1
00:00:06,083 --> 00:00:08,963
ISANG SERIES MULA SA NETFLIX

2
00:00:16,603 --> 00:00:19,163
Malaking tulong sa atin ang kuryente.

3
00:00:21,243 --> 00:00:24,083
Buong araw nang aktibo ang mga tao.

4
00:00:28,603 --> 00:00:31,043
Pero natatabunan ng ating mga ilaw

5
00:00:31,123 --> 00:00:35,003
ang liwanag ng isa sa mga
pinakamagandang bagay sa planeta…

6
00:00:37,603 --> 00:00:38,803
ang kalangitan.

7
00:00:42,643 --> 00:00:44,003
Para sa mga sinauna,

8
00:00:44,083 --> 00:00:47,403
malaking bagay ang panonood sa mga bituin,

9
00:00:48,523 --> 00:00:52,123
ang pinakanakakalibang
na pampalipas-oras sa gabi.

10
00:00:53,203 --> 00:00:56,123
Nalaman nila ang bawat galaw ng Milky Way,

11
00:00:56,203 --> 00:01:01,163
bawat maliwanag na star cluster,
bawat comet na dumadaan.

12
00:01:02,683 --> 00:01:07,043
Maipapaliwanag niyon
ang pagkakaroon ng maraming malalaking

13
00:01:07,123 --> 00:01:11,043
estrukturang ginawa noong
sinaunang panahon para sa langit.

14
00:01:13,563 --> 00:01:15,723
Pero paano kung higit pa roon 'yon?

15
00:01:16,723 --> 00:01:20,443
Ang mga sinaunang pyramid
at templo sa buong mundo

16
00:01:20,523 --> 00:01:25,603
ay eksakto ang koneksiyon
sa Araw, Buwan, at mga bituiin.

17
00:01:26,323 --> 00:01:30,403
Bakit 'yon ginawa?

18
00:01:31,003 --> 00:01:33,203
May mensahe kaya sila?

19
00:01:33,763 --> 00:01:39,203
Baka isa 'yong babalang
dapat nating subaybayan ang langit.

20
00:01:50,163 --> 00:01:55,523
ANG PAMANA NG MGA SAGE

21
00:01:58,283 --> 00:02:01,323
Nasa Turkey ako,
papunta sa tuktok ng burol

22
00:02:01,403 --> 00:02:04,243
na 26 milya ang layo
mula sa border ng Syria.

23
00:02:06,803 --> 00:02:09,643
Magulo ang lugar na ito,

24
00:02:11,043 --> 00:02:14,883
pero malaking bahagi ito
ng istorya ng sangkatauhan.

25
00:02:17,483 --> 00:02:21,483
Sa timog silangang Turkey,
malapit sa ngayo'y Sanliurfa,

26
00:02:22,363 --> 00:02:25,563
may kakaibang nangyari
sa dulo ng huling Ice Age.

27
00:02:27,483 --> 00:02:29,883
Ang ating ninuno noong Stone Age,

28
00:02:29,963 --> 00:02:33,843
bigla na lang nadiskubre
ang pagsasaka at gumawa ng mga tirahan.

29
00:02:34,883 --> 00:02:38,563
Nangyari ito, sa kalaunan
ay tinawag na Fertile Crescent,

30
00:02:38,643 --> 00:02:40,803
hanggang sa Persian Gulf.

31
00:02:42,683 --> 00:02:46,883
6,000 taon na ang nakakaraan,
ang Mesopotamia ay

32
00:02:46,963 --> 00:02:49,283
nagbigay-buhay sa matagal nang iniisip

33
00:02:49,363 --> 00:02:53,403
na unang sibilisasyon ng mundo,
ang mga Sumerian.

34
00:02:56,963 --> 00:03:00,443
Pero ang pananaw na 'yon
ay kailangan nang baguhin.

35
00:03:01,603 --> 00:03:05,723
Noong 1994,
habang iniimbestigahan ang isang taniman,

36
00:03:05,803 --> 00:03:10,523
may nakitang kakaiba sa lupa
ang mga archaeologist.

37
00:03:17,563 --> 00:03:19,803
May ilang napakalalaki.

38
00:03:25,523 --> 00:03:29,763
Sunod-sunod ang nadiskubre nila
sa kanilang mga paghuhukay.

39
00:03:32,643 --> 00:03:35,563
Ang kakahukay lang
na archaeological site na 'to

40
00:03:35,643 --> 00:03:41,443
ay nagbibigay ng bagong pananaw
tungkol sa mga ninuno natin.

41
00:03:42,363 --> 00:03:44,683
Di sila primitibo,

42
00:03:44,763 --> 00:03:47,083
kundi may kakayahang

43
00:03:47,683 --> 00:03:50,403
di natin inaakala

44
00:03:50,483 --> 00:03:52,403
at kayang tapatan

45
00:03:52,483 --> 00:03:55,603
ang mga mas advanced na sibilisasyon.

46
00:03:56,963 --> 00:04:00,763
Sa ilalim ng taklob na proteksiyon
mula sa mga elemento,

47
00:04:01,923 --> 00:04:03,643
ito ang Göbekli Tepe.

48
00:04:08,003 --> 00:04:11,603
At base sa lahat ng itinuro sa atin
tungkol sa prehistory,

49
00:04:11,683 --> 00:04:13,243
di dapat ito posible.

50
00:04:17,323 --> 00:04:22,363
Tanggap ng mga archaeologist
na ang edad nito ay 11,600 taon…

51
00:04:25,562 --> 00:04:29,323
ito ang pinakamatandang kinikilalang
monumento sa Earth.

52
00:04:32,483 --> 00:04:36,323
Talagang sopistikado ito't
advanced na megalithic site

53
00:04:36,403 --> 00:04:39,043
na 7,000 taon ang tanda sa Stonehenge…

54
00:04:40,043 --> 00:04:42,883
at nasa 7,000 taon
ang tanda sa mga Giza Pyramid.

55
00:04:42,963 --> 00:04:45,923
At bigla na lang nawala
ang paniniwalang walang

56
00:04:46,003 --> 00:04:48,563
kulturang may kayang
gawin ito sa mundo 12,000

57
00:04:48,643 --> 00:04:50,123
taon na ang nakakaraan.

58
00:04:54,363 --> 00:04:57,363
Mas matanda pa ito sa imbensiyon ng gulong

59
00:04:57,443 --> 00:04:59,243
o ng pag-aalaga ng kabayo.

60
00:05:01,123 --> 00:05:04,843
Ginawa ito nang kakatapos pa lang
ng Ice Age,

61
00:05:06,843 --> 00:05:08,803
noong sinasabing

62
00:05:08,883 --> 00:05:12,683
di sopistikado ang mga tao.

63
00:05:14,363 --> 00:05:16,283
Pero kung di nila kayang

64
00:05:16,363 --> 00:05:19,083
gawin ang mga megalith na 'yon,

65
00:05:20,163 --> 00:05:22,643
sinong gumawa at bakit?

66
00:05:23,963 --> 00:05:25,843
Ano ang lugar na 'to?

67
00:05:28,283 --> 00:05:32,323
Sa unang tingin,
parang nakakapagtaka ang lahat.

68
00:05:32,403 --> 00:05:36,283
Pero kung susuriin
at titingnan ang mga bakas,

69
00:05:36,363 --> 00:05:38,403
makikita natin

70
00:05:38,483 --> 00:05:42,523
kung gaano ito kagara noong nakatayo pa.

71
00:05:46,523 --> 00:05:48,003
Nasa tabi ng burol

72
00:05:48,083 --> 00:05:51,003
at kakaunti ang bakas
ng mga karatig-lugar,

73
00:05:51,843 --> 00:05:56,523
may apat na bilog
na pare-pareho ang itsura.

74
00:05:58,363 --> 00:05:59,483
Sa gitna nila,

75
00:05:59,563 --> 00:06:02,203
may malaking hugis T na mga megalith

76
00:06:03,163 --> 00:06:04,923
na 10 tonelada ang bigat

77
00:06:05,883 --> 00:06:08,163
at nakalapag sa batuhan.

78
00:06:08,843 --> 00:06:10,483
Dalawang higanteng dibuho,

79
00:06:10,563 --> 00:06:13,323
ang iba, may uka ng braso at kamay,

80
00:06:13,403 --> 00:06:14,483
at mga ulo.

81
00:06:15,923 --> 00:06:18,563
Napapalibutan sila
ng mas maliliit na pilar,

82
00:06:19,243 --> 00:06:21,483
may masining na dekorasyon,

83
00:06:22,923 --> 00:06:27,043
at lahat ay konektado
ng mga pader na bato at lagusan.

84
00:06:29,203 --> 00:06:32,523
Paano naipuwesto
ang malalaking batong 'to…

85
00:06:34,643 --> 00:06:35,803
walang nakakaalam.

86
00:06:51,283 --> 00:06:54,443
Ang palaisipan sa lahat
ng nagpupunta rito,

87
00:06:54,523 --> 00:06:57,483
kabilang na ang mga archaeologist
na nagtrabaho,

88
00:06:57,563 --> 00:06:59,603
ay ang nakakamanghang lilok.

89
00:07:02,803 --> 00:07:06,683
Mga simbolo ng hayop
na makikita sa Göbekli  Tepe.

90
00:07:08,723 --> 00:07:10,643
Parang Noah's Ark sa bato.

91
00:07:13,843 --> 00:07:18,803
Ang mga hayop sa Göbekli Tepe
ay nakaayos at nakaestilo

92
00:07:20,563 --> 00:07:23,363
na para bang ang layon nila ay sumimbolo.

93
00:07:28,323 --> 00:07:32,403
At may iba pang kakaiba
sa mga estrukturang ito.

94
00:07:34,643 --> 00:07:36,643
Nang i-carbon date sila,

95
00:07:36,723 --> 00:07:40,923
malinaw na di ginawa ang apat
na bilog nang sabay-sabay.

96
00:07:42,003 --> 00:07:45,883
Ang Enclosure D
ay 11,600 taon na ang tanda…

97
00:07:46,883 --> 00:07:52,003
pero ang pinakabata, ang Enclosure A,
ay 10,500 taon na ang tanda.

98
00:07:53,563 --> 00:07:56,603
Imbes na ayusin ang mga gusaling
naitayo na nila,

99
00:07:57,403 --> 00:08:00,523
gumawa lang ang mga tao ng panibago

100
00:08:00,603 --> 00:08:03,483
sa loob ng 1,100 taon,

101
00:08:04,923 --> 00:08:07,683
at bahagyang binabago ang pagkakahanay.

102
00:08:12,523 --> 00:08:14,043
Ang mas nakakaintriga

103
00:08:14,123 --> 00:08:17,923
ay ang pinakamatandang enclosure,
ang Enclosure D,

104
00:08:18,003 --> 00:08:20,243
ay siya ring pinakamalaki

105
00:08:21,243 --> 00:08:23,923
at pinakadetalyado sa lahat.

106
00:08:26,323 --> 00:08:28,723
Di puwedeng mga hunter-gatherer

107
00:08:28,803 --> 00:08:31,283
ang gumawa ng pinakamalaking

108
00:08:31,363 --> 00:08:34,443
megalithic site na nakikita
sa buong mundo.

109
00:08:37,722 --> 00:08:41,403
Dapat, mas matagal na nating ginagawa,
mas gumagaling tayo.

110
00:08:43,043 --> 00:08:45,243
Gaya ng mga modernong manggagawang

111
00:08:45,323 --> 00:08:48,923
nagtatrabaho pa rin malapit
sa Göbekli Tepe ngayon,

112
00:08:50,363 --> 00:08:53,083
iisipin nating ganoon din
ang mga tao noon,

113
00:08:54,123 --> 00:08:56,003
mas gumagaling kalaunan.

114
00:08:57,403 --> 00:09:01,163
Pero ang Göbekli Tepe,
Enclosure D na lalo,

115
00:09:01,243 --> 00:09:04,123
parang binaligtad ang kaisipang iyon.

116
00:09:06,123 --> 00:09:09,163
Paano nagawa
ng mga Stone Age hunter-gatherer

117
00:09:09,243 --> 00:09:10,803
na magtagumpay

118
00:09:10,883 --> 00:09:14,683
sa paggawa ng mga megalith
sa una nilang subok?

119
00:09:19,003 --> 00:09:23,843
Di ba dapat nating isipin ang posibilidad

120
00:09:23,923 --> 00:09:27,643
na di iyon ginawa ng mga hunter-gatherer,

121
00:09:27,723 --> 00:09:29,483
kundi pinamana

122
00:09:29,563 --> 00:09:33,163
ng mas advanced na nawawalang
sibilisasyon sa prehistory?

123
00:09:37,723 --> 00:09:39,003
Ito ang pananaw

124
00:09:39,083 --> 00:09:43,363
na di tanggap ng mga mainstream
na archaeologist.

125
00:09:44,083 --> 00:09:47,403
Iisa lang ang paniniwala
ng mga akademikong iskolar,

126
00:09:47,483 --> 00:09:49,083
na noong Ice Age,

127
00:09:49,163 --> 00:09:53,283
ang buong populasyon ng Earth
ay hunter-gatherer pa lang.

128
00:09:55,443 --> 00:09:59,003
Pero, makikita sa Göbekli Tepe

129
00:09:59,083 --> 00:10:02,363
na mas ambisyoso pa
sa hunter-gatherer ang mga tao.

130
00:10:04,243 --> 00:10:10,483
Noong 2003, ang geophysical survey
gamit ang ground-penetrating radar

131
00:10:10,563 --> 00:10:14,843
ay nakadiskubre ng halos 20
na iba pang stone enclosure sa loob

132
00:10:14,923 --> 00:10:17,043
at higit sa 200 na mga pilar.

133
00:10:18,723 --> 00:10:20,643
Karamihan ay di pa nahuhukay.

134
00:10:22,323 --> 00:10:27,443
Malaking espasyo ng mga megalithic
sa siyam na ektarya ng lupain,

135
00:10:27,523 --> 00:10:29,083
higit pa sa 12 soccer pitches.

136
00:10:32,483 --> 00:10:34,723
Malaki iyon.

137
00:10:34,803 --> 00:10:37,403
Imposibleng bigla na lang nagawa

138
00:10:37,483 --> 00:10:40,683
nang wala pang kakayahan,
kaalaman, at karanasan

139
00:10:40,763 --> 00:10:42,723
ang isang tulad ng Göbekli Tepe.

140
00:10:42,803 --> 00:10:47,923
May mahabang kasaysayan ito
at nawawala ang kasaysayang iyon.

141
00:10:48,003 --> 00:10:52,123
At para sa akin, patunay iyon
ng nawawalang sibilisasyon.

142
00:10:52,203 --> 00:10:53,843
Pagbigay ng teknolohiya,

143
00:10:53,923 --> 00:10:56,043
at kaalaman sa mga hunter-gatherer.

144
00:11:05,563 --> 00:11:09,843
Di lang Göbekli Tepe
ang estruktura noong huling Ice Age

145
00:11:09,923 --> 00:11:11,883
na natagpuan dito kamakailan.

146
00:11:13,723 --> 00:11:19,203
Noong 2019, nagsimulang maghukay ang
mga Turkish archaeologist sa ibang site,

147
00:11:20,163 --> 00:11:24,643
isang oras pasilangan, sa Karahan Tepe…

148
00:11:26,403 --> 00:11:28,403
at nakatuklas ng di inaasahan.

149
00:11:30,643 --> 00:11:34,523
Ngayon lang pumayag ang awtoridad
ng Turkey na kuhanan

150
00:11:35,723 --> 00:11:36,923
ang loob nito.

151
00:11:41,443 --> 00:11:44,003
Lead archaeologist,
si Professor Necmi Karul,

152
00:11:44,083 --> 00:11:47,803
naniniwala siyang halos
kasingtanda nito ang Göbekli Tepe

153
00:11:49,283 --> 00:11:50,603
at maaaring higit pa.

154
00:11:52,043 --> 00:11:53,603
Pero iba ito.

155
00:11:55,803 --> 00:11:59,403
May hugis T rin ang mga pilar at megalith,

156
00:12:00,363 --> 00:12:02,923
pero may isang espasyong nakaukang sapat

157
00:12:03,603 --> 00:12:05,843
para magpasok ng isang dosenang tao.

158
00:12:07,723 --> 00:12:09,483
Ano kaya ang nangyari rito?

159
00:12:09,563 --> 00:12:11,083
May ideya ka ba?

160
00:12:12,083 --> 00:12:14,803
Puwede nating isiping isa itong
podium para sa upuan…

161
00:12:14,883 --> 00:12:16,683
-Oo.
-at nagtitipon ang mga tao rito,

162
00:12:16,763 --> 00:12:18,523
-dahil malaki ito.
-Oo.

163
00:12:19,923 --> 00:12:23,843
Parang malaking tipunan
para sa ritwal ang Karahan Tepe.

164
00:12:26,203 --> 00:12:27,643
Ang mga nakaukit sa pader

165
00:12:27,723 --> 00:12:30,523
ay di kasingganda
ng mga nasa Göbekli Tepe.

166
00:12:31,443 --> 00:12:33,963
Pero may mga nakamantel na dibuho.

167
00:12:36,523 --> 00:12:39,323
Sila kaya ang totoong arkitekto ng site?

168
00:12:42,123 --> 00:12:44,003
-Susunod ako, Professor.
-Sige.

169
00:12:44,643 --> 00:12:48,123
Dinala ako ni Professor Karul
sa mas nakakapagtakang parte,

170
00:12:48,203 --> 00:12:51,843
sa ilalim pa ng lupa.

171
00:12:53,763 --> 00:12:56,243
Sampung pilar na hugis patulis

172
00:12:56,323 --> 00:13:01,443
ay mahusay na ginawa
mula sa mismong lupain.

173
00:13:04,003 --> 00:13:07,323
At ang ika-11 ay nakatayo
sa sentro ng lahat.

174
00:13:11,163 --> 00:13:14,843
May mga daanan ding ginawa mula sa bato

175
00:13:14,923 --> 00:13:18,603
para pagdaanan ng likido,

176
00:13:18,683 --> 00:13:21,643
tubig o maaaring dugo.

177
00:13:25,963 --> 00:13:30,443
At mayroong isang misteryosong ulo.

178
00:13:33,363 --> 00:13:37,203
Mala-ahas ang leeg ng dibuho,

179
00:13:37,283 --> 00:13:41,803
habang nakapalabas
at tinitingnan ang mga pilar

180
00:13:41,883 --> 00:13:43,803
na nakatayo sa enclosure.

181
00:13:44,403 --> 00:13:50,123
Nakakatakot, at mukhang masama.

182
00:13:52,963 --> 00:13:55,123
Makapangyarihan ang mukha.

183
00:13:55,203 --> 00:13:56,403
Ulo ng tao

184
00:13:56,483 --> 00:13:58,883
-na gawa sa bato…
-Gawa sa bato.

185
00:13:59,443 --> 00:14:01,563
at mukhang pasukan.

186
00:14:02,323 --> 00:14:05,323
Oo, doon nakatingin ang mata.

187
00:14:05,403 --> 00:14:06,243
Kapansin-pansin.

188
00:14:06,323 --> 00:14:08,923
-Parang ulo ng ahas.
-Oo.

189
00:14:09,003 --> 00:14:11,643
-Parang ahas din ang galaw.
-Oo.

190
00:14:11,723 --> 00:14:13,683
Baka ahas na may ulo ng tao.

191
00:14:13,763 --> 00:14:14,643
Siguro.

192
00:14:15,403 --> 00:14:17,243
Kakaiba ang nadiskubre natin.

193
00:14:17,323 --> 00:14:19,283
-Oo, ayos.
-Oo.

194
00:14:22,643 --> 00:14:26,683
May pakiramdam ng takot
na nanggagaling sa enclosure.

195
00:14:26,763 --> 00:14:28,443
Alam kong di ito siyensiya.

196
00:14:28,523 --> 00:14:32,123
Emosyonal na reaksiyon ko lang
ito sa nakikita ko.

197
00:14:32,203 --> 00:14:35,283
Pero iniisip ko kung may kaugnay pa
ang takot

198
00:14:35,363 --> 00:14:37,363
sa pagkakagawa niyon.

199
00:14:37,443 --> 00:14:42,323
Kung 'yon ba ang dapat
nating alamin tungkol doon.

200
00:14:42,403 --> 00:14:45,083
May rason ang pagiging nakakatakot niyon.

201
00:14:49,083 --> 00:14:52,243
Kinumpirma ng professor
na gaya ng Göbekli Tepe,

202
00:14:52,323 --> 00:14:54,523
walang nakitang ebidensiya ng pagsasaka.

203
00:14:56,243 --> 00:15:00,483
Ang mga gumawa nito'y
talagang hunter-gatherer pa rin.

204
00:15:03,203 --> 00:15:06,923
Ang pananaw dati ay nauna ang agrikultura,

205
00:15:07,003 --> 00:15:10,803
tapos nagkaroon ng kakayahan
ang mga taong gumawa ng ganito.

206
00:15:10,883 --> 00:15:14,643
Pero kung tama ang pagkakaunawa ko,
baliktad pala 'yon.

207
00:15:14,723 --> 00:15:15,843
Nauna ito.

208
00:15:15,923 --> 00:15:18,163
-Hunter-gatherer sila.
-Oo.

209
00:15:18,243 --> 00:15:21,603
At saka sila nagsimulang
gumawa ng bagong buhay.

210
00:15:21,683 --> 00:15:23,363
Nagbago sila ng mga gusali,

211
00:15:23,443 --> 00:15:25,563
-teknolohiya, at iba pa.
-Oo.

212
00:15:25,643 --> 00:15:28,603
Parang rebolusyon ng mga ideya.

213
00:15:28,683 --> 00:15:31,203
Maaaring tawaging rebolusyon.

214
00:15:31,283 --> 00:15:36,923
Maaari nitong baguhin
ang kasaysayan ng mga tao.

215
00:15:39,483 --> 00:15:43,723
Dalawang chamber pa lang sa ngayon
ang nahukay sa Karahan Tepe.

216
00:15:44,883 --> 00:15:49,483
Pero ipinakita ng ground-penetrating radar
na higit 20 na chamber pa

217
00:15:49,563 --> 00:15:51,323
ang di nalilibot.

218
00:15:52,963 --> 00:15:54,843
Gaya ng sa Göbekli Tepe,

219
00:15:55,723 --> 00:15:58,563
pareho silang ginawa
sa dulo ng huling Ice Age,

220
00:15:58,643 --> 00:16:02,163
bago pa magsaka at mag-alaga ng hayop
ang mga tao rito.

221
00:16:04,843 --> 00:16:08,683
Walang agrikultura
nang itinayo ang Göbekli Tepe,

222
00:16:08,763 --> 00:16:14,363
pero eksaktong nang ginawa ito,

223
00:16:14,443 --> 00:16:16,483
nagsimula iyong sumulpot.

224
00:16:19,723 --> 00:16:23,883
Para sa akin, malinaw
ang sinasabi ng mga ebidensiya.

225
00:16:23,963 --> 00:16:25,923
Pagsalin ng teknolohiya.

226
00:16:26,003 --> 00:16:29,723
Ang mga taong marunong
nang gumawa ng megalith

227
00:16:29,803 --> 00:16:33,443
at makapagtayo ng malalaking site
ay nagpunta sa Göbekli Tepe.

228
00:16:34,043 --> 00:16:36,443
May kaalaman na sila sa agrikultura,

229
00:16:36,523 --> 00:16:40,883
at ginamit nila ang site
para tipunin ang lokal na komunidad,

230
00:16:40,963 --> 00:16:44,603
iorganisa sila at ipakilala
sa agrikultura.

231
00:16:49,163 --> 00:16:51,763
Ayon sa alamat ng sinaunang Mesopotamia,

232
00:16:51,843 --> 00:16:53,963
iyon mismo ang nangyari.

233
00:16:55,363 --> 00:16:59,123
Kasama ng mga lumang kuwento
tungkol sa pagbaha at pagkagunaw,

234
00:16:59,203 --> 00:17:03,163
may partikular na interes din
sa tradisyon ng Mesopotamia.

235
00:17:05,683 --> 00:17:08,443
Tungkol iyon sa grupo
ng matatalinong sinauna,

236
00:17:09,003 --> 00:17:13,003
ang Apkallu, na nagturo ng mga kasanayan
ng sibilisasyon.

237
00:17:15,603 --> 00:17:18,402
Sa simula, bago itala ang kasaysayan,

238
00:17:19,203 --> 00:17:24,043
ginawa ng mga diyos ang sangkatauhan
bilang tagapamahala ng lupain at hayop.

239
00:17:25,043 --> 00:17:29,402
Pero masyadong tamad at magulo
ang mga unang tao,

240
00:17:30,443 --> 00:17:32,323
at mabilisan silang dumami.

241
00:17:33,723 --> 00:17:35,843
Kaya nagdala ang diyos ng delubyo

242
00:17:36,643 --> 00:17:40,283
para simulan ulit nang panibago
ang sangkatauhan.

243
00:17:41,803 --> 00:17:45,323
At nagpadala rin sila ng pitong guro,
ang Apkallu,

244
00:17:45,403 --> 00:17:49,123
tradisyunal na pinapakitang
may balbas at nakamantel,

245
00:17:49,203 --> 00:17:50,843
para gabayan ang mga tao.

246
00:17:51,763 --> 00:17:55,763
Si Uannas ang kanilang lider,
sinasabing galing siya sa dagat,

247
00:17:55,843 --> 00:17:58,843
kadalasang inilalarawang taong-isda.

248
00:18:00,123 --> 00:18:01,843
Nakisalamuha siya sa mga tao

249
00:18:01,923 --> 00:18:08,283
at nagturo ng agrikultura, arkitektura,
at kaalaman sa mga bituin.

250
00:18:14,003 --> 00:18:16,043
Ang mga 'yon

251
00:18:16,123 --> 00:18:22,043
ang tingin kong naimbento sa Göbekli Tepe.

252
00:18:23,083 --> 00:18:26,803
Isa ring halimbawa si Uannas
ng isang sibilisadong bayani.

253
00:18:27,603 --> 00:18:31,443
Isang gurong biglang dumating,
kadalasan mula sa dagat,

254
00:18:31,523 --> 00:18:33,643
matapos ang malaking pagkagunaw,

255
00:18:34,523 --> 00:18:36,803
parang Quetzalcoatl sa Mexico,

256
00:18:37,403 --> 00:18:41,323
o Osiris, na sinasabing naglayag
para turuan ang sangkatauhan

257
00:18:41,403 --> 00:18:43,923
ng sibilisasyon.

258
00:18:45,403 --> 00:18:49,083
At di lang ang mga kuwento nila
ang magkakapareho.

259
00:18:50,083 --> 00:18:53,803
Pati na rin ang paglalarawan
nila sa sining ay magkakahawig…

260
00:18:54,803 --> 00:18:56,603
hanggang sa suot at dala.

261
00:18:59,803 --> 00:19:02,363
Tingin ko, totoong nangyari ang mga 'yon.

262
00:19:02,443 --> 00:19:04,483
Sa ilan, maaaring hinaluan na

263
00:19:04,563 --> 00:19:07,403
ng mga simbolismo at kathang-isip,

264
00:19:07,483 --> 00:19:10,803
pero tingin ko, dapat tayong
magtiwala as mga mito.

265
00:19:14,363 --> 00:19:18,883
Ang bilugang mga pader
ng Göbekli Tepe na bukas sa langit

266
00:19:18,963 --> 00:19:23,283
ay nakapagpaalala sa akin ng Ġgantija
at ibang mga templo ng Malta.

267
00:19:25,043 --> 00:19:27,603
Posible kayang iisa
ang kanilang inspirasyon?

268
00:19:31,043 --> 00:19:33,403
Sa Malta, pinakita ni Lenie Reedijk

269
00:19:33,483 --> 00:19:36,843
kung paano sinundan
ng mga sinaunang megalithic temple

270
00:19:36,923 --> 00:19:42,123
ang pagbabago ng iisang bituin,
ang Sirius,

271
00:19:43,603 --> 00:19:45,323
sa loob ng libo-libong taon.

272
00:19:50,083 --> 00:19:54,843
Ganoon din ang makikita sa Göbekli Tepe.

273
00:19:57,683 --> 00:20:01,083
Ang sentrong pilar ng tatlong
pinakamatandang enclosure

274
00:20:01,163 --> 00:20:03,483
ay mukhang nakatutok sa Sirius.

275
00:20:05,043 --> 00:20:08,803
Noong dulo ng Ice Age,
ang nagbabago nilang hanay

276
00:20:08,883 --> 00:20:11,963
ay sumasalamin sa posisyon
ng bituing 'yon.

277
00:20:15,723 --> 00:20:18,643
Ang iisang pokus sa Sirius, para sa akin,

278
00:20:19,323 --> 00:20:23,883
ay isa pang pahiwatig
na ang manggagawa sa Malta at Turkey noon

279
00:20:23,963 --> 00:20:26,963
ay may iisang pinagkuhanan ng kaalaman

280
00:20:27,723 --> 00:20:30,843
tungkol sa astronomy
at paggawa ng megalith.

281
00:20:32,243 --> 00:20:36,163
Posible kaya na ang proyekto
sa dalawang lugar

282
00:20:36,923 --> 00:20:40,243
ay ginabayan ng mga nabuhay
na mas advanced na kultura

283
00:20:41,643 --> 00:20:44,443
na naglakbay noong huling Ice Age,

284
00:20:45,323 --> 00:20:49,323
siguro gaya ng inilalarawan
sa mga higanteng pilar

285
00:20:49,403 --> 00:20:51,603
o sa mga dibuho ng Karahan Tepe?

286
00:20:52,763 --> 00:20:54,123
Ang mga dumating dito

287
00:20:54,203 --> 00:20:56,603
sa Fertile Crescent matapos ang pagbaha.

288
00:20:58,963 --> 00:21:01,763
Kung ganoon, anong pinapahiwatig nila?

289
00:21:05,323 --> 00:21:09,483
May nais kayang ipabatid
ang mga ukit ng hayop?

290
00:21:13,603 --> 00:21:15,963
Sa kamakailang imbestigasyon,

291
00:21:16,043 --> 00:21:18,923
nakapulot ako ng bagong impormasyong

292
00:21:19,003 --> 00:21:22,843
nagpapalinaw pa lalo sa aking kaisipan.

293
00:21:26,603 --> 00:21:30,803
Nagkita kami ni Dr. Martin Sweatman
sa Sanliurfa Museum,

294
00:21:31,683 --> 00:21:36,003
tahanan ng mga kopya ng
pinakamalaking enclosure ng Göbekli Tepe.

295
00:21:37,683 --> 00:21:41,203
Isa siyang siyentipikong
may interes sa archaeoastronomy,

296
00:21:41,283 --> 00:21:44,083
nakapokus ang kaniyang trabaho
sa Pillar 43,

297
00:21:45,403 --> 00:21:47,723
o mas kilala bilang Vulture Stone.

298
00:21:50,803 --> 00:21:53,603
Ano ang kahalagahan nito sa 'yo, Martin?

299
00:21:54,723 --> 00:21:58,803
Isa siguro ito sa mga pinakamahahalagang
artepakto sa buong mundo.

300
00:21:58,883 --> 00:22:00,003
Nakakamangha.

301
00:22:00,843 --> 00:22:03,443
Katumbas ng pilar na ito
ang Rosetta Stone.

302
00:22:03,523 --> 00:22:04,723
Tama.

303
00:22:04,803 --> 00:22:08,083
Naniniwala si Dr. Sweatman
na ang mga simbolo sa bato

304
00:22:08,163 --> 00:22:10,323
ay representasyon ng mga asterism,

305
00:22:11,523 --> 00:22:15,043
mga dibuhong naglalarawan
ng mga star cluster sa langit.

306
00:22:15,843 --> 00:22:18,203
Makikita nating direkta na may scorpion.

307
00:22:18,283 --> 00:22:20,403
Maaaring 'yan ay Scorpius.

308
00:22:20,483 --> 00:22:22,843
Nakakatukso ngang sabihing Scorpius.

309
00:22:22,923 --> 00:22:24,203
Totoo.

310
00:22:24,683 --> 00:22:27,923
Iba-iba ang pangalan
at dibuho ng mga constellation

311
00:22:28,003 --> 00:22:30,163
ng zodiac sa iba-ibang kultura.

312
00:22:30,243 --> 00:22:35,123
Kaya nakakatuwang
may isa tayong nakikilala.

313
00:22:35,203 --> 00:22:38,403
Sa taas, aasahan nating
makita ang Sagittarius,

314
00:22:38,483 --> 00:22:42,203
at kilala natin 'yon
bilang archer na may pana.

315
00:22:43,083 --> 00:22:47,683
At makikita nating
kahawig niyon ang ibon dito

316
00:22:47,763 --> 00:22:49,363
na inilalarawan.

317
00:22:49,443 --> 00:22:51,763
At makikita natin ang ibang simbolo ng

318
00:22:51,843 --> 00:22:54,043
mga hayop sa ibang constellation,

319
00:22:54,123 --> 00:22:57,803
na nagrerepresenta
ng parang mapa ng langit.

320
00:23:01,443 --> 00:23:03,843
Ito ang mapa ng mga pinakakitang bituin

321
00:23:03,923 --> 00:23:07,323
sa espasyo na tinatawag ngayong Scorpius.

322
00:23:09,003 --> 00:23:13,163
Kapag pinaghambing
natin ang Scorpion sa Pillar 43,

323
00:23:14,403 --> 00:23:17,043
ang ibang kalapit na asterism ay tugma

324
00:23:17,123 --> 00:23:19,523
sa ilang mga dibuho sa pilar.

325
00:23:23,803 --> 00:23:26,443
-Tugma sila.
-Oo.

326
00:23:27,803 --> 00:23:32,203
Pero nagbago ang lahat
nang naisip ni Dr. Sweatman

327
00:23:32,283 --> 00:23:35,603
na ang sentrong bilog ay maaaring Araw.

328
00:23:37,563 --> 00:23:41,803
Ano ang sinasabi mo
kung may imahen ng Araw

329
00:23:41,883 --> 00:23:45,203
sa partikular na posisyon
kasama ng mga constellation?

330
00:23:45,843 --> 00:23:48,843
Maaaring tungkol ito sa petsa.

331
00:23:51,803 --> 00:23:55,963
Makikitang may tatlo pang simbolo ng hayop

332
00:23:56,043 --> 00:23:57,123
sa taas ng pilar

333
00:23:57,203 --> 00:24:00,843
na sumusuporta sa ideyang
tungkol ito sa petsa,

334
00:24:00,923 --> 00:24:02,443
sinasabi nito ang petsa.

335
00:24:04,243 --> 00:24:05,523
Naniniwala siyang

336
00:24:05,603 --> 00:24:08,923
ang tatlong simbolo sa taas ng Pillar 43

337
00:24:09,003 --> 00:24:13,563
ay katabi ng mga simbolo
ng tatlong paglubog ng araw.

338
00:24:15,483 --> 00:24:18,243
Kasama ng Sun disc sa gitna ng mga bato,

339
00:24:18,323 --> 00:24:22,003
maaaring pinapakita nito
ang apat na parte ng solar year,

340
00:24:22,083 --> 00:24:27,523
ang summer solstice, ang winter solstice,
ang spring at fall equinox.

341
00:24:30,163 --> 00:24:34,003
Ang mga ukit ay nagpapakita
ng mga asterism sa langit

342
00:24:34,083 --> 00:24:36,523
sa likod o paligid ng araw

343
00:24:36,603 --> 00:24:39,043
sa bawat petsa ng kalendaryong taon.

344
00:24:41,243 --> 00:24:45,923
Makikita na natin ang apat na parte
ng taon,

345
00:24:46,003 --> 00:24:48,843
at ang gusto nilang bigyang pansin

346
00:24:48,923 --> 00:24:51,083
-ay nasa pilar.
-Tama.

347
00:24:53,603 --> 00:24:56,003
Mahusay iyong ideya.

348
00:24:57,563 --> 00:25:02,123
Petsang nakaukit sa bato
sa lengguwahe ng astronomy.

349
00:25:04,283 --> 00:25:06,803
Ano nga bang petsa ang nasa pilar?

350
00:25:09,003 --> 00:25:10,843
Gamit ang computer software

351
00:25:10,923 --> 00:25:14,563
na nagpapakita ng pagbabago
ng langit sa panahon,

352
00:25:15,403 --> 00:25:21,083
mahahanap natin ang 100 taong
sakto sa teorya ni Martin.

353
00:25:22,043 --> 00:25:25,043
Kalaunan, nalaman kong matutukoy nating

354
00:25:25,123 --> 00:25:29,403
mga 10,900 hanggang 10,800 BC ito.

355
00:25:34,043 --> 00:25:38,803
Pero higit isang libong taon 'yon
bago ang pagkagawa ng Göbekli Tepe.

356
00:25:40,803 --> 00:25:42,563
Bakit mahalaga ang petsang 'yon?

357
00:25:42,643 --> 00:25:47,483
Marami tayong alam
tungkol sa panahong iyon sa kasaysayan.

358
00:25:47,563 --> 00:25:52,843
Sa mismong panahong 'yon,
sa loob ng 100 taon,

359
00:25:52,923 --> 00:25:58,603
nagkaroon ng malaking pagbabago sa klima,
ang Younger Dryas.

360
00:25:58,683 --> 00:26:00,723
Binago niyon ang mundo.

361
00:26:07,483 --> 00:26:10,403
Tinatawag natin itong Ancient Apocalypse,

362
00:26:10,483 --> 00:26:13,243
pero sa siyensiya, iyon ang Younger Dryas.

363
00:26:14,403 --> 00:26:19,363
Nagsimula iyon 12,800 taon
na ang nakakaraan sa pagkagunaw,

364
00:26:19,443 --> 00:26:23,163
at natapos 11,600 taon na ang nakakaraan,
ang eksaktong petsa

365
00:26:23,243 --> 00:26:25,563
ng paggawa sa Göbekli Tepe.

366
00:26:28,443 --> 00:26:33,483
Nagkaroon ng malaking pagbabago sa mundo,

367
00:26:34,043 --> 00:26:35,923
kabilang na ang matinding pagbaha,

368
00:26:36,963 --> 00:26:40,763
na sinundan ng 1,000 taon
ng napakalamig na temperatura.

369
00:26:41,883 --> 00:26:44,843
Nagbago ang buhay sa Earth.

370
00:26:46,123 --> 00:26:49,283
Namatay ang lahat
ng mga saber-toothed tiger at mammoth.

371
00:26:51,763 --> 00:26:53,523
Pero nabuhay ang mga tao.

372
00:26:56,203 --> 00:26:59,243
At 11,600 taon na ang nakakaraan,

373
00:26:59,323 --> 00:27:02,923
natapos ang pagyeyelo
sa isa na namang matinding pagbaha

374
00:27:03,003 --> 00:27:05,083
na nagpataas ng lebel ng tubig sa mundo.

375
00:27:08,323 --> 00:27:11,963
Matapos niyon lang
naging kalmado ulit ang Earth,

376
00:27:12,043 --> 00:27:14,563
at nagsimula ang paggawa ng Göbekli Tepe.

377
00:27:16,283 --> 00:27:19,043
At naniniwala akong may koneksiyon iyon.

378
00:27:21,203 --> 00:27:23,683
Iyon ang Göbekli Tepe para sa akin,

379
00:27:24,323 --> 00:27:27,163
ang pagbabago ng sibilisasyon

380
00:27:27,243 --> 00:27:29,603
mula sa panahon
ng mas naunang sibilisasyon

381
00:27:29,683 --> 00:27:31,763
na naglaho sa pagkagunaw.

382
00:27:38,083 --> 00:27:40,323
Magandang makita ang Pillar 43 mula rito,

383
00:27:40,403 --> 00:27:43,763
at ang galing ng pagkakapreserba,

384
00:27:44,323 --> 00:27:47,243
lalo na't 11,600 taong gulang na ito.

385
00:27:47,963 --> 00:27:49,203
Ang galing.

386
00:27:52,323 --> 00:27:56,923
Paano kung ang misteryosong lugar
ay di lang para sa ritwal,

387
00:27:57,003 --> 00:28:01,243
pero isa ring memoryal
ng pag-alala sa pagbabago ng mundo?

388
00:28:03,883 --> 00:28:05,323
Posible 'yon.

389
00:28:05,923 --> 00:28:08,963
Ilan sa mga gusali natin ngayon
ay memoryal din.

390
00:28:10,403 --> 00:28:12,963
Ang Lincoln Memorial sa Washington DC

391
00:28:14,443 --> 00:28:16,443
o ang Taj Mahal sa India.

392
00:28:17,523 --> 00:28:20,563
Pero maaari kayang
higit pa roon ang Göbekli Tepe?

393
00:28:22,603 --> 00:28:25,003
Paano kung may nais ipabatid na mensahe

394
00:28:25,083 --> 00:28:27,883
ang mga nagtayo niyon,

395
00:28:27,963 --> 00:28:31,043
mensaheng para sa susunod na henerasyon?

396
00:28:32,123 --> 00:28:34,203
Dahil nang itala ng mga archaeologist

397
00:28:34,283 --> 00:28:37,523
ang edad ng natabunang site,

398
00:28:37,603 --> 00:28:39,403
may isa pang surpresa sa kanila.

399
00:28:41,963 --> 00:28:44,523
10,000 taon na ang nakakaraan,

400
00:28:45,763 --> 00:28:47,723
lahat ng estruktura ay nilibing

401
00:28:48,403 --> 00:28:53,523
nang mabilis at sadya,
lahat ay sabay-sabay.

402
00:28:56,083 --> 00:29:00,363
Pahirapan nilang
inilibing ang Göbekli Tepe.

403
00:29:00,443 --> 00:29:02,403
Di lang 'yon,

404
00:29:02,483 --> 00:29:06,603
naglagay sila ng burol
na gawa ng tao sa ibabaw niyon.

405
00:29:06,683 --> 00:29:10,043
Siguro, ilang daang tao

406
00:29:10,123 --> 00:29:14,243
ang tumulong para magawa 'yon.

407
00:29:18,283 --> 00:29:21,563
Pero ang tanong, bakit nila 'yon ginawa?

408
00:29:24,283 --> 00:29:28,123
Di 'yon inabandona.
Di 'yon sinira o ninakawan.

409
00:29:28,203 --> 00:29:32,403
Maingat na binaon, itinago at prineserba.

410
00:29:33,843 --> 00:29:37,763
At nanatili iyong
ligtas makalipas ang ilang libong taon

411
00:29:38,443 --> 00:29:40,323
hanggang madiskubre ulit.

412
00:29:42,123 --> 00:29:46,883
Para sa akin, isa itong time capsule.

413
00:29:46,963 --> 00:29:49,203
At gaya ng ibang time capsules,

414
00:29:49,283 --> 00:29:52,643
ang layunin nito'y
magbigay ng mensahe sa hinaharap.

415
00:29:56,163 --> 00:30:01,283
Sa Göbekli Tepe at Karahan Tepe,
puno ng imahen ng ahas.

416
00:30:02,083 --> 00:30:03,403
May kakaiba

417
00:30:03,483 --> 00:30:06,443
sa pagkakagawa sa kanila

418
00:30:06,523 --> 00:30:09,283
na para bang kinabaliwan iyon
ng mga gumawa,

419
00:30:10,203 --> 00:30:12,323
na parang iyong ahas ang mensaheng

420
00:30:12,403 --> 00:30:15,443
gusto nilang ipasa sa atin.

421
00:30:17,283 --> 00:30:22,083
Pero ahas nga ba 'yon
o sagisag ng ibang bagay?

422
00:30:26,403 --> 00:30:31,723
Parang kahit saang may bakas
ng nawawalang nakaraan ng sangkatauhan,

423
00:30:31,803 --> 00:30:33,323
may makikita ring ahas.

424
00:30:34,363 --> 00:30:37,923
Sa Mexico, si Quetzalcoatl ay ahas.

425
00:30:38,843 --> 00:30:42,483
Sa Malta, pagpasok sa Ġgantija,
dadaan ka muna

426
00:30:42,563 --> 00:30:44,403
sa isang ahas.

427
00:30:47,563 --> 00:30:52,923
Tingin ko, alam ko ang ibig sabihin niyon,
at wala rito sa Turkey ang halimbawa.

428
00:30:54,363 --> 00:30:59,363
Nasa kabilang dulo ng mundo,
sa gitna ng America, sa Ohio,

429
00:31:00,203 --> 00:31:06,163
kung saan gumawa ang mga sinaunang
tao ng malaking ahas

430
00:31:06,923 --> 00:31:10,883
para magsilbing memoryal
at maaaring babala.

431
00:31:37,643 --> 00:31:42,643
Ang pagsasalin ng subtitle ay ginawa ni
EMN