1
00:00:29,563 --> 00:00:31,363
Het is ochtend in het bos.

2
00:00:32,563 --> 00:00:37,083
En voor deze troep chimpansees
is het tijd om op te staan…

3
00:00:37,163 --> 00:00:39,043
…en aan de dag te beginnen.

4
00:00:46,003 --> 00:00:49,683
Maar als je in een nest
op 40 meter hoogte slaapt…

5
00:00:51,123 --> 00:00:53,363
…is dat soms een uitdaging.

6
00:01:12,923 --> 00:01:17,163
Op dit ochtendritueel
kun je de klok gelijkzetten…

7
00:01:18,603 --> 00:01:20,363
…al generaties lang.

8
00:01:25,723 --> 00:01:30,283
Een ritme aangedreven door
een raadselachtig kenmerk van ons heelal.

9
00:01:38,203 --> 00:01:39,043
Tijd.

10
00:01:41,963 --> 00:01:46,843
Tijd speelt een extra belangrijke rol
voor één vrouwelijke chimpansee.

11
00:01:49,363 --> 00:01:51,163
Celeste is halverwege de 30…

12
00:01:52,763 --> 00:01:55,123
…en heeft een tikkende klok in zich.

13
00:01:59,883 --> 00:02:03,883
Een klok die 13,8 miljard jaar geleden
is gezet.

14
00:02:14,763 --> 00:02:16,843
Uit de oerknal kwamen atomen…

15
00:02:20,083 --> 00:02:21,043
…en energie…

16
00:02:22,483 --> 00:02:25,843
…die enorme afstanden
in de ruimte hebben afgelegd.

17
00:02:31,323 --> 00:02:32,803
En die ingrediënten…

18
00:02:34,083 --> 00:02:35,763
…verzamelen zich nu…

19
00:02:38,563 --> 00:02:40,763
…om nieuw leven te creëren.

20
00:02:44,643 --> 00:02:48,803
In Celestes baarmoeder
vormt zich een piepkleine chimpansee.

21
00:02:53,003 --> 00:02:57,363
Het duurt nog 150 dagen
voor deze baby de wereld ontmoet.

22
00:03:00,003 --> 00:03:01,483
Zolang duurt het.

23
00:03:04,363 --> 00:03:06,163
En zonder tijd…

24
00:03:06,243 --> 00:03:09,483
…zou niets in ons heelal
ooit geboren worden.

25
00:03:12,763 --> 00:03:14,963
Van de jongste chimpansee…

26
00:03:16,963 --> 00:03:18,843
…tot het oudste zwarte gat.

27
00:03:23,723 --> 00:03:27,323
Maar hoe is de tijd begonnen?

28
00:03:29,283 --> 00:03:32,523
Beleeft alles de tijd op dezelfde manier?

29
00:03:35,043 --> 00:03:38,483
En houdt de klok van ons heelal
ooit op met tikken?

30
00:04:09,483 --> 00:04:13,003
De dag begint voor een chimpansee
net als voor ons.

31
00:04:16,323 --> 00:04:17,243
Met ontbijt.

32
00:04:23,723 --> 00:04:27,403
Een cruciale maaltijd
als je voor twee eet.

33
00:04:35,843 --> 00:04:38,803
Celeste is al een ervaren moeder.

34
00:04:42,163 --> 00:04:46,603
Haar eerstgeborene Apollo
is het dominante mannetje in de troep.

35
00:04:48,843 --> 00:04:52,003
En hij komt 's ochtends wat traag op gang.

36
00:04:59,163 --> 00:05:01,803
Elke chimpansee heeft een andere leeftijd.

37
00:05:04,683 --> 00:05:07,003
Elk met een eigen persoonlijkheid.

38
00:05:09,763 --> 00:05:13,163
Maar het zijn allemaal routinedieren.

39
00:05:17,563 --> 00:05:21,963
Hun leven wordt beheerst
door het verstrijken van de tijd.

40
00:05:24,443 --> 00:05:25,883
We kunnen het niet zien.

41
00:05:28,083 --> 00:05:29,083
Of horen.

42
00:05:30,803 --> 00:05:33,443
We kunnen het niet beïnvloeden.

43
00:05:34,283 --> 00:05:39,523
En toch is elke hartslag,
elke keuze en actie…

44
00:05:39,603 --> 00:05:45,843
…elk gebrek aan actie een gevolg
van de continue stroming van de tijd.

45
00:05:47,203 --> 00:05:50,443
Hij kan voorbijrazen of zich voortslepen.

46
00:05:51,523 --> 00:05:54,083
Maar de tijd tikt steeds verder.

47
00:05:55,363 --> 00:06:00,963
Sterren en planeten vormen,
verouderen en sterven.

48
00:06:02,483 --> 00:06:05,003
In hun kielzog verschijnen nieuwe sterren.

49
00:06:05,523 --> 00:06:07,763
En uit een enkeling worden…

50
00:06:07,843 --> 00:06:11,643
…de meest mysterieuze objecten
in het heelal geboren.

51
00:06:13,163 --> 00:06:14,363
Zwarte gaten.

52
00:06:22,083 --> 00:06:24,883
Tijd is de kosmische geleider.

53
00:06:27,643 --> 00:06:30,563
Niets kan eraan ontsnappen.

54
00:06:44,723 --> 00:06:49,283
Wij hebben apparaten
die tijd kunnen volgen en meten.

55
00:06:54,963 --> 00:06:55,843
Chimpansees niet.

56
00:07:04,323 --> 00:07:07,843
Celeste en haar familie gebruiken
de zon als gids.

57
00:07:11,843 --> 00:07:14,803
Hoe hij opkomt en aan de hemel staat.

58
00:07:19,163 --> 00:07:20,083
Hij beweegt…

59
00:07:23,243 --> 00:07:24,123
…en zij ook.

60
00:07:32,003 --> 00:07:35,123
Chimpansees slapen zelden
twee keer in hetzelfde nest.

61
00:07:36,003 --> 00:07:39,083
Elke ochtend gaan ze
op zoek naar vers fruit.

62
00:07:41,683 --> 00:07:45,323
Ze gaan van het ene deel
van hun territorium naar het andere.

63
00:07:49,163 --> 00:07:52,363
Maar het rijpste fruit hangt nu…

64
00:07:54,883 --> 00:07:57,683
…aan de andere kant van een open vlakte.

65
00:08:02,523 --> 00:08:06,283
Apollo en de sterkste leden
van de troep gaan voorop…

66
00:08:07,203 --> 00:08:09,523
…om te kijken of het veilig is.

67
00:08:12,323 --> 00:08:13,483
Op de open vlakte…

68
00:08:13,563 --> 00:08:17,283
…zijn ze kwetsbaar voor roofdieren,
rivaliserende chimpansees…

69
00:08:18,203 --> 00:08:20,043
…en de hitte van de zon.

70
00:08:24,203 --> 00:08:25,603
Ze moeten snel zijn.

71
00:08:26,883 --> 00:08:28,803
De tijd tikt door.

72
00:08:33,763 --> 00:08:39,643
De zon aan de hemel vormt
voor de chimpansees hun tijdseenheid.

73
00:08:43,723 --> 00:08:47,483
Van zonsopgang tot zonsondergang
en weer terug.

74
00:08:49,563 --> 00:08:51,043
De dag van 24 uur.

75
00:08:54,243 --> 00:08:57,443
Maar een dag is geen maat voor tijd.

76
00:08:59,203 --> 00:09:02,243
Het is een maat voor beweging.

77
00:09:08,683 --> 00:09:11,523
Terwijl onze planeet om haar as draait…

78
00:09:11,603 --> 00:09:18,163
…beweegt het bos door de ruimte
met 1600 km per uur.

79
00:09:20,403 --> 00:09:25,443
Het kost de aarde 24 uur
om één volledige rotatie te voltooien.

80
00:09:28,323 --> 00:09:32,043
Dus kunnen de chimpansees
24 uur lang bewegen.

81
00:09:33,163 --> 00:09:36,923
Twaalf in de zon en twaalf in het donker.

82
00:09:38,603 --> 00:09:41,723
Steeds weer.

83
00:09:46,843 --> 00:09:52,123
De constante rotatie van de aarde
zet de klok van de aarde op tijd.

84
00:09:55,083 --> 00:09:58,243
De chimpansees vertrouwen dit uurwerk.

85
00:10:02,523 --> 00:10:05,123
Die essentiële cyclus
die wij normaal vinden…

86
00:10:07,363 --> 00:10:08,883
…is niet universeel.

87
00:10:15,883 --> 00:10:18,523
Zodra je onze thuisplaneet verlaat…

88
00:10:20,323 --> 00:10:23,003
…zijn er geen dagen van 24 uur meer.

89
00:10:28,003 --> 00:10:29,883
Het dichtst bij de zon…

90
00:10:32,123 --> 00:10:33,603
…is de planeet Mercurius.

91
00:10:33,683 --> 00:10:35,123
MERCURIUS

92
00:10:35,203 --> 00:10:39,043
Vergeleken met ons
draait hij met een slakkengang.

93
00:10:41,043 --> 00:10:44,243
DAG VAN 1408 UUR

94
00:10:44,563 --> 00:10:49,803
Onze buurman Venus draait nog langzamer.

95
00:10:51,443 --> 00:10:54,243
Het duurt langer om om zijn as te roteren…

96
00:10:55,563 --> 00:10:57,803
…dan rond de zon te draaien.

97
00:11:00,323 --> 00:11:01,163
DAG VAN 5832 UUR

98
00:11:01,243 --> 00:11:06,003
De dag van Venus is langer dan zijn jaar.

99
00:11:06,083 --> 00:11:08,083
JAAR VAN 5390 UUR

100
00:11:09,723 --> 00:11:12,683
Elke planeet heeft
zijn eigen unieke daglengte.

101
00:11:15,923 --> 00:11:19,603
MARS: DAG VAN 25 UUR

102
00:11:21,563 --> 00:11:25,723
SATURNUS: DAG VAN 11 UUR

103
00:11:27,203 --> 00:11:30,643
NEPTUNUS: DAG VAN 17 UUR

104
00:11:32,363 --> 00:11:36,083
Ook planeten ver buiten ons zonnestelsel.

105
00:11:40,403 --> 00:11:45,003
Drieënzestig lichtjaar verderop,
in een baan rond een jonge ster…

106
00:11:46,403 --> 00:11:48,683
…ligt Beta Pictoris B.

107
00:11:52,563 --> 00:11:55,283
Hij draait zo snel…

108
00:11:58,763 --> 00:12:01,043
…dat hij aan de zijkanten uitpuilt.

109
00:12:04,763 --> 00:12:08,203
Het is de snelst draaiende wereld
die we kennen.

110
00:12:10,243 --> 00:12:13,163
Hier duurt een dag maar acht uur.

111
00:12:13,243 --> 00:12:17,203
DAG VAN 8 UUR

112
00:12:18,523 --> 00:12:23,163
Elke planeet in ons heelal draait
op zijn eigen snelheid.

113
00:12:26,403 --> 00:12:27,803
Miljarden werelden.

114
00:12:28,923 --> 00:12:30,483
Elk met hun eigen klok…

115
00:12:31,803 --> 00:12:33,843
…die op een ander ritme tikt.

116
00:12:35,403 --> 00:12:40,923
Maar ze gaan allemaal vooruit
op een universele kosmische tijdlijn.

117
00:12:58,603 --> 00:12:59,683
Terug op aarde…

118
00:13:00,683 --> 00:13:03,163
…met de zon bijna recht boven hen…

119
00:13:05,123 --> 00:13:07,603
…weten de chimpansees precies
hoe laat het is.

120
00:13:17,203 --> 00:13:18,403
Tijd voor de lunch.

121
00:13:31,203 --> 00:13:35,803
En hun oversteek van de savanne
is perfect getimed.

122
00:13:42,723 --> 00:13:44,443
Ze hebben de jackpot.

123
00:13:51,803 --> 00:13:54,723
Deze zoete bessen
van de Afrikaanse bosdruif…

124
00:13:56,443 --> 00:13:58,603
…zijn er maar een paar weken.

125
00:14:05,123 --> 00:14:08,643
Een zeldzaam seizoenscadeau uit het bos.

126
00:14:12,723 --> 00:14:16,323
Waar het midden van de dag
een productief tijdstip is.

127
00:14:20,883 --> 00:14:24,683
Grote en kleine dieren
voeren hun dagelijkse taken uit.

128
00:14:30,043 --> 00:14:32,923
En iedereen beleeft de tijd anders.

129
00:14:37,163 --> 00:14:40,843
Voor kleine wezens
die een kort leven leiden…

130
00:14:45,643 --> 00:14:49,003
…kan de lunch een leven lang lijken.

131
00:14:54,723 --> 00:14:57,483
Voor langzamere, langer levende wezens…

132
00:14:58,163 --> 00:15:01,323
…verstrijkt een uur in één ogenblik.

133
00:15:08,363 --> 00:15:14,163
Maar of je nu snel of langzaam leeft…

134
00:15:16,003 --> 00:15:21,043
…al het leven in het bos houdt zich
aan dezelfde dag van 24 uur.

135
00:15:23,763 --> 00:15:25,963
En terwijl de wereld blijft draaien…

136
00:15:29,443 --> 00:15:31,603
…gaan die dagen voorbij.

137
00:15:33,643 --> 00:15:37,763
Ze dicteren het leven van elke chimpansee.

138
00:15:41,483 --> 00:15:42,803
Vooral dat van eentje.

139
00:15:50,003 --> 00:15:51,963
Met slechts 15 weken…

140
00:15:52,923 --> 00:15:57,003
…past het lichaam van deze baby
in de hand van zijn moeder.

141
00:16:00,603 --> 00:16:02,483
Om zich volledig te kunnen vormen…

142
00:16:02,563 --> 00:16:05,803
…is een serie
perfect getimede gebeurtenissen nodig.

143
00:16:08,203 --> 00:16:10,403
De komende 130 dagen…

144
00:16:11,163 --> 00:16:15,523
…is elke minuut,
elke nanoseconde cruciaal.

145
00:16:24,243 --> 00:16:30,203
Nieuwe cellen delen zich en groeien
met bijzondere snelheid en precisie.

146
00:16:34,243 --> 00:16:35,243
Op dit moment…

147
00:16:36,203 --> 00:16:41,723
…vermenigvuldigen hersencellen zich
met een snelheid van 15 miljoen per uur.

148
00:16:51,803 --> 00:16:54,843
Vanaf ons allereerste moment
hebben wij allemaal…

149
00:16:55,843 --> 00:17:00,203
…een diepe biologische relatie
met de tijd.

150
00:17:17,403 --> 00:17:19,163
Als het zonlicht afneemt…

151
00:17:21,803 --> 00:17:24,323
…schakelen de chimpansees
instinctief terug.

152
00:17:27,883 --> 00:17:29,123
Naar de avondmodus.

153
00:17:39,163 --> 00:17:41,963
Het nestsignaal geeft
een signaal aan de troep.

154
00:17:44,443 --> 00:17:47,603
Tijd om een veilige plek te vinden
om te slapen.

155
00:18:01,443 --> 00:18:05,603
Hun bed moet zacht maar sterk zijn.

156
00:18:12,243 --> 00:18:14,683
Het kan geen kwaad als het lekker smaakt.

157
00:18:18,923 --> 00:18:21,843
Het ritme van elke dag in het bos…

158
00:18:21,923 --> 00:18:25,403
…wordt bepaald door de positie
van de zon in de lucht.

159
00:18:34,603 --> 00:18:40,963
Maar het aangeboren gevoel van tijd
van de chimpansee komt van binnenuit.

160
00:18:49,723 --> 00:18:53,723
Diep in hun brein
zit een biologische klok.

161
00:18:56,603 --> 00:18:59,563
Bundels neuronen werken als een slinger…

162
00:19:01,883 --> 00:19:06,443
…aangestuurd door genen
die aan- en uitschakelen.

163
00:19:08,563 --> 00:19:13,003
En een cyclus
die zich elke 24 uur herhaalt.

164
00:19:16,283 --> 00:19:21,363
Die klokgenen creëren
een circadiaan ritme in het lichaam…

165
00:19:22,123 --> 00:19:28,243
…dat toe- en afneemt
met de rotatie van de planeet.

166
00:19:30,643 --> 00:19:32,083
Het regelt hormonen…

167
00:19:36,563 --> 00:19:37,483
…hartslagen…

168
00:19:38,843 --> 00:19:40,683
…en energieniveaus.

169
00:19:46,243 --> 00:19:50,803
En de innerlijke klok van de chimpansees
zegt nu:

170
00:19:52,203 --> 00:19:54,763
'Tijd om te slapen.'

171
00:19:58,003 --> 00:19:59,603
Niet iedereen kan dat.

172
00:20:14,363 --> 00:20:17,283
De hersenen van Celestes baby
worden nog gevormd.

173
00:20:20,683 --> 00:20:27,283
Zonder interne klok is hij afhankelijk
van zijn moeders hormonen.

174
00:20:29,643 --> 00:20:33,403
Maar de baby krijgt
dat bericht niet altijd.

175
00:20:37,523 --> 00:20:39,163
Gelukkig voor Celeste…

176
00:20:39,243 --> 00:20:41,603
…moet hij nog veel groeien…

177
00:20:41,683 --> 00:20:44,563
…dus haar baby valt uiteindelijk in slaap.

178
00:20:59,643 --> 00:21:03,563
Terwijl de chimpansees gaan slapen
in de boomtoppen…

179
00:21:07,323 --> 00:21:10,723
…worden andere bosbewoners net wakker.

180
00:21:22,763 --> 00:21:25,443
Interne klokken tikken door…

181
00:21:25,523 --> 00:21:29,803
…in de cellen van planten en dieren
in het hele bos.

182
00:21:38,363 --> 00:21:43,563
Klokgenen zijn
2,5 miljard jaar geleden geëvolueerd…

183
00:21:43,643 --> 00:21:45,643
…in de eerste levende cellen.

184
00:21:48,123 --> 00:21:52,923
Degenen die konden anticiperen
op licht en donker waren in het voordeel.

185
00:21:56,203 --> 00:21:57,963
Terwijl het leven zich ontwikkelde…

186
00:21:59,283 --> 00:22:01,883
…synchroniseerde het met de aarde.

187
00:22:02,923 --> 00:22:09,443
En tegenwoordig heeft bijna elk wezen
op aarde wel zo'n klok.

188
00:22:13,683 --> 00:22:16,483
Sommige wezens hebben liever
de dag, sommige de nacht.

189
00:22:22,363 --> 00:22:26,003
Maar al het leven
danst op hetzelfde ritme.

190
00:22:28,763 --> 00:22:31,003
Dankzij cellulaire klokken…

191
00:22:31,083 --> 00:22:36,283
…die op de rotatie van de aarde tikken.

192
00:22:53,043 --> 00:22:55,283
Gisteren is een herinnering.

193
00:22:58,083 --> 00:23:00,483
Er begint een nieuwe dag in het bos.

194
00:23:09,603 --> 00:23:11,043
Een nieuwe cyclus…

195
00:23:12,803 --> 00:23:17,203
…maar geen enkele klok kan gereset worden.

196
00:23:24,763 --> 00:23:29,283
Er zijn subtiele aanwijzingen in het bos
die verklaren waarom.

197
00:23:32,483 --> 00:23:38,083
Niets is vandaag hetzelfde als gisteren.

198
00:23:42,243 --> 00:23:44,683
Al helemaal Apollo niet…

199
00:23:45,763 --> 00:23:49,203
…die met het verkeerde been
uit bed lijkt te zijn gestapt.

200
00:23:57,643 --> 00:23:59,363
Als hij in een slechte bui is…

201
00:24:03,243 --> 00:24:07,883
…moet de rest van de groep
zich gedeisd houden.

202
00:24:26,763 --> 00:24:29,603
Hij vindt al snel een doelwit
voor z'n woede.

203
00:24:40,723 --> 00:24:44,163
Jonge chimpansees hebben
honing gevonden als ontbijt.

204
00:24:56,723 --> 00:25:00,283
Ze zijn vergeten Apollo uit te nodigen.

205
00:25:14,683 --> 00:25:19,363
Je leert al snel het dominante mannetje
niet boos te maken.

206
00:25:26,923 --> 00:25:28,443
Hij kan gemeen bijten.

207
00:25:32,323 --> 00:25:34,843
Gelukkig is het niet ernstig.

208
00:25:43,243 --> 00:25:46,483
Met een beetje zorg
moet deze wond genezen.

209
00:25:49,403 --> 00:25:53,083
Maar wonden laten littekens achter…

210
00:25:54,203 --> 00:25:56,163
…in het lichaam van chimpansees.

211
00:25:57,443 --> 00:26:03,563
Onuitwisbare sporen van het verleden die
de universele waarheid van tijd onthullen.

212
00:26:07,323 --> 00:26:08,603
Tijd heeft een richting.

213
00:26:10,683 --> 00:26:13,043
Je kunt nooit terug in de tijd…

214
00:26:14,683 --> 00:26:17,363
…alleen vooruit naar de toekomst.

215
00:26:20,843 --> 00:26:22,963
Dat is de pijl van de tijd.

216
00:26:24,243 --> 00:26:27,883
Die laat overal littekens achter.

217
00:26:28,563 --> 00:26:29,523
Over de hele aarde.

218
00:26:31,283 --> 00:26:32,203
…en nog verder.

219
00:26:41,203 --> 00:26:46,563
Onze maan zit vol littekens die verhalen
vertellen over oude gebeurtenissen.

220
00:26:56,523 --> 00:26:57,883
De planeten ook.

221
00:26:59,563 --> 00:27:01,643
MERCURIUS

222
00:27:01,723 --> 00:27:08,243
Hun oppervlakten getuigen van een leven
vol inslagen van asteroïden en kometen.

223
00:27:15,083 --> 00:27:19,163
Maar de indrukwekkendste krater
in ons zonnestelsel…

224
00:27:20,723 --> 00:27:23,123
…is van een maan van Saturnus.

225
00:27:24,523 --> 00:27:25,523
Mimas.

226
00:27:27,923 --> 00:27:32,603
De Herschel-krater is 130 kilometer breed.

227
00:27:38,323 --> 00:27:40,883
Wat dit enorme litteken heeft veroorzaakt…

228
00:27:43,043 --> 00:27:46,323
…heeft ook bijna de maan
aan stukken geslagen.

229
00:28:04,043 --> 00:28:06,123
Mimas kan het navertellen.

230
00:28:07,883 --> 00:28:10,443
Maar zulke gebeurtenissen
zijn onomkeerbaar.

231
00:28:15,363 --> 00:28:19,403
Ze onderscheiden het verleden
van het heden.

232
00:28:22,203 --> 00:28:24,643
Inslagkraters zijn tijdstempels…

233
00:28:26,403 --> 00:28:28,883
…die een uniek moment
in de geschiedenis markeren.

234
00:28:28,963 --> 00:28:32,923
21.000 JAAR OUD

235
00:28:33,003 --> 00:28:36,763
VERENIGDE STATEN

236
00:28:37,443 --> 00:28:40,403
We kunnen niet terug naar het moment
dat ze ontstonden.

237
00:28:40,483 --> 00:28:43,923
50.000 JAAR OUD

238
00:28:44,003 --> 00:28:47,683
Maar we kunnen de puzzel
van gebeurtenissen in elkaar passen…

239
00:28:49,123 --> 00:28:51,523
…en een route
door de tijd in kaart brengen.

240
00:28:51,603 --> 00:28:53,723
142 MILJOEN JAAR OUD

241
00:28:56,683 --> 00:28:57,923
Voor kraters.

242
00:28:59,683 --> 00:29:00,963
Voor planeten.

243
00:29:01,883 --> 00:29:03,123
Voor de sterren.

244
00:29:05,043 --> 00:29:07,723
Terug naar een tijd voor tijd bestond.

245
00:29:11,043 --> 00:29:14,363
13,8 MILJARD JAAR OUD

246
00:29:14,443 --> 00:29:17,443
Ons heelal had een begin.

247
00:29:21,883 --> 00:29:25,003
Een enorme knal…

248
00:29:27,403 --> 00:29:29,843
…die driedimensionele ruimte creëerde…

249
00:29:31,323 --> 00:29:32,603
…en tijd.

250
00:29:36,923 --> 00:29:40,283
Maar ruimte en tijd zijn niet gescheiden.

251
00:29:41,843 --> 00:29:44,883
Tijd is verweven
in het wezen van het universum.

252
00:29:49,043 --> 00:29:53,723
Gebonden aan de ruimte
als de vierde dimensie van ons heelal.

253
00:29:56,523 --> 00:29:59,603
De oerknal stelde
de klok van het heelal in.

254
00:30:02,963 --> 00:30:05,323
Daardoor kreeg alles een toekomst.

255
00:30:09,083 --> 00:30:13,083
Hij creëerde de pijl van de tijd.

256
00:30:18,683 --> 00:30:22,003
Vanaf de eerste momenten van ons heelal…

257
00:30:32,403 --> 00:30:34,683
…duwt hij ons de toekomst in…

258
00:30:35,763 --> 00:30:38,243
…waardoor alles groeit…

259
00:30:39,683 --> 00:30:40,523
…ouder wordt…

260
00:30:42,483 --> 00:30:43,443
…en verandert.

261
00:30:45,603 --> 00:30:49,163
Van kindertijd tot volwassenheid…

262
00:30:50,443 --> 00:30:54,123
…reizen we allemaal
in dezelfde richting door het leven.

263
00:30:55,683 --> 00:30:58,363
Met de dag worden we ouder.

264
00:31:00,003 --> 00:31:02,843
En met de leeftijd komt wijsheid.

265
00:31:04,243 --> 00:31:07,683
Jeugdige onschuld wordt
vervangen door ervaring.

266
00:31:13,163 --> 00:31:17,563
De pijl van de tijd leidt ons
door die levensstadia.

267
00:31:21,923 --> 00:31:23,123
Hij vormt ons.

268
00:31:25,803 --> 00:31:27,483
Bepaalt wie we zijn.

269
00:31:31,043 --> 00:31:32,563
Vanaf ons eerste moment…

270
00:31:34,723 --> 00:31:35,843
…tot ons laatste.

271
00:31:41,923 --> 00:31:44,523
Chimpansees worden zelden ouder dan 40.

272
00:31:49,243 --> 00:31:50,883
Niets is onsterfelijk.

273
00:31:58,523 --> 00:32:03,283
Alles in ons heelal
heeft een beperkte levensduur.

274
00:32:08,723 --> 00:32:12,003
Inclusief misschien het heelal zelf.

275
00:32:19,643 --> 00:32:23,483
De sterrenstelsels zitten vol sterren.

276
00:32:27,323 --> 00:32:33,363
Maar 95% van de sterren
die ooit zullen bestaan, zijn al geboren.

277
00:32:38,763 --> 00:32:41,443
Terwijl ons heelal naar de toekomst reist…

278
00:32:42,843 --> 00:32:47,723
…zullen de sterren een voor een doven…

279
00:32:50,363 --> 00:32:55,243
…zodat de toekomst van het heelal
steeds duisterder wordt…

280
00:32:56,923 --> 00:33:02,963
…in de komende biljoenen jaren,
dat is duizenden miljarden jaren.

281
00:33:09,443 --> 00:33:11,683
Het tijdperk van sterrenlicht…

282
00:33:11,763 --> 00:33:16,323
…wordt gevolgd door een duistere tijd
van zwarte gaten.

283
00:33:22,963 --> 00:33:27,883
Die monsters voeden zich met de resten
van dode sterren en planeten.

284
00:33:29,603 --> 00:33:31,083
Terwijl ze dat doen…

285
00:33:31,163 --> 00:33:36,323
…beschadigt hun groeiende zwaartekracht
het wezen van het heelal.

286
00:33:43,123 --> 00:33:46,443
Ze vervormen tijd en ruimte.

287
00:33:48,803 --> 00:33:53,123
De rand van een zwart gat,
de waarnemingshorizon…

288
00:33:54,283 --> 00:33:57,443
…is een regio
waar de zwaartekracht zo sterk is…

289
00:33:58,283 --> 00:34:03,923
…dat hij de tijd vertraagt
tot die bijna stilstaat.

290
00:34:09,003 --> 00:34:12,323
Zelfs zwarte gaten ontsnappen
niet aan de pijl van de tijd.

291
00:34:15,083 --> 00:34:16,963
In de verre toekomst…

292
00:34:21,123 --> 00:34:24,403
…als er geen sterren en planeten
meer te verzwelgen zijn…

293
00:34:25,963 --> 00:34:27,643
…zullen ze verhongeren.

294
00:34:32,843 --> 00:34:34,043
En langzamerhand…

295
00:34:36,723 --> 00:34:37,963
…heel langzaam…

296
00:34:39,763 --> 00:34:40,883
…zullen ze krimpen.

297
00:34:46,403 --> 00:34:50,443
Niemand weet wat er gebeurt
als zwarte gaten sterven.

298
00:34:52,963 --> 00:34:58,003
Maar het kan het einde zijn
van ons heelal.

299
00:35:07,443 --> 00:35:11,803
Hier op aarde kan niemand
de tijd vertragen.

300
00:35:16,043 --> 00:35:20,323
Een van Celestes tantes bereikt
het einde van haar leven.

301
00:35:24,323 --> 00:35:28,083
Ze trekt zich terug uit de groep
en gaat alleen het bos in.

302
00:35:35,843 --> 00:35:37,883
Ze heeft vele jaren geleefd.

303
00:35:41,243 --> 00:35:44,123
Maar deze dag zal haar laatste zijn.

304
00:36:03,803 --> 00:36:06,563
Terwijl de wereld blijft draaien…

305
00:36:07,963 --> 00:36:11,083
…ligt haar lichaam stil.

306
00:36:23,363 --> 00:36:26,203
De tijd brengt ons
niet alleen naar het einde.

307
00:36:30,403 --> 00:36:32,443
Hij creëert ook een begin.

308
00:36:37,323 --> 00:36:40,803
Dagen worden weken
en weken worden maanden.

309
00:36:42,603 --> 00:36:45,643
Er zijn veranderingen op komst
voor een chimpansee.

310
00:36:59,643 --> 00:37:01,523
Dit is Cosmo.

311
00:37:06,083 --> 00:37:09,003
Haar hersenen en ledematen
zijn volledig gevormd.

312
00:37:10,763 --> 00:37:13,443
Haar ogen zijn klaar om de wereld te zien.

313
00:37:21,923 --> 00:37:25,003
De tijd van haar geboorte
kunnen we niet voorspellen.

314
00:37:26,603 --> 00:37:29,443
Maar ze kan elk moment geboren worden.

315
00:37:36,043 --> 00:37:38,803
Ze zit al acht maanden in de baarmoeder.

316
00:37:40,283 --> 00:37:43,523
Maar haar reis begon lang geleden.

317
00:37:46,043 --> 00:37:50,643
De elementen die haar maakten,
kwamen van stervende sterren.

318
00:37:52,563 --> 00:37:58,363
Het water dat door haar lichaam stroomt,
komt uit verre werelden.

319
00:38:00,443 --> 00:38:06,843
De energie die haar spieren aandrijft,
komt uit het hart van onze zon.

320
00:38:09,763 --> 00:38:13,083
Maar dat heel mysterieuze element…

321
00:38:13,763 --> 00:38:18,243
…dat 13,8 miljard jaar geleden
begon met tikken…

322
00:38:22,323 --> 00:38:26,843
…heeft alle andere ingrediënten
naar dit moment geleid.

323
00:38:30,163 --> 00:38:31,283
Naar deze plek.

324
00:38:34,003 --> 00:38:35,243
Op deze planeet.

325
00:38:44,763 --> 00:38:47,963
Nog een zonsopgang, nog een ochtend.

326
00:38:53,283 --> 00:38:57,563
En deze is extra speciaal.

327
00:39:08,163 --> 00:39:10,563
Welkom op aarde, Cosmo.

328
00:39:15,483 --> 00:39:18,723
Dit kostbare moment
zal Celeste nooit weer beleven.

329
00:39:19,523 --> 00:39:22,803
Maar Cosmo's reis is net begonnen.

330
00:39:26,043 --> 00:39:28,323
Het duurt ongeveer drie maanden…

331
00:39:28,403 --> 00:39:32,083
…voor haar interne klok synchroniseert
met het ritme van de planeet.

332
00:39:33,883 --> 00:39:36,443
Eén jaar voor ze echt kan communiceren…

333
00:39:38,123 --> 00:39:42,723
…en 15 jaar voor ze volgroeid is.

334
00:39:45,763 --> 00:39:47,723
Er ligt zo veel in het verschiet.

335
00:39:56,363 --> 00:39:57,643
Net als Cosmo…

336
00:39:58,363 --> 00:40:01,403
…staat ons heelal
ook nog in de kinderschoenen…

337
00:40:02,443 --> 00:40:06,683
…aan het begin
van een onvoorstelbaar lang leven.

338
00:40:08,723 --> 00:40:11,963
We leven in het tijdperk
van het sterrenlicht.

339
00:40:14,243 --> 00:40:19,203
Een moment waarop de pijl van de tijd
het heelal heeft gevuld met schoonheid…

340
00:40:22,483 --> 00:40:23,443
…en verwondering.

341
00:40:32,403 --> 00:40:34,563
Het is een korte tijdspanne…

342
00:40:35,483 --> 00:40:39,243
…die niet herhaald zal worden
in de geschiedenis van ons heelal.

343
00:40:45,363 --> 00:40:50,203
Niemand kan de tijd vertragen,
en dat moeten we ook niet proberen.

344
00:40:55,323 --> 00:40:56,963
Want zonder tijd…

345
00:40:58,163 --> 00:40:59,523
…zou er geen nu zijn.

346
00:41:06,763 --> 00:41:08,203
Geen moment in de zon.

347
00:41:17,243 --> 00:41:18,963
Geen momenten, punt.

348
00:41:24,643 --> 00:41:25,763
Zonder tijd…

349
00:41:27,803 --> 00:41:29,203
…zou er geen leven zijn.

350
00:41:41,363 --> 00:41:44,163
Het verhaal van ons heelal gaat verder…

351
00:41:45,843 --> 00:41:47,483
…met de seizoenen.

352
00:41:49,003 --> 00:41:51,803
Als een moederbeer
die haar welpen grootbrengt…

353
00:41:53,163 --> 00:41:56,723
…ervaren we allen
elk jaar de transformatie van de planeet.

354
00:41:59,803 --> 00:42:02,323
Maar wat creëerde de seizoenen op aarde?

355
00:42:05,803 --> 00:42:08,883
Hoe zijn ze verbonden
met de vorming van onze maan?

356
00:42:09,923 --> 00:42:15,723
En waarom heeft alleen onze planeet
de juiste omstandigheden voor leven?

357
00:42:48,523 --> 00:42:50,603
Ondertiteld door: Jolanda Jongedijk