1
00:00:29,563 --> 00:00:31,363
Poranek w lesie.

2
00:00:32,563 --> 00:00:34,683
Dla tego stada szympansów

3
00:00:35,323 --> 00:00:37,083
nadszedł czas na pobudkę

4
00:00:37,163 --> 00:00:39,043
i rozpoczęcie dnia.

5
00:00:46,003 --> 00:00:49,683
Ale gdy sypia się 40 metrów nad ziemią,

6
00:00:51,643 --> 00:00:53,363
bywa to trudne.

7
00:01:12,923 --> 00:01:17,163
Ten poranny rytuał działa jak w zegarku

8
00:01:18,603 --> 00:01:20,363
od wielu pokoleń.

9
00:01:25,723 --> 00:01:30,283
W rytmie napędzanym jedną z najbardziej
tajemniczych właściwości wszechświata.

10
00:01:38,203 --> 00:01:39,043
Czasem.

11
00:01:41,963 --> 00:01:46,843
Czas odgrywa wyjątkowo ważną rolę
w życiu pewnej szympansicy.

12
00:01:49,363 --> 00:01:51,163
Celeste jest po trzydziestce,

13
00:01:52,763 --> 00:01:55,123
a w jej ciele tyka zegar.

14
00:01:59,883 --> 00:02:03,883
Zegar ustawiony 13,8 miliarda lat temu.

15
00:02:14,763 --> 00:02:16,843
Wielki Wybuch zrodził atomy

16
00:02:20,083 --> 00:02:21,043
i energię,

17
00:02:22,483 --> 00:02:25,843
które przemierzyły rozległe przestrzenie.

18
00:02:31,323 --> 00:02:32,803
Te składniki

19
00:02:34,083 --> 00:02:35,603
łączą się właśnie,

20
00:02:38,563 --> 00:02:40,763
by stworzyć nowe życie.

21
00:02:44,643 --> 00:02:48,803
W łonie Celeste
formuje się maleńki szympans.

22
00:02:53,003 --> 00:02:57,363
Minie 150 dni,
nim maleństwo przyjdzie na świat.

23
00:03:00,003 --> 00:03:01,483
Tyle zajmuje to czasu.

24
00:03:04,363 --> 00:03:06,163
A gdyby nie czas,

25
00:03:06,243 --> 00:03:09,483
nic we wszechświecie by się nie narodziło.

26
00:03:12,763 --> 00:03:14,963
Od najmłodszego szympansa,

27
00:03:16,963 --> 00:03:18,843
po najstarszą czarną dziurę.

28
00:03:23,723 --> 00:03:27,323
Ale jak w ogóle zaczął się czas?

29
00:03:29,283 --> 00:03:32,523
Czy wszystko doświadcza go
w ten sam sposób?

30
00:03:35,043 --> 00:03:38,483
Czy zegar wszechświata
przestanie kiedyś tykać?

31
00:04:02,563 --> 00:04:07,043
KOSMICZNY ZEGAR

32
00:04:09,483 --> 00:04:13,003
Szympans rozpoczyna swój dzień
podobnie jak my.

33
00:04:16,323 --> 00:04:17,243
Śniadaniem.

34
00:04:23,723 --> 00:04:27,403
To kluczowy posiłek, gdy je się za dwoje.

35
00:04:35,923 --> 00:04:38,803
Celeste jest już doświadczoną mamą.

36
00:04:42,163 --> 00:04:46,763
Jej pierworodny syn, Apollo,
jest dominującym samcem stada.

37
00:04:48,883 --> 00:04:52,003
Jego poranki bywają dość leniwe.

38
00:04:59,163 --> 00:05:01,803
Każdy szympans jest w innym wieku.

39
00:05:04,683 --> 00:05:07,003
Każdy ma inną osobowość.

40
00:05:09,763 --> 00:05:13,163
Ale wszystkie trzymają się rutyny.

41
00:05:17,563 --> 00:05:21,963
Ich życiem rządzi upływający czas.

42
00:05:24,563 --> 00:05:25,883
Nie widzimy go.

43
00:05:28,083 --> 00:05:29,083
Nie słyszymy.

44
00:05:30,803 --> 00:05:33,443
Nie mamy na niego żadnego wpływu.

45
00:05:34,283 --> 00:05:39,523
A jednak każde uderzenie serca,
każdy wybór, działanie,

46
00:05:39,603 --> 00:05:45,843
a także brak działania,
jest skutkiem upływającego czasu.

47
00:05:47,203 --> 00:05:50,443
Nieważne, czy błyskawicznie,
czy w ślimaczym tempie:

48
00:05:51,523 --> 00:05:54,083
czas wciąż płynie naprzód.

49
00:05:55,363 --> 00:06:00,963
Gwiazdy i planety rodzą się,
starzeją i umierają.

50
00:06:02,483 --> 00:06:05,003
Po nich pojawiają się nowe gwiazdy.

51
00:06:05,523 --> 00:06:11,643
Z nielicznych powstają najbardziej
tajemnicze obiekty we wszechświecie.

52
00:06:13,163 --> 00:06:14,363
Czarne dziury.

53
00:06:22,123 --> 00:06:24,883
Czas to kosmiczny dyrygent.

54
00:06:27,643 --> 00:06:30,563
Nic nie zdoła mu umknąć.

55
00:06:44,723 --> 00:06:49,283
Ludzie posiadają urządzenia
potrafiące mierzyć czas.

56
00:06:55,243 --> 00:06:56,643
Szympansy ich nie mają.

57
00:07:04,323 --> 00:07:07,843
Przewodnikiem Celeste i jej rodziny
jest słońce…

58
00:07:11,843 --> 00:07:14,803
wspinające się łukiem po niebie.

59
00:07:19,163 --> 00:07:20,403
Gdy ono się porusza,

60
00:07:23,403 --> 00:07:24,723
to szympansy też.

61
00:07:32,003 --> 00:07:35,123
Szympansy rzadko śpią dwa razy
w tym samym gnieździe.

62
00:07:36,003 --> 00:07:39,083
Każdego ranka szukają świeżych owoców.

63
00:07:41,683 --> 00:07:45,323
Przemieszczają się
pomiędzy krańcami swojego terytorium.

64
00:07:49,163 --> 00:07:52,363
W tej chwili najdojrzalsze owoce

65
00:07:54,883 --> 00:07:57,723
znajdują się po drugiej stronie
otwartej równiny.

66
00:08:02,523 --> 00:08:06,283
Apollo i najsilniejsi członkowie stada
idą przodem,

67
00:08:07,203 --> 00:08:09,643
by upewnić się, że droga jest bezpieczna.

68
00:08:12,323 --> 00:08:17,283
Na otwartej przestrzeni zagrażają im
drapieżniki, inne szympansy

69
00:08:18,243 --> 00:08:20,043
i żar wschodzącego słońca.

70
00:08:24,203 --> 00:08:25,603
Muszą się spieszyć.

71
00:08:26,883 --> 00:08:28,803
Czas ucieka.

72
00:08:33,763 --> 00:08:36,483
Słońce przemierzające niebo

73
00:08:37,123 --> 00:08:39,643
to podstawowa jednostka czasu szympansów.

74
00:08:43,723 --> 00:08:47,483
Od wschodu do zachodu i kolejnego wschodu.

75
00:08:49,563 --> 00:08:51,043
To 24-godzinna doba.

76
00:08:54,243 --> 00:08:57,443
Ale doba wcale nie jest miarą czasu.

77
00:08:59,203 --> 00:09:02,243
To miara ruchu.

78
00:09:08,683 --> 00:09:11,523
Gdy nasza planeta
obraca się wokół własnej osi,

79
00:09:11,603 --> 00:09:18,163
las porusza się w kosmosie
z prędkością 1600 kilometrów na godzinę.

80
00:09:20,403 --> 00:09:25,443
Pełen obrót zabiera Ziemi 24 godziny.

81
00:09:28,323 --> 00:09:32,043
To także 24 godziny ruchu szympansów.

82
00:09:33,163 --> 00:09:36,923
Dwanaście w słońcu i 12 w ciemności.

83
00:09:38,603 --> 00:09:41,723
Raz za razem.

84
00:09:46,843 --> 00:09:52,123
Stały obrót naszej planety
nakręca ziemski zegar.

85
00:09:55,083 --> 00:09:58,243
To zaufany chronometr szympansów.

86
00:10:02,523 --> 00:10:05,123
Ale cykl, który bierzemy za pewnik,

87
00:10:07,363 --> 00:10:08,963
wcale nie jest uniwersalny.

88
00:10:15,923 --> 00:10:18,523
Wystarczy opuścić naszą planetę,

89
00:10:20,323 --> 00:10:23,003
by 24-godzinna doba przestała obowiązywać.

90
00:10:28,003 --> 00:10:29,883
Najbliżej Słońca

91
00:10:32,123 --> 00:10:33,563
krąży Merkury.

92
00:10:33,643 --> 00:10:35,123
MERKURY

93
00:10:35,203 --> 00:10:39,043
W porównaniu z Ziemią,
obraca się w ślimaczym tempie.

94
00:10:41,043 --> 00:10:44,243
DOBA: 1408 GODZIN

95
00:10:44,563 --> 00:10:49,803
Nasza sąsiadka, Wenus,
obraca się jeszcze wolniej.

96
00:10:51,443 --> 00:10:54,243
Obrót wokół własnej osi
zabiera jej więcej czasu

97
00:10:55,563 --> 00:10:57,803
niż okrążenie Słońca.

98
00:11:00,963 --> 00:11:06,083
To oznacza, że na Wenus
doba trwa dłużej niż rok.

99
00:11:09,723 --> 00:11:12,683
Każda z planet ma własną długość doby.

100
00:11:15,923 --> 00:11:19,603
MARS
DOBA: 25 GODZIN

101
00:11:21,563 --> 00:11:25,723
SATURN
DOBA: 11 GODZIN

102
00:11:27,203 --> 00:11:30,643
NEPTUN
DOBA: 17 GODZIN

103
00:11:32,363 --> 00:11:36,083
Dotyczy to także planet
poza naszym Układem Słonecznym.

104
00:11:40,403 --> 00:11:42,483
Aż 63 lata świetlne od nas

105
00:11:43,563 --> 00:11:45,323
wokół młodej gwiazdy

106
00:11:46,403 --> 00:11:48,683
krąży Beta Pictoris B.

107
00:11:52,563 --> 00:11:55,283
Wiruje tak szybko,

108
00:11:58,763 --> 00:12:01,043
że wybrzusza się na bokach.

109
00:12:04,763 --> 00:12:08,203
To najszybciej wirująca planeta,
jaką znamy.

110
00:12:10,243 --> 00:12:13,163
Doba trwa na niej zaledwie osiem godzin.

111
00:12:13,243 --> 00:12:17,203
DOBA: 8 GODZIN

112
00:12:18,523 --> 00:12:23,163
Każda planeta we wszechświecie
obraca się we własnym tempie.

113
00:12:26,403 --> 00:12:27,803
To miliardy światów.

114
00:12:28,923 --> 00:12:30,483
Każdy z własnym zegarem,

115
00:12:31,803 --> 00:12:33,843
tykającym we własnym rytmie.

116
00:12:35,403 --> 00:12:40,923
Ale wszystko posuwa się naprzód
na kosmicznej osi czasu.

117
00:12:58,603 --> 00:12:59,683
Wróćmy na Ziemię.

118
00:13:00,683 --> 00:13:03,163
Słońce znajduje się już prawie w zenicie.

119
00:13:05,123 --> 00:13:07,603
Szympansy wiedzą, co to za pora.

120
00:13:17,203 --> 00:13:18,403
Czas na obiad.

121
00:13:31,203 --> 00:13:35,803
Stado przeprawiło się przez sawannę
w samą porę.

122
00:13:42,723 --> 00:13:44,443
Oto nagroda.

123
00:13:51,843 --> 00:13:54,683
Owoce tego afrykańskiego drzewa

124
00:13:56,443 --> 00:13:58,603
można zrywać przez kilka tygodni.

125
00:14:05,123 --> 00:14:08,643
To rzadki, sezonowy prezent od lasu.

126
00:14:12,723 --> 00:14:16,203
Środek dnia to pracowity moment.

127
00:14:20,883 --> 00:14:24,683
Wszystkie stworzenia
wypełniają swoje codzienne obowiązki.

128
00:14:30,043 --> 00:14:32,923
Każde z nich inaczej doświadcza czasu.

129
00:14:37,163 --> 00:14:40,843
Dla małych stworzeń,
które żyją szybko i krótko,

130
00:14:45,643 --> 00:14:49,003
pora obiadu może wydawać się całym życiem.

131
00:14:54,723 --> 00:14:57,643
Dla powolniejszych,
bardziej długowiecznych istot,

132
00:14:58,163 --> 00:15:01,323
godzina mija w mgnieniu oka.

133
00:15:08,363 --> 00:15:11,403
Niezależnie od tego, czy żyje się prędko,

134
00:15:12,403 --> 00:15:14,163
czy w zwolnionym tempie,

135
00:15:16,043 --> 00:15:21,043
każde stworzenie w lesie
obowiązuje ta sama, 24-godzinna doba.

136
00:15:23,763 --> 00:15:25,963
Świat się kręci,

137
00:15:29,443 --> 00:15:31,603
a dni mijają,

138
00:15:33,643 --> 00:15:37,763
kierując życiem każdego szympansa.

139
00:15:41,483 --> 00:15:42,803
A szczególnie jednego.

140
00:15:50,003 --> 00:15:51,963
Po 15 tygodniach od poczęcia

141
00:15:52,923 --> 00:15:57,003
płód zmieściłby się w dłoni jego matki.

142
00:16:00,603 --> 00:16:02,483
Jeśli ma się w pełni rozwinąć,

143
00:16:02,563 --> 00:16:05,803
potrzeba serii
idealnie zgranych w czasie wydarzeń.

144
00:16:08,203 --> 00:16:10,403
Przez kolejnych 130 dni

145
00:16:11,163 --> 00:16:15,523
kluczowa będzie każda minuta,
każda nanosekunda.

146
00:16:24,243 --> 00:16:30,203
Nowe komórki dzielą się i rosną
z niezwykłą szybkością i precyzją.

147
00:16:34,243 --> 00:16:35,243
W tej chwili

148
00:16:36,203 --> 00:16:41,723
komórki mózgowe mnożą się
w tempie około 15 milionów na godzinę.

149
00:16:51,803 --> 00:16:54,843
Każdy z nas, od naszych pierwszych chwil,

150
00:16:55,843 --> 00:17:00,203
buduje głęboką, biologiczną więź z czasem.

151
00:17:17,403 --> 00:17:19,163
Gdy słońce blednie,

152
00:17:21,803 --> 00:17:24,323
szympansy zaczynają się przestawiać.

153
00:17:27,883 --> 00:17:29,123
Na tryb wieczorny.

154
00:17:39,163 --> 00:17:41,963
Nawołują się nawzajem do budowania gniazd.

155
00:17:44,443 --> 00:17:47,603
Pora znaleźć bezpieczne miejsce na noc.

156
00:18:01,443 --> 00:18:05,603
Posłanie musi być miękkie, ale mocne.

157
00:18:12,243 --> 00:18:14,523
Miło, jeśli przy okazji jest smaczne.

158
00:18:18,923 --> 00:18:21,843
Rytm każdego dnia w lesie

159
00:18:21,923 --> 00:18:25,403
zależy od pozycji słońca na niebie.

160
00:18:34,603 --> 00:18:37,043
Ale wrodzone poczucie czasu szympansów

161
00:18:38,243 --> 00:18:40,963
bierze się z ich wnętrza.

162
00:18:49,723 --> 00:18:53,723
Głęboko w ich mózgach
kryje się zegar biologiczny.

163
00:18:56,603 --> 00:18:59,563
Wiązki neuronów działają niczym wahadło,

164
00:19:01,883 --> 00:19:06,443
którym sterują
włączające i wyłączające się geny.

165
00:19:08,563 --> 00:19:13,003
Cykl powtarza się co 24 godziny.

166
00:19:16,283 --> 00:19:21,363
Geny zegarowe
tworzą w organizmie rytm dobowy,

167
00:19:22,123 --> 00:19:28,243
synchronizujący się
z obrotem naszej planety.

168
00:19:30,643 --> 00:19:32,083
Kontroluje on hormony,

169
00:19:36,563 --> 00:19:37,483
tętno

170
00:19:38,843 --> 00:19:40,683
i poziom energii.

171
00:19:46,243 --> 00:19:50,803
Zegary biologiczne szympansów
mówią im właśnie:

172
00:19:52,203 --> 00:19:54,763
„Pora na sen”.

173
00:19:58,003 --> 00:19:59,603
Choć nie wszyscy mogą spać.

174
00:20:14,363 --> 00:20:17,283
Mózg dziecka Celeste wciąż się formuje.

175
00:20:20,683 --> 00:20:23,043
Nie ma własnego wewnętrznego zegara,

176
00:20:23,683 --> 00:20:27,283
więc synchronizuje się z hormonami matki.

177
00:20:29,683 --> 00:20:33,403
Ale instrukcje
nie zawsze docierają do dziecka.

178
00:20:37,523 --> 00:20:39,163
Na szczęście dla Celeste,

179
00:20:39,243 --> 00:20:44,563
jej nieustannie rosnące dziecko
w końcu także zasypia.

180
00:20:59,643 --> 00:21:03,563
Gdy szympansy zasypiają na drzewach,

181
00:21:07,323 --> 00:21:10,723
inni mieszkańcy lasu dopiero się budzą.

182
00:21:22,763 --> 00:21:29,763
Zegary biologiczne tykają w komórkach
roślin i zwierząt w całym lesie.

183
00:21:38,363 --> 00:21:43,563
Geny zegarowe wyewoluowały
dwa i pół miliarda lat temu

184
00:21:43,643 --> 00:21:45,643
w pierwszych żywych komórkach.

185
00:21:48,123 --> 00:21:52,923
Te, które przewidywały
nadejście dnia i nocy, miały przewagę.

186
00:21:56,203 --> 00:21:57,963
Ewoluujące życie

187
00:21:59,283 --> 00:22:01,883
synchronizowało się z ruchem Ziemi.

188
00:22:02,923 --> 00:22:04,723
Dlatego dzisiaj

189
00:22:04,803 --> 00:22:09,443
niemal każda istota na planecie
posiada wewnętrzny zegar.

190
00:22:13,683 --> 00:22:16,483
Niektóre stworzenia wolą dzień,
a inne noc.

191
00:22:22,363 --> 00:22:26,003
Ale wszystkie żyją w tym samym rytmie,

192
00:22:28,763 --> 00:22:31,003
dzięki zegarom komórkowym,

193
00:22:31,083 --> 00:22:36,283
które tykają zgodnie z obrotem Ziemi.

194
00:22:53,043 --> 00:22:55,483
Wczorajsze wydarzenia to już wspomnienie.

195
00:22:58,083 --> 00:23:00,483
W lesie zaczyna się nowy dzień.

196
00:23:09,603 --> 00:23:11,043
To nowy cykl.

197
00:23:12,803 --> 00:23:17,203
Ale żadnego zegara
nie można w pełni zresetować.

198
00:23:24,763 --> 00:23:29,283
W całym lesie są subtelne wskazówki,
które wyjaśniają dlaczego.

199
00:23:32,483 --> 00:23:38,083
Nic nie jest dziś takie samo jak wczoraj.

200
00:23:42,243 --> 00:23:44,683
Zwłaszcza Apollo,

201
00:23:45,763 --> 00:23:49,203
który chyba wstał lewą nogą.

202
00:23:57,643 --> 00:23:59,363
Gdy jest w złym humorze,

203
00:24:03,243 --> 00:24:07,883
reszta stada wie, że powinna go unikać.

204
00:24:26,843 --> 00:24:29,603
Ale Apollo szybko znajduje sobie cel.

205
00:24:40,723 --> 00:24:44,163
Młodsze szympansy
znalazły miód na śniadanie.

206
00:24:56,723 --> 00:25:00,283
I zapomniały poczęstować Apolla.

207
00:25:14,683 --> 00:25:19,363
To ważna lekcja:
lepiej nie zadzierać z dominującym samcem.

208
00:25:26,923 --> 00:25:28,443
Potrafi paskudnie ugryźć.

209
00:25:32,323 --> 00:25:34,843
Na szczęście to nic poważnego.

210
00:25:43,243 --> 00:25:46,483
Przy odrobinie troski
rana powinna się zagoić.

211
00:25:49,403 --> 00:25:56,163
Ale rany pozostawiają blizny
na ciałach szympansów.

212
00:25:57,443 --> 00:26:03,563
Nieusuwalne ślady przeszłości,
które ujawniają ważną prawdę o czasie.

213
00:26:07,323 --> 00:26:09,123
Porusza się w jednym kierunku.

214
00:26:10,683 --> 00:26:13,043
Czasu nie da się cofnąć.

215
00:26:14,683 --> 00:26:17,363
Możemy tylko iść naprzód.

216
00:26:20,843 --> 00:26:22,963
Oto strzała czasu,

217
00:26:24,243 --> 00:26:27,883
która pozostawia blizny na wszystkim.

218
00:26:28,563 --> 00:26:29,523
Na Ziemi…

219
00:26:31,283 --> 00:26:32,203
i poza nią.

220
00:26:41,203 --> 00:26:46,563
Nasz księżyc jest naznaczony bliznami,
które opowiadają o dawnych wydarzeniach.

221
00:26:56,523 --> 00:26:58,083
Podobnie jest z planetami.

222
00:26:59,563 --> 00:27:01,643
MERKURY

223
00:27:01,723 --> 00:27:08,243
Ich powierzchnie świadczą o długotrwałym
bombardowaniu asteroidami i kometami.

224
00:27:15,083 --> 00:27:19,163
Chyba najbardziej imponujący krater
w Układzie Słonecznym

225
00:27:20,723 --> 00:27:23,123
znajdziemy na księżycu Saturna.

226
00:27:24,523 --> 00:27:25,523
Mimasie.

227
00:27:27,923 --> 00:27:32,603
Krater Herschel
ma 130 kilometrów średnicy.

228
00:27:38,323 --> 00:27:40,883
Cokolwiek pozostawiło tę ogromną bliznę,

229
00:27:43,043 --> 00:27:46,323
musiało być bliskie
rozbicia księżyca na kawałki.

230
00:28:04,043 --> 00:28:06,123
Mimas przetrwał.

231
00:28:07,883 --> 00:28:10,443
Ale takie wydarzenia są nieodwracalne.

232
00:28:15,363 --> 00:28:19,403
Odróżniają przeszłość od teraźniejszości.

233
00:28:22,203 --> 00:28:24,643
Kratery uderzeniowe to znaczniki,

234
00:28:26,323 --> 00:28:29,123
które wskazują nam
wyjątkowe momenty w historii.

235
00:28:29,203 --> 00:28:32,923
WIEK: 21 TYSIĘCY LAT

236
00:28:37,443 --> 00:28:40,403
Nie możemy wrócić do momentu,
w którym powstały.

237
00:28:40,483 --> 00:28:43,923
WIEK: 50 TYSIĘCY LAT

238
00:28:44,003 --> 00:28:47,683
Ale możemy poskładać
ślady minionych wydarzeń

239
00:28:49,123 --> 00:28:51,523
i wytyczyć drogę w przeszłość.

240
00:28:51,603 --> 00:28:53,723
WIEK: 142 MILIONY LAT

241
00:28:56,683 --> 00:28:57,923
Nim powstały kratery,

242
00:28:59,683 --> 00:29:00,963
planety

243
00:29:01,883 --> 00:29:03,123
i gwiazdy.

244
00:29:05,043 --> 00:29:07,723
Do czasów, nim nastał czas.

245
00:29:11,043 --> 00:29:14,363
13,8 MILIARDA LAT TEMU

246
00:29:14,443 --> 00:29:17,443
Nasz wszechświat miał swój początek.

247
00:29:21,883 --> 00:29:25,003
Wielki Wybuch,

248
00:29:27,403 --> 00:29:29,843
który stworzył trójwymiarową przestrzeń

249
00:29:31,323 --> 00:29:32,603
i czas.

250
00:29:36,923 --> 00:29:40,283
Ale czas i przestrzeń nie są rozdzielone.

251
00:29:41,843 --> 00:29:44,883
Czas jest wpleciony w tkankę wszechświata.

252
00:29:49,043 --> 00:29:53,723
Jest związany z kosmosem
jako czwarty wymiar wszechświata.

253
00:29:56,523 --> 00:29:59,603
Wielki Wybuch nakręcił kosmiczny zegar.

254
00:30:02,963 --> 00:30:05,323
Wprawił wszystko w ruch.

255
00:30:09,083 --> 00:30:13,083
Stworzył strzałę czasu.

256
00:30:18,683 --> 00:30:22,003
Od pierwszych chwil naszego wszechświata…

257
00:30:32,403 --> 00:30:34,683
popycha nas w przyszłość,

258
00:30:35,763 --> 00:30:38,243
sprawiając, że wszystko rośnie,

259
00:30:39,683 --> 00:30:40,523
starzeje się

260
00:30:42,483 --> 00:30:43,443
i zmienia.

261
00:30:45,603 --> 00:30:49,163
Od dzieciństwa do dorosłości,

262
00:30:50,443 --> 00:30:54,123
wszyscy podążamy w tym samym kierunku.

263
00:30:55,683 --> 00:30:58,363
Codziennie się starzejemy.

264
00:31:00,003 --> 00:31:02,843
Z wiekiem przychodzi mądrość,

265
00:31:04,243 --> 00:31:07,683
a młodzieńcza niewinność
ustępuje doświadczeniu.

266
00:31:13,163 --> 00:31:17,563
Strzała czasu prowadzi nas
przez wszystkie etapy życia.

267
00:31:21,923 --> 00:31:23,123
Kształtuje nas.

268
00:31:25,803 --> 00:31:27,483
Określa to, kim jesteśmy.

269
00:31:31,043 --> 00:31:32,563
Od pierwszych chwil,

270
00:31:34,723 --> 00:31:35,843
po ostatnie.

271
00:31:41,923 --> 00:31:44,523
Szympansy rzadko dożywają 40 lat.

272
00:31:49,243 --> 00:31:50,883
Nic nie jest nieśmiertelne.

273
00:31:58,523 --> 00:32:03,283
Wszystko, co istnieje we wszechświecie,
ma skończoną długość życia.

274
00:32:08,723 --> 00:32:12,003
Możliwe, że i sam wszechświat.

275
00:32:19,643 --> 00:32:23,483
Dziś galaktyki są pełne gwiazd.

276
00:32:27,323 --> 00:32:33,363
Ale 95% gwiazd, które kiedykolwiek
powstaną, już się narodziło.

277
00:32:38,763 --> 00:32:41,443
Nasz wszechświat podróżuje w przyszłość,

278
00:32:42,843 --> 00:32:47,723
a gwiazdy, jedna po drugiej, gasną.

279
00:32:50,363 --> 00:32:55,243
Przyszłość wszechświata
będzie coraz ciemniejsza,

280
00:32:56,923 --> 00:32:58,723
wraz z upływem bilionów,

281
00:32:59,443 --> 00:33:02,963
czyli tysięcy miliardów lat.

282
00:33:09,443 --> 00:33:11,683
Po epoce światła gwiazd

283
00:33:11,763 --> 00:33:16,323
nastąpi mroczna epoka czarnych dziur.

284
00:33:22,963 --> 00:33:27,883
Te potwory żywią się resztkami
martwych gwiazd i planet.

285
00:33:29,603 --> 00:33:36,323
Z czasem ich rosnąca grawitacja
niszczy tkankę wszechświata.

286
00:33:43,123 --> 00:33:46,443
Zniekształca czas i przestrzeń.

287
00:33:48,803 --> 00:33:53,123
Krawędź czarnej dziury,
zwana horyzontem zdarzeń,

288
00:33:54,283 --> 00:33:57,443
to obszar,
w którym grawitacja jest tak silna,

289
00:33:58,283 --> 00:34:03,923
że spowalnia czas praktycznie do zera.

290
00:34:09,003 --> 00:34:12,323
Ale nawet czarne dziury
nie uciekną przed strzałą czasu.

291
00:34:15,083 --> 00:34:16,963
W dalekiej przyszłości,

292
00:34:21,123 --> 00:34:24,403
gdy zabraknie gwiazd
i planet do pochłonięcia,

293
00:34:25,963 --> 00:34:27,643
zaczną głodować.

294
00:34:32,843 --> 00:34:34,043
Powoli,

295
00:34:36,723 --> 00:34:37,963
bardzo powoli,

296
00:34:39,763 --> 00:34:40,883
zaczną się kurczyć.

297
00:34:46,403 --> 00:34:50,443
Nie wiadomo, co będzie po ich śmierci.

298
00:34:52,963 --> 00:34:58,003
Ale to może być koniec
naszego wszechświata.

299
00:35:07,443 --> 00:35:11,803
Tu, na Ziemi, nikt z nas
nie może spowolnić upływu czasu.

300
00:35:16,043 --> 00:35:20,403
Czas jednej z ciotek Celeste
właśnie się kończy.

301
00:35:24,323 --> 00:35:28,083
Samica oddala się od stada
i samotnie udaje się do lasu.

302
00:35:35,843 --> 00:35:37,883
Przeżyła wiele lat.

303
00:35:41,243 --> 00:35:44,123
Ale ten dzień będzie jej ostatnim.

304
00:36:03,803 --> 00:36:06,563
Choć Ziemia nadal się kręci,

305
00:36:07,963 --> 00:36:11,083
jej ciało znieruchomiało.

306
00:36:23,363 --> 00:36:26,203
Ale czas nie tylko prowadzi nas do kresu.

307
00:36:30,403 --> 00:36:32,443
Daje też początki.

308
00:36:37,323 --> 00:36:40,803
Dni zamieniają się w tygodnie,
a tygodnie w miesiące.

309
00:36:42,603 --> 00:36:45,643
W życiu pewnej szympansicy
zachodzą wielkie zmiany.

310
00:36:59,643 --> 00:37:01,523
Oto Cosmo.

311
00:37:06,083 --> 00:37:09,003
Jej mózg i kończyny
są w pełni ukształtowane.

312
00:37:10,763 --> 00:37:13,443
Jej oczy są gotowe zobaczyć świat.

313
00:37:21,923 --> 00:37:25,003
Nie wiadomo, kiedy dokładnie się urodzi.

314
00:37:26,603 --> 00:37:29,443
Ale może przyjść na świat lada dzień.

315
00:37:36,043 --> 00:37:38,803
Jest w łonie matki od ośmiu miesięcy.

316
00:37:40,283 --> 00:37:43,523
Ale jej podróż zaczęła się dawno temu.

317
00:37:46,043 --> 00:37:50,643
Składniki, z których powstała,
pochodzą z umierających gwiazd.

318
00:37:52,563 --> 00:37:58,363
Woda, która przepływa przez jej ciało,
przybyła z odległych światów.

319
00:38:00,443 --> 00:38:06,843
Energia, która zasila jej mięśnie,
wzięła się z serca naszego Słońca.

320
00:38:09,763 --> 00:38:13,083
Ale to najbardziej tajemniczy składnik,

321
00:38:13,763 --> 00:38:18,243
ten, który zaczął tykać
13,8 miliarda lat temu,

322
00:38:22,323 --> 00:38:26,843
doprowadził pozostałe do tej chwili.

323
00:38:30,163 --> 00:38:31,283
Do tego miejsca.

324
00:38:34,003 --> 00:38:35,243
Do tej planety.

325
00:38:44,763 --> 00:38:47,963
Kolejny wschód słońca, kolejny poranek.

326
00:38:53,283 --> 00:38:57,563
Ten jest naprawdę wyjątkowy.

327
00:39:08,163 --> 00:39:10,563
Witaj na Ziemi, Cosmo.

328
00:39:15,483 --> 00:39:18,603
Celeste nie powtórzy już
tej wyjątkowej chwili.

329
00:39:19,523 --> 00:39:22,803
Ale podróż Cosmo dopiero się zaczęła.

330
00:39:26,043 --> 00:39:28,323
Minie około trzech miesięcy,

331
00:39:28,403 --> 00:39:32,083
nim jej zegar biologiczny
dostroi się do rytmu planety.

332
00:39:33,883 --> 00:39:36,443
Dopiero za rok zacznie się komunikować,

333
00:39:38,123 --> 00:39:42,723
a za 15 lat w pełni dorośnie.

334
00:39:45,803 --> 00:39:47,563
Tak wiele ją czeka.

335
00:39:56,363 --> 00:39:57,643
Podobnie jak Cosmo,

336
00:39:58,363 --> 00:40:01,403
nasz wszechświat jest wciąż w powijakach,

337
00:40:02,443 --> 00:40:06,683
na początku
niewyobrażalnie długiego życia.

338
00:40:08,723 --> 00:40:11,963
Żyjemy w epoce światła gwiazd.

339
00:40:14,243 --> 00:40:19,203
W chwili, gdy strzała czasu
wypełniła wszechświat pięknem…

340
00:40:22,483 --> 00:40:23,443
i cudami.

341
00:40:32,403 --> 00:40:34,563
Ale to króciutki okres,

342
00:40:35,483 --> 00:40:39,243
który nigdy się nie powtórzy
w historii wszechświata.

343
00:40:45,363 --> 00:40:47,763
Nikt nie może spowolnić czasu.

344
00:40:49,123 --> 00:40:50,803
Nie powinniśmy próbować.

345
00:40:55,323 --> 00:40:56,963
Albowiem bez czasu

346
00:40:58,163 --> 00:40:59,803
nie byłoby teraźniejszości.

347
00:41:06,763 --> 00:41:08,203
Żadnych chwil w słońcu.

348
00:41:17,243 --> 00:41:18,963
Żadnych chwil w ogóle.

349
00:41:24,643 --> 00:41:25,763
Bez czasu

350
00:41:27,803 --> 00:41:29,203
nie byłoby życia.

351
00:41:41,363 --> 00:41:44,163
W następnym odcinku…

352
00:41:45,843 --> 00:41:47,483
Ziemskie pory roku.

353
00:41:49,003 --> 00:41:51,803
Niczym niedźwiedzica wychowująca młode,

354
00:41:53,163 --> 00:41:56,723
wszyscy doświadczamy
corocznych przemian naszej planety.

355
00:41:59,803 --> 00:42:02,323
Ale co stworzyło pory roku?

356
00:42:05,803 --> 00:42:08,883
Jaki jest ich związek
z powstaniem Księżyca?

357
00:42:09,923 --> 00:42:15,723
Dlaczego tylko na naszej planecie
istnieją idealne warunki do życia?

358
00:42:48,523 --> 00:42:51,323
Napisy: Aleksandra Basińska