1
00:00:06,083 --> 00:00:08,963
ISANG SERIES MULA SA NETFLIX

2
00:00:14,083 --> 00:00:17,803
Ang sinasabi ko ay bagay
na makikilala natin

3
00:00:17,883 --> 00:00:22,163
bilang advanced civilization
na nabuhay noong Ice Age.

4
00:00:23,003 --> 00:00:25,683
Di ko sinasabing lumipad sila sa buwan.

5
00:00:29,883 --> 00:00:33,963
Pero ang sinasabi ko
ay higit silang advanced

6
00:00:34,043 --> 00:00:35,843
sa kaalaman sa siyensiya.

7
00:00:38,123 --> 00:00:40,963
Kaalaman sa Earth, kaalaman sa kalawakan,

8
00:00:41,043 --> 00:00:42,603
higit sa itinuro sa'tin.

9
00:00:44,843 --> 00:00:48,083
At kayang gumawa
ng kamangha-manghang mga likha,

10
00:00:49,363 --> 00:00:52,763
gaya ng pupuntahan ko
sa rehiyon ng Cappadocia sa Turkey.

11
00:00:54,443 --> 00:00:58,483
May antigong survival bunker
sa ilalim ng lupa…

12
00:01:02,083 --> 00:01:06,483
ginawa di lamang para tirahan ng ilang tao
kundi sapat para sa libu-libo.

13
00:01:08,243 --> 00:01:11,883
Matagal nang pinagtatalunan
ng mga tanyag na historyador iyon,

14
00:01:11,963 --> 00:01:14,523
pero naniniwala akong maipapaliwanag

15
00:01:14,603 --> 00:01:19,843
kung paanong ang hinahanap kong
makalumang sibilisasyon ay nawala.

16
00:01:21,163 --> 00:01:24,203
Ito ang kuwento ng Derinkuyu.

17
00:01:34,203 --> 00:01:39,403
NAKAKAMATAY NA TAGLAMIG

18
00:01:42,723 --> 00:01:47,003
Nagpunta ako sa rehiyon ng Turkey
na kilala bilang Cappadocia.

19
00:01:49,603 --> 00:01:55,923
Mga 240 milya hilagang-kanluran
ng misteryosong Göbekli Tepe…

20
00:01:57,363 --> 00:01:59,523
na sinadyang ibaon,

21
00:02:01,083 --> 00:02:05,763
ginugunita ang panahon ng mga kataklismo
sa pagtatapos ng Ice Age.

22
00:02:09,483 --> 00:02:13,643
Milyong taon na ang nakararaan,
nagbago ang lupain ng rehiyong ito

23
00:02:13,723 --> 00:02:20,363
sa pamamagitan ng mga pagsabog ng bulkan,
nag-iiwan ng patung-patong na mga abo,

24
00:02:20,443 --> 00:02:25,203
na isiniksik ng sanlibong taon sa isang
malambot na batong tinatawag na tuff.

25
00:02:26,963 --> 00:02:29,763
Mabilis mahulma ang bato ng mga elemento,

26
00:02:29,843 --> 00:02:32,803
gumagawa ng tinatawag
na "tsimineya ng mga diwata."

27
00:02:33,923 --> 00:02:37,243
Pero isang bato na kaya ring bumuo

28
00:02:37,323 --> 00:02:41,083
ng isa sa pinaka-kahanga-hangang
large-scale projects

29
00:02:41,163 --> 00:02:46,203
na nasilayan ng sangkatauhan
sa ilalim ng malambot na batong ito.

30
00:02:47,283 --> 00:02:49,403
Ilang milya lang mula rito,

31
00:02:49,483 --> 00:02:54,483
nalantad ang isang misteryosong
tagong siyudad na nilikha noon.

32
00:02:54,563 --> 00:02:57,883
Isa iyong likha
ng 'di pa kilalang sibilisasyon

33
00:02:57,963 --> 00:03:00,563
na malinaw na namumuhay sa takot.

34
00:03:00,643 --> 00:03:03,803
Ang malaking tanong ay, takot sa ano?

35
00:03:14,563 --> 00:03:18,203
Ang pinakamalapit na bayan, ang Derinkuyu,
ay di kapuna-puna.

36
00:03:20,843 --> 00:03:26,363
Pero noong 1963, may developers na
nakabutas ng sahig ng inaayos na bahay,

37
00:03:27,963 --> 00:03:33,923
para lang matuklasan ang malalim na tunnel
na patungo sa isang nakalimutang mundo.

38
00:03:35,403 --> 00:03:39,403
Mahirap paniwalaan, habang naglalakad ka
sa kalsada ng bayang ito,

39
00:03:39,883 --> 00:03:43,283
na itinayo sa buhay na bedrock
na tinatayuan ko ngayon

40
00:03:43,883 --> 00:03:47,643
ay isang sinauna, tago
at misteryosong lugar sa ilalim ng lupa.

41
00:03:50,883 --> 00:03:54,243
Kung claustrophobic ka,
binabalaan na kita.

42
00:03:57,003 --> 00:03:58,763
Patungo tayo sa ilalim.

43
00:04:06,083 --> 00:04:09,123
Ito ang siyudad sa ilalim ng Derinkuyu.

44
00:04:12,763 --> 00:04:15,603
Magkakasunod na lagusan at silid

45
00:04:15,683 --> 00:04:19,083
na ang lalim ay umaabot
hanggang 85 metro sa ilalim…

46
00:04:21,322 --> 00:04:24,083
gumagawa ng 18 palapag
ng mga silid at lagusan.

47
00:04:26,882 --> 00:04:31,363
Ang buong complex ay hinukay
mula sa bato gamit ang mga palakol.

48
00:04:32,723 --> 00:04:34,883
Isang nakalilitong lungga

49
00:04:34,963 --> 00:04:38,003
na paminsan-minsan ay
may malaki, bukas na espasyo.

50
00:04:39,123 --> 00:04:44,243
Mula sa loob, imposibleng malaman
ang laki ng buong lugar.

51
00:04:45,723 --> 00:04:48,483
Pero karamihan dito
ay nailagay na sa mapa,

52
00:04:50,043 --> 00:04:52,963
at kung aalisin natin ang bato sa pagitan,

53
00:04:53,763 --> 00:04:55,883
makikita natin ang nagsangang bahagi

54
00:04:57,243 --> 00:04:59,043
at kamangha-mangha iyon.

55
00:05:02,643 --> 00:05:09,163
Isa iyong ant farm na ginawang
kasing-laki ng tao, may kuweba at lagusan

56
00:05:09,243 --> 00:05:12,723
umaabot hanggang four square kilometers.

57
00:05:14,203 --> 00:05:20,043
Para mapanatili ang bentilasyon,
mayroong 15,000 air ducts ang Derinkuyu,

58
00:05:20,123 --> 00:05:22,403
kinokonekta ang itaas na bahagi…

59
00:05:25,243 --> 00:05:27,803
at higit 50 na patayong mga poste,

60
00:05:27,883 --> 00:05:32,763
ang iba'y umaabot hanggang sa water table
85 metro ang lalim mula sa ibabaw…

61
00:05:36,323 --> 00:05:38,363
na pinagmulan ng pangalan nito.

62
00:05:38,443 --> 00:05:41,163
Ang Derinkuyu ay, "malalim na balon."

63
00:05:45,083 --> 00:05:48,523
Napakaganda sa malikhain
at kumplekadong arkitektura nito,

64
00:05:48,603 --> 00:05:53,683
tinatayang 20,000 katao
ang kayang kanlungin ng Derinkuyu.

65
00:05:54,363 --> 00:05:55,603
Pero may mga tanong.

66
00:05:56,283 --> 00:05:59,563
Anong mga tao, kailan at bakit?

67
00:06:02,643 --> 00:06:04,403
Mahirap makasiguro,

68
00:06:05,123 --> 00:06:09,883
dahil ang Derinkuyu ay tila
binalewala sa mga nakalipas na henerasyon.

69
00:06:13,323 --> 00:06:15,683
Maraming kultura ang dumaan dito.

70
00:06:17,043 --> 00:06:21,283
Ilang siglo nang okupado ng Cappadocia
ang isang mahalagang lugar…

71
00:06:22,443 --> 00:06:26,963
kasama ng maalamat na Silk Road
na kumukonekta sa Asya papuntang Europa,

72
00:06:27,603 --> 00:06:29,923
mula panahon ni Alexander the Great.

73
00:06:30,003 --> 00:06:30,843
ANG SILK ROAD

74
00:06:32,323 --> 00:06:34,523
Iskolar ng Turkey, Sevim Tunçdemir,

75
00:06:34,603 --> 00:06:38,483
ay eksperto sa mga lagusan ng Derinkuyu
at mga nanirahan doon.

76
00:06:39,003 --> 00:06:39,923
SEVIM TUNÇDEMIR
DIREKTOR NG MUSEO

77
00:06:40,003 --> 00:06:41,683
Ang rehiyong ito ay naging tahanan
ng maraming sibilisasyon.

78
00:06:41,763 --> 00:06:45,123
Kung bibilangin natin mula pa sa umpisa,

79
00:06:46,203 --> 00:06:47,483
nariyan ang mga Hittite,

80
00:06:47,563 --> 00:06:50,123
ang mga Phrygian,
pagkatapos ay ang mga Persian,

81
00:06:50,963 --> 00:06:52,643
ang kaharian ng Cappadocian.

82
00:06:52,723 --> 00:06:54,123
ang Emperyong Romano.

83
00:06:54,203 --> 00:06:57,003
Lahat ng mga taong dumaan doon
ay ginamit iyon.

84
00:06:57,563 --> 00:07:02,123
Ginagamit pa sila hanggang
sa panahon ng Ottoman.

85
00:07:04,843 --> 00:07:06,803
Nang matuklasan ang mga lagusan,

86
00:07:06,883 --> 00:07:10,483
nakita ang mga arkeologo ng artifacts
mula sa mga Kristiyano,

87
00:07:12,043 --> 00:07:15,243
at sa pinakamalalim na lebel,
sikretong meeting rooms

88
00:07:15,323 --> 00:07:18,243
na inukit na nakataas ang kisame
gaya sa simbahan.

89
00:07:19,843 --> 00:07:21,403
Ang orhinal na teorya,

90
00:07:21,483 --> 00:07:24,123
na pinaniniwalaan
ng mga historyador ngayon,

91
00:07:24,723 --> 00:07:26,723
ay ang mga lagusan sa Derinkuyu

92
00:07:26,803 --> 00:07:30,243
ay inukit ng mga Kristiyano
noong ika-7 siglo AD…

93
00:07:32,243 --> 00:07:34,963
itinatago mula sa mga nananakop na Arabo.

94
00:07:36,483 --> 00:07:38,963
Isang kuwentong patok sa Western tourists.

95
00:07:39,923 --> 00:07:42,243
Isa pa, mali rin iyon.

96
00:07:45,203 --> 00:07:49,323
Kalaunan, nakahukay ng ebidensiya
ng ginamit ng mga tao itong siyudad

97
00:07:49,403 --> 00:07:52,043
noon pang ika-8 siglo BC…

98
00:07:52,843 --> 00:07:55,763
daang taon bago dumating
ang mga Kristiyano.

99
00:07:57,883 --> 00:08:01,803
Lagi naming nakikita ito
sa archaelogical sites sa buong mundo.

100
00:08:01,883 --> 00:08:06,283
May malaking notice base sa natanggap
na kaalaman ng mga arkeolohiya,

101
00:08:06,363 --> 00:08:09,043
at paulit-ulit na mali ang notice na iyon.

102
00:08:09,803 --> 00:08:11,083
Mali iyon.

103
00:08:11,163 --> 00:08:14,683
Kalaunan ay napatunayang mali
sa nahukay pero di rin binago.

104
00:08:15,243 --> 00:08:18,643
Wag maniwala sa noticeboards.
Ikaw mismo ang maghanap.

105
00:08:18,723 --> 00:08:21,243
Huwag umasa sa mga kunwaring eksperto.

106
00:08:25,123 --> 00:08:28,443
Maraming kultura ang gumamit
sa lagusan nang ilang siglo,

107
00:08:29,523 --> 00:08:33,323
pero ang gusto kong malaman
ay kung sinong nagsimula nito.

108
00:08:34,483 --> 00:08:36,403
Gaano katagal na iyon?

109
00:08:38,443 --> 00:08:43,722
Ilang dekada nang iniimbestigahan
ni Hüsam Süleymangil ang site na ito,

110
00:08:43,803 --> 00:08:46,443
sinusubukang alamin ang pinagmulan nito.

111
00:08:47,763 --> 00:08:53,763
Naguguluhan ako pag tinitingnan ko
ang Derinkuyu at pasikut-sikot nito.

112
00:08:53,843 --> 00:08:57,723
Kailan tingin mo nagsimula
ang proyektong ito?

113
00:08:57,803 --> 00:08:59,723
May magkakaibang teorya roon…

114
00:08:59,803 --> 00:09:00,643
HÜSAM SÜLEYMANGIL
HISTORYADOR

115
00:09:00,723 --> 00:09:02,803
at wala ni isa ang napatunayan.

116
00:09:02,883 --> 00:09:03,723
Tama.

117
00:09:03,803 --> 00:09:05,843
Walang mahanap na impormasyon.

118
00:09:05,923 --> 00:09:09,963
Wala silang mahanap na organic material
para gamitin sa carbon date.

119
00:09:10,043 --> 00:09:11,523
Meron bang carbon dates?

120
00:09:11,603 --> 00:09:13,803
Ang alam ko, walang carbon dating.

121
00:09:13,883 --> 00:09:14,723
Nakakamangha.

122
00:09:14,803 --> 00:09:17,283
Kaya malaking misteryo pa rin ang date.

123
00:09:21,443 --> 00:09:23,443
May sarili akong mga teorya,

124
00:09:23,523 --> 00:09:25,203
pero may sinabi si Hüsam

125
00:09:25,283 --> 00:09:29,043
base sa pinakamatandang kultura
na ginamit sa mga kuwebang ito.

126
00:09:29,843 --> 00:09:32,083
Ang malapit na teorya, ayon sa isip ko,

127
00:09:32,163 --> 00:09:35,403
ay mga ika-8 siglo BC.

128
00:09:37,243 --> 00:09:39,203
Noon, ang bahagong ito ng mundo

129
00:09:39,283 --> 00:09:42,323
ay puno ng mga taong
tinatawag na mga Phrygian,

130
00:09:43,443 --> 00:09:47,083
na binabantaan ng isa pang emperyo,
ang mga Assyrian.

131
00:09:49,043 --> 00:09:53,003
Alam nating may malaking hukbo ng Assyrian
mula hilagang-silangan.

132
00:09:55,283 --> 00:09:59,163
Tiyak na takot na takot ang mga Phrygian
sa pasugod na hukbo.

133
00:10:02,203 --> 00:10:05,283
Kilala ang mga Assyrian
sa pagbalat sa mga bilanggo,

134
00:10:05,843 --> 00:10:09,683
tinutuhog sila at sinusunog nang buhay
ang mga bata.

135
00:10:12,843 --> 00:10:14,363
Ayon sa huling talaan,

136
00:10:14,443 --> 00:10:18,043
nang magmartsa ang mga Assyrian
laban sa mga tao rito,

137
00:10:18,683 --> 00:10:22,323
nagulat sila sa kakaibang taktika
ng mga dumedepensa.

138
00:10:27,963 --> 00:10:31,283
Nilalabanan ng mga Phrygian ang hukbo
ng mga Assyrian

139
00:10:31,363 --> 00:10:32,883
tulad ng mga gerilya,

140
00:10:32,963 --> 00:10:35,483
sinusugod ang hukbo
sa di inaasahang lugar.

141
00:10:35,563 --> 00:10:37,043
Kapag sinugod sila,

142
00:10:37,123 --> 00:10:39,723
ginagamit nila ang mga ito bilang taguan.

143
00:10:42,643 --> 00:10:45,443
Isa iyong time-honored strategy
sa digmaan.

144
00:10:47,883 --> 00:10:51,363
Ang mga katulad na lagusan ay hinukay
ng Viet Cong.

145
00:10:52,723 --> 00:10:54,923
At gano'n din ang ginawa ng Afghans

146
00:10:55,443 --> 00:10:59,243
para magtago sa mas malakas na Soviet
at umaatakeng Amerikano.

147
00:11:01,963 --> 00:11:03,523
Itong opisyal na posisyon,

148
00:11:03,603 --> 00:11:07,443
na hinukay ng Phrygian ang lagusan
bilang lihim na base militar,

149
00:11:08,123 --> 00:11:11,963
ay sinusuportahan ng mas matalinong
features ng lugar na ito…

150
00:11:14,123 --> 00:11:17,563
malalaking bilog na bato
na maaaring pagulungin,

151
00:11:17,643 --> 00:11:19,163
sinasarhan ang daanan.

152
00:11:22,203 --> 00:11:26,003
Ang mga pintong ito
ay umaabot hanggang limang talampakan

153
00:11:26,683 --> 00:11:28,243
at kalahating tonelada.

154
00:11:32,523 --> 00:11:35,603
Sa loob nito ay may butas.

155
00:11:36,563 --> 00:11:41,443
Maglagay ng mas maliit na pansarang bato
bilang hawakan at maisasara mo ang pinto,

156
00:11:42,403 --> 00:11:46,083
gumagawa ng makinis, di natitinag
na harang sa mga nasa labas.

157
00:11:54,603 --> 00:11:58,403
Pero ginawa nga kaya ng mga Phrygian
ang mga pintong ito,

158
00:11:59,683 --> 00:12:01,603
o naroon na iyon una pa lang?

159
00:12:03,563 --> 00:12:05,923
Inukit sila sa parehong siniksik na abo

160
00:12:06,003 --> 00:12:07,683
gaya sa fairy chimneys.

161
00:12:11,643 --> 00:12:16,763
Parehong malambot na bato na dahilan
kaya nahukay ang lugar na ito.

162
00:12:18,923 --> 00:12:22,763
Tunay nga silang naisasarang pinto,
pinaghihiwalay ang mga lebel,

163
00:12:22,843 --> 00:12:26,403
na kailangan ng sopistikadong
paggawa para sumakto iyon.

164
00:12:26,483 --> 00:12:28,123
Pero malambot ang bato

165
00:12:28,203 --> 00:12:31,203
at ang mga umaatakeng armado
ng sledgehammer at pait

166
00:12:31,283 --> 00:12:33,163
ay maaaring makapasok agad,

167
00:12:33,243 --> 00:12:37,443
kaya wala ring silbi ang pagsisikap nilang
gawin ang megaliths na ito.

168
00:12:37,523 --> 00:12:41,523
Iniisip ko na kung talaga bang ginawa sila
para harangan ang mga tao.

169
00:12:44,283 --> 00:12:48,123
Para sa 'kin, hindi sila pangdepensa

170
00:12:48,203 --> 00:12:51,643
at mas lamang na paraan
para magkaroon sila ng privacy,

171
00:12:53,243 --> 00:12:55,243
o pigilan ang pagkalat ng apoy.

172
00:12:57,603 --> 00:13:02,123
Kahit pa orihinal na ginawa sila
para sa mga militar,

173
00:13:02,203 --> 00:13:04,043
bakit dito huhukayin?

174
00:13:06,043 --> 00:13:07,883
Walang dapat depensahan.

175
00:13:09,683 --> 00:13:11,603
Walang mga tirahan

176
00:13:12,283 --> 00:13:16,723
sa ibabaw ng Derinkuyu hanggang 1830.

177
00:13:21,563 --> 00:13:26,123
Ang paniniwalang dito nagtatago
ang mga tao mula sa mga umaatake

178
00:13:26,203 --> 00:13:27,883
ay hindi ko maintindihan.

179
00:13:27,963 --> 00:13:30,603
Kapag pumasok sa teritoryo ang kalaban,

180
00:13:30,683 --> 00:13:33,443
naroon sila para kunin,
ariin at tirahan iyon.

181
00:13:33,523 --> 00:13:37,323
Haharangan lang nila ang pasukan
at hintayin kang mamatay.

182
00:13:38,203 --> 00:13:41,203
Kaya walang silbi ang ideyang iyon.

183
00:13:42,323 --> 00:13:45,563
Tingin ko, sumobra ang mga iskolar

184
00:13:45,643 --> 00:13:47,603
sa pagsasabing sa 8-siglo BC ito

185
00:13:47,683 --> 00:13:50,843
dahil iyon ang pinakaunang date
na ginamit iyon.

186
00:13:50,923 --> 00:13:51,883
Tama.

187
00:13:51,963 --> 00:13:54,843
Pero di natin alam
kung noon nga sila ginawa.

188
00:13:54,923 --> 00:13:56,843
Siguro, gawa na iyon.

189
00:13:56,923 --> 00:13:58,723
Posible, pero misteryo pa rin.

190
00:13:58,803 --> 00:14:00,803
-Iyon ang kapani-paniwala,
-Oo.

191
00:14:00,883 --> 00:14:02,723
di ang nag-iisang teorya.

192
00:14:07,643 --> 00:14:09,563
Ang petsa ng siyudad na ito

193
00:14:09,643 --> 00:14:13,523
ay di tiyak gaya ng pagbibigay ng petsa
sa arkeolohiya.

194
00:14:15,363 --> 00:14:19,523
Lahat ng prinisintang petsa
ay mula sa paggamit ng estruktura.

195
00:14:19,603 --> 00:14:21,763
Di dahil ngayon ay may bahay ako

196
00:14:21,843 --> 00:14:24,163
ay ginawa agad iyon bago ako lumipat.

197
00:14:32,363 --> 00:14:36,563
Dahil doon ay nagduda ako
sa opisyal na petsa ng mga lagusang ito.

198
00:14:37,723 --> 00:14:39,163
Mas matanda kaya sila,

199
00:14:39,963 --> 00:14:43,363
mas matanda, kaysa sa sinasabi
sa tinanggap na teorya?

200
00:14:45,363 --> 00:14:50,443
At ang dahilan ba ng paggawa rito
ay hindi pagtago sa nananakop na hukbo

201
00:14:51,963 --> 00:14:53,963
kundi pagtatago sa ibang bagay?

202
00:14:56,323 --> 00:15:00,363
Karamihan sa makalumang palapag,
ang mga pinakamalapit sa ibabaw,

203
00:15:00,443 --> 00:15:03,283
tila hindi dinesenyo ang mga silid
sa pagdepensa

204
00:15:03,363 --> 00:15:04,643
kundi pang-araw-araw.

205
00:15:08,283 --> 00:15:14,363
Ang mga siyudad sa ilalim ay ginawa
upang matirhan ng mga tao.

206
00:15:14,443 --> 00:15:17,843
Sa madaling salita,
para sa pang-araw-araw na pamumuhay.

207
00:15:19,083 --> 00:15:21,683
At para dito,
narito lahat ng mapagkukunan.

208
00:15:23,203 --> 00:15:28,083
Mula sa kusina,
pantry hanggang sa silid-tulugan.

209
00:15:30,683 --> 00:15:34,043
May mga bahaging alam nating magagamit
para sa pagluluto

210
00:15:34,123 --> 00:15:36,763
at gumawa sila ng maliliit na tsimenea.

211
00:15:37,803 --> 00:15:41,243
Sa pasukan, may mga silid
na pinangalanang kuwadra.

212
00:15:41,883 --> 00:15:45,563
Ang mga hayop ang pinakamahalagang
pag-aari ng mga taong iyon.

213
00:15:48,643 --> 00:15:51,683
Isang bahagi ang tinukoy
bilang antigong winery

214
00:15:52,363 --> 00:15:53,803
sa pagdurog ng ubas.

215
00:15:55,883 --> 00:15:58,723
Nababagay ngang taguan ng wine
ang mga lagusan.

216
00:15:59,643 --> 00:16:01,523
Komportable ang temperatura,

217
00:16:01,603 --> 00:16:04,883
kahit gaano pa kainit o kalamig sa ibabaw.

218
00:16:06,203 --> 00:16:08,603
Matagal magiging sariwa ang pagkain dito.

219
00:16:10,963 --> 00:16:16,723
Malinaw na ginawa ang Derinkuyu
para gamitin ng nakararami.

220
00:16:17,643 --> 00:16:18,843
Taguan sa ilalim.

221
00:16:22,843 --> 00:16:24,563
Isipin lahat ng halimbawang

222
00:16:24,643 --> 00:16:28,483
gumawa ang mga tao
ng malawak na tirahan sa ilalim ng lupa.

223
00:16:29,283 --> 00:16:31,643
Cheyenne Mountain Complex sa Colorado.

224
00:16:34,123 --> 00:16:38,283
Ang mga lagusan ng Dixia Cheng
ay hinukay sa ilalim ng Beijing.

225
00:16:39,723 --> 00:16:43,563
Presidential Emergency
Operations Center sa White House.

226
00:16:45,123 --> 00:16:48,643
Wala sa mga ito ang itinayo
para dumepensa sa mga mananakop.

227
00:16:49,963 --> 00:16:52,163
Ginawa iyon para maging taguan,

228
00:16:52,243 --> 00:16:55,843
para magligtas ng buhay
kung may banta sa ibabaw.

229
00:16:58,043 --> 00:17:00,843
Tingin ko, iyon ang nangyayari…

230
00:17:04,083 --> 00:17:05,323
sa Derinkuyu.

231
00:17:07,803 --> 00:17:11,362
Pero naniniwala rin akong
matagal nang ginawa itong bunker

232
00:17:11,443 --> 00:17:13,963
kaysa sa pinaniniwalaan ng mga arkeologo.

233
00:17:15,642 --> 00:17:17,443
May ebidensiyang nagsasabing

234
00:17:17,523 --> 00:17:20,803
meron nang Derinkuyu noong Ice Age.

235
00:17:25,362 --> 00:17:29,402
Mula iyon sa mga halatang markang
iniwan ng mga palakol

236
00:17:29,483 --> 00:17:31,083
sa mga pader ng Derinkuyu.

237
00:17:32,803 --> 00:17:35,163
Isang milya lang sa labas ng Derinkuyu,

238
00:17:35,243 --> 00:17:38,723
ang mga arkeologong Turkish
na ginagalugad ang ilog

239
00:17:38,803 --> 00:17:41,603
ay nakakita ng ilang palakol
at batong gamit

240
00:17:42,203 --> 00:17:46,643
na mula sa 9,500 BC,

241
00:17:47,843 --> 00:17:49,443
ang katapusan ng Ice Age.

242
00:17:50,243 --> 00:17:51,563
Ang parehong mga gamit

243
00:17:51,643 --> 00:17:55,603
na humulma sa pinakamababaw
at pinakamatandang silid ng Derinkuyu.

244
00:17:59,243 --> 00:18:02,963
Isipin mo ang semi-subterranean chamber
sa Karahan Tepe.

245
00:18:03,043 --> 00:18:05,363
wala pang 300 milya mula rito,

246
00:18:06,083 --> 00:18:08,123
na may mga posteng nahahawig

247
00:18:08,203 --> 00:18:11,363
sa natural na fairy chimney ng Cappadocia.

248
00:18:14,203 --> 00:18:15,483
Dahil walang umaapela

249
00:18:15,563 --> 00:18:18,843
ang mga ito'y inukit
sa pagtatapos ng Ice Age,

250
00:18:20,803 --> 00:18:22,443
posibleng ang Derinkuyu

251
00:18:22,523 --> 00:18:24,963
ay ginawa sa panahong iyon din.

252
00:18:30,003 --> 00:18:33,123
Habang nilalantad ng Derinkuyu
ang lalim at kabuuan,

253
00:18:33,203 --> 00:18:37,443
mahirap di pansinin ang lawak ng lugar

254
00:18:38,603 --> 00:18:43,083
at ang napakalaking effort na ibinuhos
sa paghuhukay nito.

255
00:18:45,643 --> 00:18:48,843
Ang mas nakakamangha pa sa pagbuo nito

256
00:18:49,563 --> 00:18:53,123
ay di lang ito ang tanging siyudad
sa ilalim ng Cappadocia.

257
00:18:58,243 --> 00:19:01,083
Noong 2013, natuklasan
ng mga construction worker

258
00:19:01,163 --> 00:19:03,443
ang maraming lagusan sa Nevsehir,

259
00:19:05,403 --> 00:19:07,043
17 milya ang layo.

260
00:19:08,083 --> 00:19:11,923
Ang nahanap nila ay siyudad sa ilalim
na mas malaki sa Derinkuyu.

261
00:19:14,843 --> 00:19:17,883
Mula noon,
marami pang gaya noon ang natuklasan.

262
00:19:21,083 --> 00:19:23,763
Ang nakakamangha pa rito sa Cappadocia…

263
00:19:24,763 --> 00:19:28,923
natuklasan ng mga arkeologo
ang 36 na ganoon pang mga siyudad.

264
00:19:32,603 --> 00:19:35,123
Kung bibilangin ang dalawang palapag lang,

265
00:19:35,643 --> 00:19:37,803
lalaki pa ang bilang sa 200.

266
00:19:43,243 --> 00:19:47,203
Isa sa mga siyudad na mga ito
ay limang milya ang layo sa Derinkuyu,

267
00:19:47,283 --> 00:19:49,443
at may nakamamanghang sikreto.

268
00:19:51,283 --> 00:19:54,043
Ang mga lagusan sa Kaymakli
ay may 8 palapag

269
00:19:54,123 --> 00:19:56,883
at mas malawak pa sa Derinkuyu.

270
00:19:58,963 --> 00:20:02,683
Base sa bilang ng mga silid
na inukit sa mga pader,

271
00:20:02,763 --> 00:20:08,243
iniisip ng mga arkeologo na ang bunker
ay kayang magkanlong ng 3,500 katao.

272
00:20:12,643 --> 00:20:18,363
Pero ang pinakanakamamanghang bahagi ng
Kaymakli ay makikita sa ikatlong palapag.

273
00:20:22,963 --> 00:20:26,363
Ang lagusan sa ilalim
ay napakalayo ng nararating.

274
00:20:32,243 --> 00:20:33,883
Hindi iyon madaanan ngayon,

275
00:20:33,963 --> 00:20:39,043
pero ang lagusang ito ay sinasabing
nagdurugtong sa Kaymakli at Derinkuyu.

276
00:20:41,323 --> 00:20:43,883
Isang diretsong daanang
umaabot ng 5 milya.

277
00:20:48,843 --> 00:20:51,323
Ang totoo, kinumpirma ng mga arkeologo

278
00:20:51,403 --> 00:20:55,443
na anim sa mga tirahan
sa ilalim ng Cappadocia

279
00:20:55,523 --> 00:20:59,083
ay konektado sa isa't isa
ng mga kaparehong daanan.

280
00:21:00,803 --> 00:21:03,963
Ang tingin ko, binabago nito ang lahat.

281
00:21:05,243 --> 00:21:09,603
Ang mga labyrinth na ito sa ilalim
ay di lang magkakahiwalay na tirahan.

282
00:21:09,683 --> 00:21:12,763
Bahagi sila ng malaki
at pangmalawakang proyektong

283
00:21:12,843 --> 00:21:16,603
sangkot ang ilang dosenang pang kaparehong
lugar na nakakalat.

284
00:21:17,683 --> 00:21:21,443
Tanging grupo lang na may layunin
ang gagawa ng ganoong trabaho.

285
00:21:23,803 --> 00:21:27,083
Anong klaseng banta ang napakalubha

286
00:21:27,163 --> 00:21:30,283
na mapipilitan ang napakaraming tao,

287
00:21:30,363 --> 00:21:35,243
maaaring daang libo, na umukit
ng panibagong buhay sa ilalim ng lupa?

288
00:21:36,243 --> 00:21:39,283
Malamang may paliwanag kung bakit
ginawa ang mga ito

289
00:21:39,363 --> 00:21:43,163
na mas kapani-paniwala kaysa
sa pagtatago mula sa mga mananakop.

290
00:21:46,203 --> 00:21:50,203
Maaaring nakatago ang sagot
sa pinakamatandang alamat ng rehiyon,

291
00:21:51,363 --> 00:21:55,683
na naganap, ilang libong taon na
ang nakararaan sa mga Zoroastrian.

292
00:21:59,043 --> 00:22:02,643
Ito ay ilan sa mga tanyag
na mga dervish sa Cappadocia.

293
00:22:07,323 --> 00:22:10,403
Masugid na tagasunod ng relihiyong Sufism.

294
00:22:14,763 --> 00:22:18,363
Isa sa ilang natitira sa sinaunang
kultura ng Zoroastrianism.

295
00:22:20,843 --> 00:22:25,243
Ang sinaunang propeta ng Persia,
si Zoroaster, ay natuklasan ang sinasabing

296
00:22:25,323 --> 00:22:28,643
pinakamatandang relihiyong patuloy pa rin.

297
00:22:32,123 --> 00:22:37,043
Ang sagradong mga salita nito ay tumutukoy
sa siyudad sa ilalim gaya ng Derinkuyu,

298
00:22:37,123 --> 00:22:41,323
eksaktong sinasabi kung bakit iyon ginawa
at sinong gumawa.

299
00:22:41,843 --> 00:22:46,683
Winika ni Zoroaster ang ukol sa unang hari
at nakatuklas ng sibilisasyon,

300
00:22:46,763 --> 00:22:48,123
isang lalaki, si Yima.

301
00:22:54,043 --> 00:22:57,043
Isang araw,
habang nasa tabi ng ilog si Yima,

302
00:22:57,123 --> 00:23:01,763
ang diyos na si Ahura Mazda ay nagpakita
sa kanya dala ang isang babala.

303
00:23:02,843 --> 00:23:06,123
Di tungkol sa baha,
ngunit sa nakamamatay na taglamig.

304
00:23:07,363 --> 00:23:12,203
At sinabi niyang magtayo ng vara,
isang napakalaking kanlungan sa ilalim.

305
00:23:14,083 --> 00:23:17,963
Isasama niya ang pinakamahusay
na lalaki at babae, at mga hayop,

306
00:23:18,043 --> 00:23:19,323
dalawa kada uri.

307
00:23:20,363 --> 00:23:23,643
Dapat itago ni Yima ang buto
ng bawa't puno at prutas,

308
00:23:23,723 --> 00:23:27,883
gumagawa ng di nauubos na suplay
hanggang matapos ang taglamig.

309
00:23:28,763 --> 00:23:31,723
At sinasabi rin ng sagradong mga salita

310
00:23:31,803 --> 00:23:37,123
na ang simula ng nakamamatay na taglamig
ay ibabalita ng serpiyente sa langit.

311
00:23:40,603 --> 00:23:42,763
Ang sinasabing maalamat na vara

312
00:23:42,843 --> 00:23:46,803
ay tila mga siyudad sa ilalim
na nakita natin dito sa Cappadocia.

313
00:23:47,843 --> 00:23:50,843
Pero ayaw kilalanin
ng mga historyador iyon.

314
00:23:51,963 --> 00:23:54,483
Ang alamat ni Yima ay isa lang sa alamat

315
00:23:54,563 --> 00:23:56,923
na iniisip na hindi mahalaga,

316
00:23:57,003 --> 00:24:00,603
gayunman, sinasabi nito ang pagdating
ng matinding taglamig.

317
00:24:03,363 --> 00:24:05,523
At kinumpirma ng mga geologist

318
00:24:05,603 --> 00:24:09,563
na may panahon ng malalaking pagbaha
sa panahon ng Younger Dryas,

319
00:24:09,643 --> 00:24:12,123
nahahawig sa mga inilarawan sa mga alamat,

320
00:24:13,203 --> 00:24:17,283
pero kalaunan ay sinabi nilang
bumagsak ang temperatura sa mundo.

321
00:24:18,563 --> 00:24:20,283
Nakamamatay na taglamig nga.

322
00:24:21,843 --> 00:24:26,043
At nariyan pa ang detalyeng nagkukonekta
sa simula ng taglamig

323
00:24:26,123 --> 00:24:29,043
sa pagdating ng isang malaking ahas
mula sa langit

324
00:24:30,523 --> 00:24:34,563
gaya ng mga ahas na nakita natin sa alamat
ng mga sinaunang Aztec,

325
00:24:36,043 --> 00:24:37,603
o ng Iroquois.

326
00:24:37,683 --> 00:24:40,643
Palaging idinidikit ang serpiyente
sa mga sakuna.

327
00:24:46,163 --> 00:24:48,963
Naaalala ko rin
ang mga poste sa Göbekli Tepe

328
00:24:49,043 --> 00:24:54,283
na puno ng inukit na mga ahas
na tila bumabagsak mula sa kalangitan.

329
00:24:55,203 --> 00:24:59,003
O ng mga ahas na inukit sa malaking templo
ng Malta sa Ġgantija.

330
00:24:59,963 --> 00:25:02,003
O Serpent Mound sa North America.

331
00:25:02,923 --> 00:25:07,443
Siyempre, di kinukonekta ng mga arkeologo
ang mga simbolong ito at tradisyon

332
00:25:07,523 --> 00:25:10,363
mula sa magkabilang panig ng mundo
sa isa't isa…

333
00:25:10,923 --> 00:25:12,963
lalo sa isang pangyayari.

334
00:25:13,843 --> 00:25:18,043
Nakita na natin ang pagkakaiba
at wala dapat pagkakapareho na estruktura

335
00:25:18,123 --> 00:25:19,523
sa buong mundo

336
00:25:19,603 --> 00:25:23,723
ay tila nakinabang sa pamana
ng sinaunang kaalaman.

337
00:25:24,083 --> 00:25:26,603
Pamanang di alam saan nagmula.

338
00:25:27,803 --> 00:25:30,963
Ang nakakagulat na implikasyon
ay noong Ice Age,

339
00:25:31,043 --> 00:25:35,083
isang makabagong sibilisasyon,
na kumalat sa mundo ang impluwensiya,

340
00:25:35,163 --> 00:25:39,603
ang namuhay kasama ng mga mangangasong
alam din nating buhay noon.

341
00:25:40,403 --> 00:25:42,563
Isang sibilisasyong winasak

342
00:25:42,643 --> 00:25:45,563
ng isang misteryosong sakuna
ng Younger Dryas.

343
00:25:47,523 --> 00:25:52,043
Maaari kayang ang mga tinukoy na ahas
ay bahagi ng pamanang iyon?

344
00:25:52,963 --> 00:25:56,363
Isang babalang iniwan ng mga nabuhay.

345
00:26:04,203 --> 00:26:11,083
Para sa 'kin, ang pinatutunguhan noon ay,
tayong mga tao ay mabilis makalimot.

346
00:26:12,723 --> 00:26:15,523
Hindi na maalala ang mga sakunang naganap

347
00:26:15,603 --> 00:26:17,563
sa pagtatapos ng huling Ice Age,

348
00:26:17,643 --> 00:26:21,723
na nalimutan natin ang mahalagang kabanata
ng sarili nating kuwento.

349
00:26:23,043 --> 00:26:28,243
At maaaring malaking problema iyon
dahil karamihan sa mga alamat na ito,

350
00:26:28,323 --> 00:26:32,803
isang kuwento tungkol kay Yima
ang nagtapos sa babala mula sa mga diyos

351
00:26:32,883 --> 00:26:36,803
na isang araw,
babalik ang kaparehong sakuna.

352
00:26:39,163 --> 00:26:40,123
Maaari kaya?

353
00:26:41,843 --> 00:26:46,763
Sa mahabang panahon, nanatiling misteryo
kung ano ang pinagmulan ng mga pagbaha,

354
00:26:46,843 --> 00:26:50,203
sunog at pagbagsak ng temperatura
noong Younger Dryas,

355
00:26:51,123 --> 00:26:55,163
pero pinakikita ng bagong
heolohikal na ebidensiya ang posibilidad.

356
00:26:56,483 --> 00:26:58,803
Ebidensiyang malinaw pa rin ngayon

357
00:26:58,883 --> 00:27:01,883
sa may ukang lupain
ng prehistoric America,

358
00:27:01,963 --> 00:27:03,483
kung saan ako patungo.

359
00:27:04,483 --> 00:27:08,363
Nahihimok na akong ang pinagmulan
ng simbulo ng serpiyente

360
00:27:08,443 --> 00:27:11,203
ay may kinalaman sa mga ahas sa langit

361
00:27:11,283 --> 00:27:12,883
na tinatawag nating kometa.

362
00:27:41,643 --> 00:27:46,643
Ang pagsasalin ng subtitle ay ginawa ni
Reyselle Revita