14:48,523 --> 00:14:52,763
Dlaczego archeolodzy nie chcą myśleć,
że ludzie mogli być tu wcześniej?

217
00:14:57,403 --> 00:15:00,803
Zmiana paradygmatu jest trudna.

218
00:15:00,883 --> 00:15:02,603
Kiedy konkretna grupa naukowców

219
00:15:02,683 --> 00:15:06,523
ma konkretny punkt widzenia
na jakąś sprawę,

220
00:15:06,603 --> 00:15:08,603
nie chcą go porzucić,

221
00:15:08,683 --> 00:15:11,763
staje się on dla nich tak ważny,

222
00:15:11,843 --> 00:15:13,243
że sam atak na paradygmat

223
00:15:13,323 --> 00:15:15,923
staje się atakiem na nich, więc go bronią.

224
00:15:18,083 --> 00:15:20,283
Z własnej ciekawości

225
00:15:20,363 --> 00:15:26,283
dr Mifsud w 2016 roku zapłacił
za najnowocześniejszą analizę zębów.

226
00:15:27,323 --> 00:15:29,763
Zbadało je dla mnie troje najlepszych

227
00:15:29,843 --> 00:15:31,563
- antropologów fizycznych.
- Tak.

228
00:15:31,643 --> 00:15:33,643
Powiedzieli, że to zęby neandertalczyka.

229
00:15:33,723 --> 00:15:34,643
Jasne.

230
00:15:35,203 --> 00:15:38,683
To dowód na ludzką aktywność
podczas epoki lodowej.

231
00:15:41,243 --> 00:15:43,523
Jak zmieniłoby to historię Malty?

232
00:15:44,283 --> 00:15:48,003
To musiało być dużo wcześniej.

233
00:15:48,083 --> 00:15:48,963
Tak.

234
00:15:49,043 --> 00:15:51,243
Pojawiłby się nowy rozdział.

235
00:15:53,363 --> 00:15:54,203
Tak.

236
00:15:55,323 --> 00:15:58,723
Jeśli nasi kuzyni neandertalczycy
dotarli na Maltę,

237
00:15:58,803 --> 00:16:02,883
oznacza to, że starożytni
wykorzystywali ten most lądowy.

238
00:16:02,963 --> 00:16:05,363
Możliwe, że inna kultura epoki lodowej

239
00:16:05,443 --> 00:16:07,163
tu też mogła zostawić swój ślad.

240
00:16:10,483 --> 00:16:16,203
Uważam, że ślady dużo starszej cywilizacji
na Malcie są przekonujące,

241
00:16:16,283 --> 00:16:18,683
i nie chodzi mi tylko o kilka zębów.

242
00:16:23,403 --> 00:16:27,243
Pragnę pokazać wam coś,
co zobaczyłem 25 lat temu,

243
00:16:27,323 --> 00:16:29,123
kiedy byłem tu pierwszy raz.

244
00:16:29,203 --> 00:16:33,443
Coś, co jest częścią samej wyspy.

245
00:16:36,083 --> 00:16:39,003
To zjawisko znaleziono
na wszystkich wyspach.

246
00:16:40,603 --> 00:16:45,403
Równoległe ryflowane kanały
wyrzeźbione w starożytnym wapieniu.

247
00:16:46,843 --> 00:16:49,843
Jest ich niemal 35 kilometrów,

248
00:16:51,083 --> 00:16:53,723
często przecinają się jak tory kolejowe.

249
00:16:54,763 --> 00:16:57,603
Archeologowie uważają,

250
00:16:57,683 --> 00:17:00,963
że nie są starsze niż 2600 lat,

251
00:17:01,803 --> 00:17:04,003
ale nie przeprowadzono poważnych badań.

252
00:17:05,043 --> 00:17:08,123
Nie widać przy nich śladów narzędzi,

253
00:17:08,203 --> 00:17:11,563
nie są też rezultatem działania natury.

254
00:17:12,443 --> 00:17:14,483
Zostały stworzone ludzką ręką.

255
00:17:14,563 --> 00:17:17,483
Nie wiadomo do końca, czemu służyły.

256
00:17:18,443 --> 00:17:22,443
Zazwyczaj sądzi się,
że były drogami transportowymi.

257
00:17:22,523 --> 00:17:25,362
Stąd nazwa „koleiny”.

258
00:17:27,083 --> 00:17:29,003
Ale mnie intryguje coś innego.

259
00:17:29,083 --> 00:17:31,763
Koleiny nie są tylko na lądzie.

260
00:17:33,162 --> 00:17:35,803
Niektóre z nich prowadzą do morza.

261
00:17:37,523 --> 00:17:40,323
Oto dwie koleiny pod współczesną drogą,

262
00:17:40,403 --> 00:17:44,363
które znikają pod wodą.

263
00:17:44,443 --> 00:17:46,723
Powstały, zanim podniósł się poziom morza.

264
00:17:50,363 --> 00:17:54,883
Przez lata odkrywałem
i śledziłem je pod wodą,

265
00:17:54,963 --> 00:18:00,483
istnieją na głębokości 25 metrów
i potrafią mieć ponad kilometr długości.

266
00:18:03,083 --> 00:18:05,243
Ktokolwiek je stworzył,

267
00:18:05,323 --> 00:18:08,363
zrobił to, kiedy dno
było powyżej poziomu morza,

268
00:18:08,443 --> 00:18:11,763
ponad 12 000 lat temu,
podczas epoki lodowej.

269
00:18:11,843 --> 00:18:12,683
WŁOCHY - SYCYLIA - MALTA

270
00:18:13,963 --> 00:18:17,283
Zastanawiam się,
ile informacji o maltańskiej prehistorii

271
00:18:17,363 --> 00:18:19,163
kryje się pod wodą.

272
00:18:19,243 --> 00:18:21,243
Ile jeszcze ludzkich konstrukcji,

273
00:18:21,323 --> 00:18:24,683
być może megalitycznych świątyń,
czeka na odkrycie?

274
00:18:28,403 --> 00:18:31,363
Uważam, że za świątyniami na Malcie

275
00:18:31,443 --> 00:18:33,803
stoi większa starożytna inteligencja,

276
00:18:33,883 --> 00:18:37,403
ponieważ są dużo bardziej złożone,
niż się wydają.

277
00:18:39,723 --> 00:18:42,043
Pod chroniącym je baldachimem

278
00:18:42,123 --> 00:18:47,043
znajduje się jedna
z bardziej okazałych świątyń, Mnajdra.

279
00:18:51,123 --> 00:18:55,243
Futurystyczny baldachim
odcina świątyni dostęp do nieba,

280
00:18:55,323 --> 00:18:56,723
a szkoda,

281
00:18:57,603 --> 00:18:59,323
bo ci, którzy stworzyli Mnajdrę,

282
00:18:59,403 --> 00:19:03,603
wyjątkowo dobrze znali się na kosmosie,

283
00:19:04,323 --> 00:19:07,163
czego maltańscy archeolodzy nie podważają.

284
00:19:08,843 --> 00:19:11,443
Wiemy, że obserwowali wschody słońca

285
00:19:11,523 --> 00:19:14,203
i pozycję gwiazd.

286
00:19:15,003 --> 00:19:17,643
Część swoich obserwacji

287
00:19:17,723 --> 00:19:19,443
wyrazili w architekturze.

288
00:19:24,363 --> 00:19:28,843
Budowniczowie Mnajdry
wynaleźli sposób na śledzenie nieba.

289
00:19:31,083 --> 00:19:32,643
Podczas równonocy

290
00:19:32,723 --> 00:19:35,963
21 marca i 21 września

291
00:19:36,603 --> 00:19:41,883
promienie wschodzącego słońca
padały na wejście do świątyni,

292
00:19:41,963 --> 00:19:45,643
oświetlając najgłębsze zakamarki
wewnętrznej kaplicy.

293
00:19:59,083 --> 00:20:01,843
Podczas tych chwil wnętrze świątyni

294
00:20:01,923 --> 00:20:04,803
musiało być pełne magicznego blasku.

295
00:20:06,803 --> 00:20:08,243
A to nie wszystko.

296
00:20:08,323 --> 00:20:10,963
Podczas wschodu słońca podczas przesileń,

297
00:20:11,043 --> 00:20:13,483
najdłuższego i najkrótszego dnia w roku,

298
00:20:13,563 --> 00:20:16,563
równie charakterystyczne promienie

299
00:20:16,643 --> 00:20:19,363
dokładnie oświetlały krawędzie megalitów

300
00:20:19,443 --> 00:20:21,443
po lewej i prawej stronie wejścia.

301
00:20:23,883 --> 00:20:27,723
Inne starożytne budowle
też się tym charakteryzują.

302
00:20:27,803 --> 00:20:29,883
Wielka Piramida w Choluli…

303
00:20:29,963 --> 00:20:30,803
WIELKA PIRAMIDA W CHOLULI
MEKSYK

304
00:20:30,883 --> 00:20:34,283
…i piramidy pod nią skierowane są
ku słońcu zachodzącemu

305
00:20:34,363 --> 00:20:35,843
w czasie letniego przesilenia.

306
00:20:36,643 --> 00:20:40,483
Inne megality mają podobne ustawienie.

307
00:20:40,563 --> 00:20:41,403
STONEHENGE
WIELKA BRYTANIA

308
00:20:41,483 --> 00:20:42,683
Jak Stonehenge

309
00:20:44,083 --> 00:20:45,803
lub Świątynia w Karnaku.

310
00:20:45,883 --> 00:20:47,363
KARNAK
EGIPT

311
00:20:48,283 --> 00:20:52,083
W Mnajdrze starożytni
stworzyli ogromne budowle,

312
00:20:52,163 --> 00:20:55,203
by celebrować zaślubiny Nieba i Ziemi.

313
00:20:55,283 --> 00:20:58,443
Mnajdra i inne świątynie

314
00:20:58,523 --> 00:21:02,723
mogą być również częścią
większego projektu astronomicznego.

315
00:21:02,803 --> 00:21:05,883
Jeśli udowodnimy, że to prawda,

316
00:21:06,483 --> 00:21:10,243
spisana prehistoria Malty
będzie musiała ulec zmianom.

317
00:21:12,163 --> 00:21:14,603
Holenderska badaczka i pisarka,
Lenie Reedjik,

318
00:21:14,683 --> 00:21:17,883
zbadała wszystkie
megalityczne świątynie na Malcie

319
00:21:17,963 --> 00:21:20,803
i dokładnie przeanalizowała
ich ustawienie.

320
00:21:20,883 --> 00:21:22,683
Zaskoczyło ją,

321
00:21:22,763 --> 00:21:27,403
że pozostałe nie pokrywały się
z równonocami ani przesileniami.

322
00:21:28,683 --> 00:21:33,243
Nie były też skierowane
w stronę żadnych miejsc w okolicy.

323
00:21:34,083 --> 00:21:37,803
Nie były nawet zwrócone
w tym samym kierunku.

324
00:21:39,083 --> 00:21:41,203
Wszystkie są zwrócone gdzie indziej.

325
00:21:41,283 --> 00:21:44,923
- To wyjątkowe samo w sobie.
- To bardzo ciekawe.

326
00:21:45,003 --> 00:21:46,323
AUTORKA KSIĄŻKI
„SIRIUS: THE STAR OF THE MALTESE TEMPLES”

327
00:21:46,403 --> 00:21:48,603
Kultura, która ma świątynie,

328
00:21:48,683 --> 00:21:51,883
kościoły czy meczety,
zwraca uwagę na ustawienie.

329
00:21:53,763 --> 00:21:58,123
Dlaczego tylko Mnajdra miałaby być
zwrócona w kierunku słońca w przesilenie?

330
00:21:59,083 --> 00:22:03,323
Czy inne świątynie na Malcie
również miały związek z czymś na niebie?

331
00:22:04,963 --> 00:22:06,363
Jeśli tak, z czym?

332
00:22:09,723 --> 00:22:12,003
Należy szukać reguł.

333
00:22:12,763 --> 00:22:17,163
Potrzebna jest do tego
wiedza o archeoastronomii.

334
00:22:18,083 --> 00:22:20,603
Astronomii starożytnych.

335
00:22:20,683 --> 00:22:26,283
Na niebie ma miejsce fascynujący,
choć mało znany ruch,

336
00:22:26,363 --> 00:22:29,683
zwany precesją.

337
00:22:34,123 --> 00:22:38,923
Wbrew powszechnej opinii,
Ziemia nie jest idealną kulą.

338
00:22:39,003 --> 00:22:41,523
Jest nieco wybrzuszona na równiku.

339
00:22:42,083 --> 00:22:43,323
Co to znaczy?

340
00:22:43,403 --> 00:22:46,443
Z powodu przyciągania słońca i księżyca

341
00:22:46,523 --> 00:22:50,723
Ziemia lekko chwieje się
podczas obrotów wokół własnej osi.

342
00:22:50,803 --> 00:22:54,763
Precesja zmienia to,
co widzimy na nocnym niebie,

343
00:22:54,843 --> 00:22:59,843
ponieważ oddalone konstelacje
zmieniają swoje pozycje.

344
00:22:59,923 --> 00:23:04,123
Całe niebo delikatnie się porusza.

345
00:23:04,203 --> 00:23:08,003
Pozycja wschodu lub zachodu danej gwiazdy

346
00:23:08,083 --> 00:23:14,803
zmienia się o zaledwie jeden stopień
w ciągu 72 lat.

347
00:23:15,883 --> 00:23:20,363
Gdybyście budowali świątynie
zwrócone w stronę konkretnej gwiazdy,

348
00:23:20,443 --> 00:23:21,803
po wielu wiekach

349
00:23:21,883 --> 00:23:26,203
orientacja ta by się zmieniła,
jak na Malcie.

350
00:23:29,483 --> 00:23:30,803
Jest jednak jeden problem.

351
00:23:30,883 --> 00:23:32,403
Oficjalna linia czasu…

352
00:23:32,483 --> 00:23:33,323
3600 P.N.E.

353
00:23:33,403 --> 00:23:37,323
…mówi, że świątynie na Malcie
powstały pomiędzy 5600

354
00:23:37,403 --> 00:23:39,523
a 4500 lat temu.

355
00:23:39,603 --> 00:23:40,443
2500 P.N.E.

356
00:23:40,523 --> 00:23:42,763
Patrząc na pozycje najjaśniejszych gwiazd,

357
00:23:42,843 --> 00:23:45,523
które były wtedy widoczne,

358
00:23:45,603 --> 00:23:47,843
nie moglibyśmy znaleźć nic.

359
00:23:48,603 --> 00:23:51,123
Szukanie niekonwencjonalnych opcji

360
00:23:51,203 --> 00:23:56,483
było bardzo niemile widziane.

361
00:23:56,563 --> 00:23:58,283
Cofanie się do okresu

362
00:23:58,363 --> 00:24:00,683
- sprzed budowy świątyń.
- Właśnie.

363
00:24:03,483 --> 00:24:05,243
Dzięki nowoczesnej technologii,

364
00:24:05,323 --> 00:24:08,523
która potrafi odtworzyć ruch gwiazd
sprzed tysięcy lat,

365
00:24:09,483 --> 00:24:12,923
Lenie mogła przewinąć to,
co działo się na niebie,

366
00:24:14,083 --> 00:24:18,163
szukając jedynej gwiazdy,
na którą wskazywały wszystkie świątynie.

367
00:24:19,763 --> 00:24:23,403
Nie tylko w czasie, w którym rzekomo
zostały zbudowane świątynie,

368
00:24:24,123 --> 00:24:26,363
ale w dowolnym okresie w przeszłości.

369
00:24:27,683 --> 00:24:32,963
W końcu udało się to znaleźć.

370
00:24:34,043 --> 00:24:36,963
Świątynie były skierowane
w stronę jednej gwiazdy.

371
00:24:38,683 --> 00:24:43,403
Syriusz, nazywany często Psią gwiazdą.

372
00:24:45,643 --> 00:24:49,563
W pewnym momencie mija wszystkie wejścia.

373
00:24:49,643 --> 00:24:53,243
Goszczą go wszystkie te świątynie.

374
00:24:57,843 --> 00:25:00,803
Syriusz to oczywiście wyjątkowa gwiazda.

375
00:25:00,883 --> 00:25:03,123
O ile się nie mylę, jest najjaśniejsza.

376
00:25:03,203 --> 00:25:07,043
Dużo jaśniejsza niż pozostałe.
Dwa razy jaśniejsza niż druga gwiazda.

377
00:25:09,123 --> 00:25:10,843
Teoria Lenie tłumaczy też,

378
00:25:10,923 --> 00:25:14,283
czemu astronomowie zbudowali tyle świątyń.

379
00:25:15,523 --> 00:25:18,363
Jako że Syriusz zmieniał pozycję,

380
00:25:18,443 --> 00:25:21,083
świątynie traciły go z oczu,

381
00:25:21,163 --> 00:25:26,083
zmuszając architektów do budowy
nowej świątyni z niecą inną pozycją.

382
00:25:28,043 --> 00:25:33,123
Z powodu precesji Syriusz
przez tysiące lat nie był tu widoczny,

383
00:25:33,203 --> 00:25:36,923
póki zachwianie się Ziemi
nie sprawiło, że pojawił się na niebie

384
00:25:37,003 --> 00:25:39,043
jakieś 11 000 lat temu.

385
00:25:39,723 --> 00:25:42,883
Świątynia, która pokrywa się
z jego pojawieniem się

386
00:25:42,963 --> 00:25:46,603
po długiej nieobecności
to prosta Ħaġar Qim.

387
00:25:47,763 --> 00:25:50,723
To jedna z najmniejszych świątyń.

388
00:25:50,803 --> 00:25:52,243
Zaczęli skromnie,

389
00:25:52,323 --> 00:25:54,803
ale z biegiem czasu

390
00:25:54,883 --> 00:25:58,123
zbudowali jedną z największych świątyń.

391
00:25:58,203 --> 00:25:59,443
Ġgantiję można nawet

392
00:26:00,643 --> 00:26:02,163
nazwać katedrą.

393
00:26:04,283 --> 00:26:05,723
Jeśli Lenie ma rację,

394
00:26:06,403 --> 00:26:10,363
cofa to projekt megalityczny na Malcie
o tysiące lat,

395
00:26:10,443 --> 00:26:13,163
zanim pojawili się na wyspie
rolnicy z Sycylii.

396
00:26:13,243 --> 00:26:14,083
5900 P.N.E.

397
00:26:15,883 --> 00:26:17,923
9000 p.n.e.

398
00:26:18,003 --> 00:26:22,323
Musiało być to dzieło kultury
biegłej w astronomii

399
00:26:23,843 --> 00:26:26,203
oraz architekturze.

400
00:26:31,723 --> 00:26:34,563
A dlaczego wybrali akurat Syriusza?

401
00:26:37,123 --> 00:26:38,443
Być może po prostu dlatego,

402
00:26:38,523 --> 00:26:41,603
że był najjaśniejszą gwiazdą na niebie.

403
00:26:42,843 --> 00:26:44,843
Ale możliwe, że to nie wszystko.

404
00:26:46,363 --> 00:26:49,283
Syriusz odgrywa istotną rolę

405
00:26:49,363 --> 00:26:52,163
w legendach innej
wielkiej starożytnej kultury,

406
00:26:52,803 --> 00:26:54,243
starożytnego Egiptu.

407
00:26:54,323 --> 00:26:58,963
Był powiązany z corocznym wylewem Nilu
i nadejściem nowego roku,

408
00:26:59,923 --> 00:27:02,923
a także był symbolem
wielkiej bogini Izydy.

409
00:27:05,163 --> 00:27:07,123
To nie jedyny interesujący związek

410
00:27:07,203 --> 00:27:09,163
między starożytnym Egiptem i Maltą.

411
00:27:10,963 --> 00:27:15,923
Maltańskie łodzie rybackie
tradycyjnie noszą wyjątkowy symbol…

412
00:27:18,123 --> 00:27:20,043
zapożyczony z mitologii egipskiej.

413
00:27:22,763 --> 00:27:24,163
Oko Horusa.

414
00:27:26,203 --> 00:27:30,523
Rybacy wierzą,
że zapewnia im on zdrowie, powodzenie,

415
00:27:30,603 --> 00:27:32,443
a co ważniejsze, bezpieczeństwo.

416
00:27:34,283 --> 00:27:36,523
Ten sam symbol

417
00:27:36,603 --> 00:27:39,363
odgrywał tę samą rolę
w starożytnym Egipcie.

418
00:27:41,083 --> 00:27:46,603
Co ciekawe, tradycja ta łączy Maltę
z najsłynniejszym mitem Egiptu,

419
00:27:47,403 --> 00:27:50,283
historią rodziców Horusa…

420
00:27:50,363 --> 00:27:52,203
Ozyrysa i Izydy.

421
00:27:56,083 --> 00:28:00,363
W starożytności mądry bóg Ozyrys
przybył do Egiptu,

422
00:28:00,443 --> 00:28:03,243
by rządzić u boku siostry, Izydy,

423
00:28:03,323 --> 00:28:06,323
ale ludzie
byli niecywilizowani i brutalni.

424
00:28:07,603 --> 00:28:09,723
Ozyrys przyniósł im kulturę,

425
00:28:09,803 --> 00:28:13,243
wprowadził prawa i nauczył uprawy roli.

426
00:28:14,963 --> 00:28:18,963
Potem zostawił Egipt Izydzie
i ruszył w podróż,

427
00:28:19,043 --> 00:28:22,043
by uczyć inne ludy tego samego.

428
00:28:25,203 --> 00:28:28,123
Mit o bohaterze niosącym wiedzę to coś,

429
00:28:28,203 --> 00:28:30,603
co znam z moich własnych wędrówek.

430
00:28:31,803 --> 00:28:36,523
Historia Ozyrysa
przypomina historię Quetzalcoatla

431
00:28:36,603 --> 00:28:39,123
i innych bohaterów starożytności.

432
00:28:40,403 --> 00:28:44,483
Mądrzy nauczyciele
pojawiają się po wielkim kataklizmie,

433
00:28:44,563 --> 00:28:46,723
niosąc dar cywilizacji,

434
00:28:46,803 --> 00:28:49,883
pokazując ludziom, jak stawiać budowle,

435
00:28:50,683 --> 00:28:54,123
uprawiać rolę i czytać gwiazdy.

436
00:28:56,083 --> 00:29:01,963
Być może to, że te mity są tak podobne
w różnych kulturach, oznacza,

437
00:29:02,043 --> 00:29:05,403
że można znaleźć ich wspólne źródło.

438
00:29:07,363 --> 00:29:11,003
Jeśli te brodate postacie,
które podróżowały z Bliskiego Wschodu

439
00:29:11,083 --> 00:29:13,483
do Ameryk i w okolice Morza Śródziemnego,

440
00:29:13,563 --> 00:29:15,803
pochodzą z tej samej starożytnej kultury,

441
00:29:16,603 --> 00:29:19,683
oznacza to,
że kiedy ludy zbieracko-łowieckie

442
00:29:19,763 --> 00:29:21,563
były zajęte epoką lodową,

443
00:29:22,283 --> 00:29:24,803
ktoś inny podróżował po Ziemi,

444
00:29:26,603 --> 00:29:29,283
przekazując innym wiedzę.

445
00:29:30,563 --> 00:29:33,723
Myślę, że są tego ślady
też na innej wyspie,

446
00:29:34,363 --> 00:29:38,683
która podobnie jak Malta,
niemal zatonęła pod koniec epoki lodowej,

447
00:29:39,523 --> 00:29:43,243
daleko pośród błękitnych wód Karaibów.

448
00:29:46,003 --> 00:29:51,523
Jeśli 11 600 lat temu
morze pochłonęło zaawansowaną cywilizację,

449
00:29:51,603 --> 00:29:56,563
być może dowodów należy szukać pod wodą.

450
00:29:57,643 --> 00:29:59,723
Porozmawiajmy o Atlantydzie.

451
00:30:26,683 --> 00:30:31,683
Napisy: Jakub Jadowski