1
00:00:12,595 --> 00:00:15,557
Przez 90% historii naszej planety

2
00:00:16,516 --> 00:00:19,686
było tu zbyt ciepło,
by mógł wytworzyć się lód.

3
00:00:23,732 --> 00:00:28,570
Więc kiedy dwa i pół miliona lat temu
zaczęła się epoka lodowcowa,

4
00:00:29,279 --> 00:00:31,740
jej wpływ na życie był ogromny.

5
00:00:45,086 --> 00:00:49,966
Oto historia wielkiego mrozu

6
00:00:51,176 --> 00:00:54,596
oraz początków dynastii,

7
00:00:54,679 --> 00:00:58,725
która miała doprowadzić życie
na skraj zagłady.

8
00:02:02,997 --> 00:02:07,418
ŻYCIE NA PLANECIE ZIEMIA

9
00:02:10,296 --> 00:02:11,840
ROZDZIAŁ ÓSMY

10
00:02:11,923 --> 00:02:17,303
EPOKA LODU I OGNIA

11
00:02:18,763 --> 00:02:24,185
CZASY OBECNE

12
00:02:27,397 --> 00:02:32,569
Park Yellowstone to jedno
z najzimniejszych miejsc w Ameryce.

13
00:02:39,492 --> 00:02:45,623
Zimą wciąż panują tam
te same mroźne warunki,

14
00:02:45,707 --> 00:02:47,834
co w epoce lodowcowej.

15
00:02:56,718 --> 00:03:00,305
Temperatura może spaść
poniżej minus 50 stopni.

16
00:03:03,141 --> 00:03:07,228
Przetrwają tylko ci,
którzy są w stanie znieść ten chłód.

17
00:03:17,322 --> 00:03:20,909
Grube futro bizonów
zapewnia im tak dobrą izolację,

18
00:03:22,285 --> 00:03:25,205
że potrzebują mało energii, by się ogrzać.

19
00:03:29,083 --> 00:03:30,752
To spora zaleta,

20
00:03:31,336 --> 00:03:34,214
bo pod śniegiem trudno o trawę.

21
00:03:38,343 --> 00:03:42,764
Ale nie tylko bizony poszukują pożywienia.

22
00:03:48,436 --> 00:03:52,148
Wilki też potrafią przetrwać
najmroźniejsze zimy…

23
00:03:54,859 --> 00:04:00,448
i polują na bizony w Ameryce
od ponad 100 000 lat.

24
00:04:14,337 --> 00:04:16,089
By rozdzielić stado,

25
00:04:17,131 --> 00:04:19,509
trzeba zmusić je do ruchu.

26
00:04:24,681 --> 00:04:27,850
Panika daje wilkom kontrolę.

27
00:04:40,571 --> 00:04:43,199
Stado musi trzymać się razem.

28
00:04:52,750 --> 00:04:55,378
Potknięcie może okazać się zabójcze.

29
00:05:03,261 --> 00:05:05,305
Ale nie mogą biec wiecznie,

30
00:05:06,431 --> 00:05:08,641
zwłaszcza w głębokim śniegu.

31
00:05:20,611 --> 00:05:25,825
Ich jedyna nadzieja to odwrócić się
i stawić czoła przeciwnikom.

32
00:05:37,503 --> 00:05:41,007
Dopiero wtedy wilki ustępują.

33
00:05:47,847 --> 00:05:50,475
Ale gdziekolwiek pójdą bizony,

34
00:05:51,351 --> 00:05:53,686
wilki podążą za nimi.

35
00:05:59,400 --> 00:06:05,114
To odwieczni wrogowie,
którzy toczą tę bitwę od tysięcy lat.

36
00:06:09,827 --> 00:06:14,040
Ale ci starożytni przeciwnicy
mają szczęście…

37
00:06:16,542 --> 00:06:19,462
bo mogą wyczekiwać końca zimy

38
00:06:21,005 --> 00:06:22,757
i początku wiosny.

39
00:06:27,678 --> 00:06:30,890
Ale był taki czas, gdy zima…

40
00:06:32,433 --> 00:06:34,560
nigdy się nie kończyła.

41
00:06:37,814 --> 00:06:41,776
2,5 MILIONA LAT TEMU

42
00:06:41,859 --> 00:06:44,153
Dwa i pół miliona lat temu

43
00:06:45,196 --> 00:06:47,240
zmiany orbity Ziemi,

44
00:06:47,990 --> 00:06:51,244
prądów oceanicznych
i poziomu dwutlenku węgla

45
00:06:51,744 --> 00:06:54,956
doprowadziły
do gwałtownego ochłodzenia planety.

46
00:06:59,001 --> 00:07:02,046
Nastała epoka lodowcowa.

47
00:07:04,841 --> 00:07:09,178
A wszystko zaczęło się
od czegoś naprawdę maleńkiego.

48
00:07:15,351 --> 00:07:21,983
Pojedynczy płatek śniegu
to kruche, lodowe arcydzieło.

49
00:07:23,234 --> 00:07:25,278
Nie ma dwóch takich samych.

50
00:07:28,656 --> 00:07:33,119
Ale razem płatki śniegu zmieniły świat.

51
00:07:36,789 --> 00:07:39,584
Bez ciepłego lata, które by je stopiło,

52
00:07:40,626 --> 00:07:43,629
śnieg pokrył północną część świata…

53
00:07:47,508 --> 00:07:51,637
i przez wiele tysięcy lat kondensował się,

54
00:07:52,346 --> 00:07:56,767
tworząc trwałe warstwy lodu
o grubości kilku kilometrów.

55
00:08:07,445 --> 00:08:11,032
Tutaj, w tej cichej krainie,

56
00:08:11,532 --> 00:08:15,036
życie zostało zamrożone.

57
00:08:19,332 --> 00:08:21,542
Ale na południe od lądolodu

58
00:08:22,043 --> 00:08:26,714
powstał nowy świat,
w którym mogło kwitnąć życie.

59
00:08:29,884 --> 00:08:33,513
Stepy tundry
otaczają prawie całą półkulę północną…

60
00:08:35,598 --> 00:08:40,186
i w tym czasie stały się
najbardziej rozległym siedliskiem świata.

61
00:08:40,269 --> 00:08:44,482
20 000 LAT TEMU

62
00:08:51,072 --> 00:08:54,033
Ssaki, które przystosowały się do zimna,

63
00:08:54,116 --> 00:08:56,869
zdominowały te mroźne tereny.

64
00:09:00,581 --> 00:09:05,169
Wśród nich były te największe
i najbardziej charakterystyczne…

65
00:09:08,214 --> 00:09:09,757
mamuty.

66
00:09:12,260 --> 00:09:14,262
Ich słoniopodobni przodkowie

67
00:09:15,179 --> 00:09:18,015
opuścili Afrykę miliony lat wcześniej

68
00:09:18,516 --> 00:09:23,396
i wyewoluowali
w te wysoko wyspecjalizowane bestie.

69
00:09:26,857 --> 00:09:31,904
Długa sierść,
mniejsze uszy i krótsze ogony

70
00:09:31,988 --> 00:09:34,448
pomagają im utrzymać ciepło.

71
00:09:39,912 --> 00:09:42,999
Przewodzi im stara samica,

72
00:09:43,499 --> 00:09:44,834
matka rodu,

73
00:09:44,917 --> 00:09:48,379
która przekazuje swą wiedzę
kolejnym pokoleniom.

74
00:09:52,508 --> 00:09:56,137
Pokoleniom,
którym musi zapewnić bezpieczeństwo.

75
00:10:12,945 --> 00:10:16,824
Lwy jaskiniowe są większe
od dzisiejszych lwów

76
00:10:16,907 --> 00:10:20,077
i mogą powalić nawet największą ofiarę…

77
00:10:26,584 --> 00:10:29,337
ale mniejsze łatwiej pokonać.

78
00:10:35,551 --> 00:10:40,181
Ciężko tu o kryjówkę,
ale one nawet nie próbują się skradać.

79
00:10:44,560 --> 00:10:47,647
Zamiast tego grają na czas,

80
00:10:48,481 --> 00:10:51,359
czekając na odpowiedni moment.

81
00:10:57,073 --> 00:11:00,201
Młode trzyma się blisko swych obrońców…

82
00:11:05,790 --> 00:11:09,126
ale myśliwi mają je na oku.

83
00:11:28,229 --> 00:11:30,731
Mamuty tworzą ścianę kłów…

84
00:11:33,234 --> 00:11:36,904
ale lwy nigdzie się nie wybierają.

85
00:11:51,252 --> 00:11:54,088
Matka rodu ma już dość.

86
00:12:01,637 --> 00:12:05,182
Ale jeden z łowców dostrzega okazję.

87
00:12:18,028 --> 00:12:21,866
Ten młodzik
już nigdy nie odłączy się od stada.

88
00:12:36,756 --> 00:12:40,718
Teraz to lwy muszą się bronić.

89
00:12:46,599 --> 00:12:48,434
Matka młodego mamuta…

90
00:12:50,102 --> 00:12:52,521
wie, że to przegrana sprawa.

91
00:12:57,568 --> 00:13:00,404
Muszą się wycofać

92
00:13:01,155 --> 00:13:04,241
i ochraniać pozostałe pokolenia.

93
00:13:07,036 --> 00:13:10,915
Mogą jedynie kontynuować swą podróż

94
00:13:11,707 --> 00:13:14,710
przez zimne stepy tundry.

95
00:13:31,894 --> 00:13:35,731
Choć lód nigdy nie pokrył całej planety…

96
00:13:37,775 --> 00:13:41,237
jego wpływ
był odczuwalny na całym świecie.

97
00:13:47,493 --> 00:13:52,164
Czasem w zupełnie nieoczekiwany sposób.

98
00:13:57,753 --> 00:14:01,048
Większość wody
została uwięziona w postaci lodu,

99
00:14:02,007 --> 00:14:05,135
więc ląd stawał się coraz bardziej suchy.

100
00:14:06,804 --> 00:14:09,974
To druga strona epoki lodowcowej.

101
00:14:14,061 --> 00:14:16,105
Na południe od stepów tundry

102
00:14:16,605 --> 00:14:19,942
obszar pustyń prawie się podwoił,

103
00:14:20,860 --> 00:14:23,863
pożerając wszystko na swojej drodze.

104
00:14:33,747 --> 00:14:35,749
Tylko specjaliści od pustyni,

105
00:14:36,333 --> 00:14:40,129
którzy przystosowali się
do życia w zabójczym upale,

106
00:14:40,212 --> 00:14:43,215
mogli przetrwać w tak surowych warunkach.

107
00:14:48,012 --> 00:14:50,890
Ale na tym susza się nie skończyła.

108
00:14:53,225 --> 00:14:58,063
Jeszcze dalej na południe,
w tropikalnych lasach deszczowych Afryki,

109
00:14:58,147 --> 00:15:02,443
stabilne sanktuaria życia,
które istniały od 50 milionów lat,

110
00:15:02,943 --> 00:15:06,155
prawie całkowicie zniknęły…

111
00:15:13,621 --> 00:15:18,667
i zostały zastąpione
przez rozległe tereny suchych lasów i łąk.

112
00:15:22,713 --> 00:15:25,215
Wpływ na życie był ogromny,

113
00:15:25,883 --> 00:15:29,136
a zwłaszcza na jedną grupę zwierząt…

114
00:15:32,723 --> 00:15:34,099
naczelne.

115
00:15:36,602 --> 00:15:41,565
Pawiany dzielą z nami 94% DNA,

116
00:15:43,275 --> 00:15:46,862
a także kluczową część naszej historii…

117
00:15:49,990 --> 00:15:54,870
zejście z wierzchołków drzew,
by prowadzić życie na dnie lasu.

118
00:16:04,588 --> 00:16:07,299
Tutaj, podczas epoki lodowcowej,

119
00:16:07,883 --> 00:16:11,095
nasi kuzyni stanęli
przed wieloma wyzwaniami.

120
00:16:17,977 --> 00:16:21,772
Życie na ziemi
jest bardziej niebezpieczne.

121
00:16:35,327 --> 00:16:37,663
Są tam duże drapieżniki.

122
00:16:47,297 --> 00:16:48,465
Na szczęście

123
00:16:49,049 --> 00:16:51,802
brak siły i rozmiarów

124
00:16:53,554 --> 00:16:57,641
naczelne nadrabiają inteligencją
i dużymi rodzinami.

125
00:17:06,066 --> 00:17:09,361
Ale zdobywanie pożywienia
dla wielu osobników

126
00:17:10,404 --> 00:17:12,656
to ciągłe wyzwanie.

127
00:17:22,499 --> 00:17:24,793
Więc każdy znaleziony posiłek

128
00:17:26,003 --> 00:17:28,422
przyciąga wielu zainteresowanych.

129
00:17:39,099 --> 00:17:41,435
A tam, gdzie cenne zasoby…

130
00:17:43,479 --> 00:17:46,190
konflikt jest nieunikniony.

131
00:17:51,820 --> 00:17:55,282
Zwłaszcza w obrębie własnego gatunku.

132
00:17:58,202 --> 00:18:02,039
Grupa rywali nie ma ochoty się dzielić.

133
00:18:30,234 --> 00:18:31,652
W suchym lesie…

134
00:18:33,821 --> 00:18:36,657
warto walczyć o każdy owoc…

135
00:18:42,412 --> 00:18:44,748
i liczy się każde starcie.

136
00:19:14,987 --> 00:19:17,865
Rywale się wycofują,

137
00:19:19,366 --> 00:19:20,784
ale jeszcze tu wrócą.

138
00:19:27,666 --> 00:19:31,295
By pokonać wyzwania tego wrogiego świata,

139
00:19:31,795 --> 00:19:35,465
naczelne polegały
na swej inteligencji społecznej.

140
00:19:36,550 --> 00:19:42,181
Była to cecha, która z czasem
miała zapewnić jednemu z nich

141
00:19:42,681 --> 00:19:45,350
panowanie nad światem.

142
00:19:54,109 --> 00:19:58,614
16 000 LAT TEMU

143
00:19:59,781 --> 00:20:05,078
Nagromadzenie lodu na północy
wpłynęło na klimat na całej planecie.

144
00:20:08,916 --> 00:20:13,045
Ale gdy życie
przyzwyczaiło się do chłodu i suszy,

145
00:20:13,837 --> 00:20:15,964
wszystko się zmieniło.

146
00:20:21,511 --> 00:20:25,974
Lód zaczął topnieć,
gdy orbita Ziemi znów się zmieniła,

147
00:20:28,060 --> 00:20:31,897
a temperatury na świecie zaczęły rosnąć.

148
00:20:40,447 --> 00:20:44,034
Strumienie wody z roztopionego lodu

149
00:20:44,117 --> 00:20:47,162
wkrótce przekształciły się w potop.

150
00:21:04,096 --> 00:21:09,142
W Ameryce Północnej roztopione wody
utworzyły ogromne jezioro lodowcowe

151
00:21:09,851 --> 00:21:11,645
o głębokości 600 metrów

152
00:21:12,437 --> 00:21:16,024
i powierzchni
10000 kilometrów kwadratowych.

153
00:21:21,238 --> 00:21:25,826
Jedynym, co powstrzymywało wodę
przed zalaniem lądu na zachodzie,

154
00:21:26,326 --> 00:21:29,788
była wielka ściana lodu.

155
00:21:35,127 --> 00:21:40,590
Po drugiej stronie
ściana miała prawie kilometr wysokości.

156
00:21:43,510 --> 00:21:46,513
Była pozornie nie do pokonania…

157
00:21:49,599 --> 00:21:51,435
ale nie na długo.

158
00:22:00,485 --> 00:22:05,699
Wraz ze wzrostem temperatury
i topnieniem lodowców

159
00:22:06,533 --> 00:22:09,453
ciśnienie z tyłu ściany wciąż rosło.

160
00:22:18,128 --> 00:22:23,133
Wkrótce ściany lodu
zaczęły kruszyć się od środka…

161
00:22:38,023 --> 00:22:41,818
aż doszło do katastrofalnego zawalenia.

162
00:23:17,646 --> 00:23:23,443
W jednej chwili na ląd wylała się
równowartość Morza Irlandzkiego.

163
00:23:45,882 --> 00:23:48,093
Około 30 kilometrów na południe

164
00:23:48,176 --> 00:23:51,847
pojawiła się
pierwsza zapowiedź apokalipsy.

165
00:23:55,559 --> 00:23:56,643
Wstrząsy.

166
00:23:59,980 --> 00:24:01,481
Wyczuwają zagrożenie…

167
00:24:04,609 --> 00:24:06,445
ale nie mają gdzie się ukryć.

168
00:24:27,215 --> 00:24:31,428
Najpierw widzą ścianę pyłu.

169
00:24:35,056 --> 00:24:36,933
Ma sto metrów wysokości.

170
00:24:37,434 --> 00:24:40,479
To zapowiedź ogromnego tsunami.

171
00:25:19,059 --> 00:25:21,311
W zaledwie dziesięć godzin

172
00:25:21,394 --> 00:25:25,482
ogromna powódź
przetacza się przez 800 kilometrów lądu,

173
00:25:25,982 --> 00:25:29,986
przecinając kontynent aż do oceanu.

174
00:25:40,497 --> 00:25:44,417
Cuda natury,
których powstanie zajęłoby tysiące lat,

175
00:25:45,210 --> 00:25:47,963
kształtują się w zaledwie kilka godzin.

176
00:26:01,059 --> 00:26:03,019
Ale te widowiska

177
00:26:03,895 --> 00:26:05,272
są krótkotrwałe.

178
00:26:12,320 --> 00:26:14,114
Kilka dni później

179
00:26:14,698 --> 00:26:16,741
jedyne, co pozostaje,

180
00:26:18,034 --> 00:26:19,911
to upiorna cisza.

181
00:26:28,211 --> 00:26:31,256
Nieusuwalne blizny po tej wielkiej powodzi

182
00:26:31,756 --> 00:26:35,051
są wciąż widoczne w krajobrazie Ameryki.

183
00:26:38,138 --> 00:26:41,600
A jednak od początku epoki lodowcowej

184
00:26:41,683 --> 00:26:46,938
było ponad 50 cykli
gromadzenia się i topnienia lodu…

185
00:26:49,232 --> 00:26:52,736
i każdy z nich
powodował własne wielkie powodzie.

186
00:26:59,784 --> 00:27:03,288
Gdy ustał zamęt
wywołany ostatnim topnieniem,

187
00:27:04,289 --> 00:27:07,375
ląd zaczął odzyskiwać równowagę.

188
00:27:15,508 --> 00:27:17,886
Opady stały się bardziej regularne…

189
00:27:19,971 --> 00:27:22,599
co pozwoliło odżyć lasom.

190
00:27:27,520 --> 00:27:33,360
Pustynie skurczyły się i zazieleniły,
gdy znów popłynęła na nich woda.

191
00:27:39,407 --> 00:27:41,242
A tam, gdzie płynie woda,

192
00:27:41,993 --> 00:27:44,913
wkrótce pojawia się życie.

193
00:27:53,922 --> 00:27:59,177
Delta Dunaju w Europie
to jedno z największych mokradeł świata.

194
00:28:00,470 --> 00:28:03,056
Powstała po ostatnim wielkim topnieniu

195
00:28:03,682 --> 00:28:07,936
i szybko stała się domem
dla ogromnego bogactwa zwierząt.

196
00:28:14,484 --> 00:28:16,027
Nie brakuje tu pokarmu,

197
00:28:16,528 --> 00:28:19,948
więc rybitwy białowąse
pokonują tysiące kilometrów,

198
00:28:20,031 --> 00:28:22,075
by się tu rozmnażać.

199
00:28:23,660 --> 00:28:26,538
To idealne miejsce, by założyć rodzinę…

200
00:28:32,419 --> 00:28:36,131
ale podróż może okazać się daremna,

201
00:28:36,631 --> 00:28:40,844
jeśli samiec przybędzie zbyt późno,
by znaleźć sobie samicę.

202
00:28:46,933 --> 00:28:48,143
Może jedynie

203
00:28:49,602 --> 00:28:52,605
obserwować sukces innych.

204
00:29:00,697 --> 00:29:02,365
Rywal odleciał,

205
00:29:03,742 --> 00:29:05,493
więc to jego szansa.

206
00:29:18,381 --> 00:29:20,425
Jedzenie to świetny prezent…

207
00:29:23,511 --> 00:29:26,055
ale ona nie jest pod wrażeniem.

208
00:29:33,313 --> 00:29:36,775
Samiec i tak spróbuje szczęścia.

209
00:29:39,694 --> 00:29:40,820
Bezskutecznie.

210
00:29:46,409 --> 00:29:47,994
Odtrącony samiec

211
00:29:49,078 --> 00:29:50,914
musi jeść sam.

212
00:29:54,417 --> 00:29:59,923
Tylko przy tak wielkim bogactwie życia
samice mogą być tak wybredne.

213
00:30:10,809 --> 00:30:15,271
Koniec epoki lodowcowej
zapoczątkował nie tylko czas obfitości,

214
00:30:18,525 --> 00:30:22,695
ale także okres stabilności klimatu…

215
00:30:25,073 --> 00:30:28,701
znany jako holocen.

216
00:30:35,834 --> 00:30:40,588
11 700 LAT TEMU

217
00:30:44,175 --> 00:30:48,263
W tym okresie
panowały ciepłe i wilgotne warunki,

218
00:30:49,472 --> 00:30:55,228
a średnia globalna temperatura wahała się
o mniej niż jeden stopień Celsjusza,

219
00:30:56,771 --> 00:31:01,818
co pozwoliło na rozkwit życia
we wszystkich zakątkach świata.

220
00:31:08,616 --> 00:31:13,663
Każdy istniejący gatunek
ma nieprzerwaną linię rodową,

221
00:31:13,746 --> 00:31:16,833
która sięga czterech miliardów lat wstecz,

222
00:31:16,916 --> 00:31:19,919
do początków życia na Ziemi.

223
00:31:45,278 --> 00:31:50,283
A jednak nie wszystko kwitło w holocenie.

224
00:31:53,786 --> 00:31:59,167
Był to okres dziwnego
i bardzo selektywnego wymierania.

225
00:32:01,252 --> 00:32:06,341
Na całej planecie
znikały największe zwierzęta lądowe.

226
00:32:07,342 --> 00:32:12,847
Zniknęły mamuty, lwy jaskiniowe
i setki innych gatunków.

227
00:32:15,683 --> 00:32:18,436
Szczególnie ucierpiała Ameryka Północna,

228
00:32:19,103 --> 00:32:22,857
która straciła ponad 70% swoich olbrzymów.

229
00:32:25,777 --> 00:32:27,487
Ale nie wszystkie.

230
00:32:29,697 --> 00:32:32,283
W obliczu braku rywali

231
00:32:32,951 --> 00:32:35,662
bizony przejęły wielkie równiny,

232
00:32:37,038 --> 00:32:39,624
wędrując po nich w wielkich stadach.

233
00:32:55,890 --> 00:32:57,392
Ale nie były tam same.

234
00:33:04,107 --> 00:33:07,318
Liczba dużych zwierząt
znacznie się zmniejszyła,

235
00:33:08,987 --> 00:33:12,490
więc bizony stały się celem
innej grupy ocalałych.

236
00:33:20,873 --> 00:33:23,459
Ich odwiecznych wrogów.

237
00:33:27,380 --> 00:33:31,592
Ich najlepsza obrona to stała czujność,

238
00:33:33,094 --> 00:33:36,431
trzymanie się razem
i unikanie konfrontacji.

239
00:33:40,935 --> 00:33:43,229
Ale to nie są zwykli myśliwi.

240
00:33:49,360 --> 00:33:53,698
Bo w epoce lodowcowej
pojawił się nowy drapieżnik.

241
00:34:01,581 --> 00:34:02,707
Tak jak wilki,

242
00:34:03,499 --> 00:34:05,209
polowaliśmy w grupach.

243
00:34:08,880 --> 00:34:11,466
A niedobór siły i szybkości…

244
00:34:13,634 --> 00:34:18,264
nadrabialiśmy inteligencją i sprytem.

245
00:34:21,225 --> 00:34:25,188
Wykształcenie dużych, złożonych mózgów

246
00:34:25,271 --> 00:34:28,191
wyróżniło nas na tle innych naczelnych

247
00:34:29,484 --> 00:34:33,946
i pozwoliło nam polować
w o wiele bardziej wyszukany sposób.

248
00:34:39,285 --> 00:34:40,912
Naśladując wilki

249
00:34:42,038 --> 00:34:45,333
i używając
starannie ułożonych stosów kamieni,

250
00:34:46,751 --> 00:34:50,797
myśliwi zaganiali bizony
przez wiele kilometrów,

251
00:34:52,173 --> 00:34:54,509
aż znalazły się dokładnie tam,

252
00:34:55,968 --> 00:34:57,470
gdzie tego chcieli.

253
00:35:08,106 --> 00:35:12,068
Dopiero wtedy zbliżają się do stada.

254
00:35:21,285 --> 00:35:23,621
Gdyby ujawnili się zbyt wcześnie,

255
00:35:25,498 --> 00:35:28,876
wiele dni wysiłku poszłoby na marne.

256
00:35:38,177 --> 00:35:41,305
Ich ostateczną nagrodą
nie jest śmierć jednego,

257
00:35:42,682 --> 00:35:44,433
ale upadek wielu…

258
00:35:49,689 --> 00:35:53,359
by wykarmić dużą grupę
podczas zimowych miesięcy.

259
00:36:02,326 --> 00:36:04,453
Pułapka zastawiona.

260
00:36:09,876 --> 00:36:14,005
Potrzebują tylko odrobiny zachęty.

261
00:37:00,468 --> 00:37:02,470
We wczesnym holocenie

262
00:37:02,970 --> 00:37:08,142
ludzie rozprzestrzenili się z Afryki
na niemal wszystkie kontynenty

263
00:37:09,185 --> 00:37:13,272
i stali się
najgroźniejszym drapieżnikiem świata.

264
00:37:17,860 --> 00:37:23,115
Nasz rozwój przyczynił się
do wyginięcia dużych zwierząt lądowych,

265
00:37:23,824 --> 00:37:26,953
ale nasza historia mogła być krótka,

266
00:37:28,621 --> 00:37:31,374
gdybyśmy nie dokonali czegoś niezwykłego.

267
00:37:34,961 --> 00:37:40,299
Uwolniliśmy się od niepewności życia
opartego na zbieractwie i łowiectwie,

268
00:37:41,008 --> 00:37:44,262
zawierając sojusze z naturą.

269
00:37:47,223 --> 00:37:49,600
Stabilny klimat holocenu

270
00:37:49,684 --> 00:37:53,604
umożliwił naszym przodkom
nawiązanie wyjątkowej więzi…

271
00:37:55,856 --> 00:37:57,275
z roślinami.

272
00:38:02,280 --> 00:38:04,949
Wyselekcjonowali niektóre gatunki

273
00:38:05,533 --> 00:38:09,745
i zasiali ich nasiona tam,
gdzie miały najlepsze warunki wzrostu.

274
00:38:16,294 --> 00:38:18,587
Ta troska i opieka

275
00:38:18,671 --> 00:38:22,717
dramatycznie zwiększyły
szanse roślin na przetrwanie,

276
00:38:24,176 --> 00:38:29,098
dzięki czemu
ludzie mogli zebrać plony tej współpracy.

277
00:38:33,978 --> 00:38:36,480
Nauczyli się produkować więcej jedzenia

278
00:38:37,064 --> 00:38:40,359
i przechowywać je przez cały rok.

279
00:38:44,363 --> 00:38:46,324
Tam, gdzie uprawiano rośliny,

280
00:38:47,992 --> 00:38:49,452
był i dobrobyt.

281
00:38:53,080 --> 00:38:58,669
Nasi przodkowie odkryli,
jak zapewnić sobie zapasy żywności.

282
00:39:00,546 --> 00:39:03,966
Udomowili nie tylko rośliny.

283
00:39:05,468 --> 00:39:06,802
Zwierzęta też.

284
00:39:08,512 --> 00:39:09,930
Na całym świecie

285
00:39:10,014 --> 00:39:14,810
wielu łowców-zbieraczy
porzuciło koczowniczy tryb życia…

286
00:39:17,021 --> 00:39:19,231
na rzecz rolnictwa.

287
00:39:20,524 --> 00:39:25,946
Powoli, ale systematycznie,
przyroda zmieniała swe oblicze,

288
00:39:27,198 --> 00:39:30,159
okiełznana pracą ludzkich rąk.

289
00:39:32,370 --> 00:39:35,706
Wolne od ciągłego poszukiwania pożywienia,

290
00:39:36,207 --> 00:39:38,626
populacje ludzi rozrastały się.

291
00:39:39,794 --> 00:39:42,004
Pojawiały się nowe zadania,

292
00:39:43,422 --> 00:39:46,092
a społeczeństwo
stawało się bardziej złożone.

293
00:39:49,095 --> 00:39:52,014
W końcu narodziły się cywilizacje.

294
00:39:58,979 --> 00:40:04,026
Osiągnęliśmy coś,
czego nie dokonał żaden inny gatunek.

295
00:40:05,152 --> 00:40:10,032
Uwolniliśmy się od natury
i wznieśliśmy się ponad nią.

296
00:40:11,575 --> 00:40:15,371
Rolnictwo zmieniło wszystko…

297
00:40:17,748 --> 00:40:21,335
ale miała nadejść kolejna rewolucja.

298
00:41:13,762 --> 00:41:19,894
Nasza pomysłowość zaprowadziła nas dalej,
niż mogliśmy sobie wyobrazić…

299
00:41:21,854 --> 00:41:26,942
a nasza historia
jest teraz zapisana na powierzchni Ziemi.

300
00:41:30,488 --> 00:41:36,327
To, co kiedyś było dzikie,
zostało okiełznane lub utracone.

301
00:41:40,831 --> 00:41:43,792
Nasz wielki sukces zaszkodził nam

302
00:41:45,044 --> 00:41:47,087
i naszej planecie…

303
00:41:49,465 --> 00:41:54,303
i teraz sami powodujemy
kolejne masowe wymieranie.

304
00:42:00,142 --> 00:42:01,644
Nie chodzi tylko o to,

305
00:42:01,727 --> 00:42:07,149
że produkcja żywności
pochłania połowę terenów mieszkalnych…

306
00:42:21,830 --> 00:42:26,168
ani o to, że dwutlenek węgla,
który uwalniamy do atmosfery,

307
00:42:26,252 --> 00:42:29,755
ogrzewa naszą planetę
szybciej niż kiedykolwiek

308
00:42:29,838 --> 00:42:33,133
w ciągu ostatnich 500 milionów lat.

309
00:42:40,057 --> 00:42:45,563
Nie chodzi też o to,
że ocieplamy i zakwaszamy oceany,

310
00:42:46,981 --> 00:42:49,483
niszcząc ich naturalną równowagę

311
00:42:49,567 --> 00:42:53,654
i zabijając wielkie ilości
morskich stworzeń.

312
00:42:57,116 --> 00:43:01,954
Nie tylko powodujemy
ekstremalne zjawiska pogodowe,

313
00:43:03,497 --> 00:43:04,790
pożary i susze,

314
00:43:05,958 --> 00:43:10,004
które przywracają Ziemię
do jej jałowych początków.

315
00:43:15,217 --> 00:43:18,804
Nie chodzi o to,
że robimy którekolwiek z tych rzeczy,

316
00:43:19,847 --> 00:43:22,850
ale o to, że robimy je wszystkie

317
00:43:23,475 --> 00:43:28,022
w tym samym czasie.

318
00:43:29,982 --> 00:43:32,484
A co gorsza,

319
00:43:33,444 --> 00:43:36,322
robimy to z piorunującą prędkością.

320
00:43:46,707 --> 00:43:53,714
Choć masowe wymieranie to rzadkość,
zmienia bieg historii na ogromną skalę.

321
00:43:55,841 --> 00:44:01,680
Jak dotąd Ziemia przetrwała
pięć takich apokaliptycznych zdarzeń,

322
00:44:02,931 --> 00:44:08,103
a każde z nich
zniszczyło ponad trzy czwarte gatunków.

323
00:44:11,440 --> 00:44:14,818
Co więcej,
dominujące gatunki sprzed katastrofy

324
00:44:15,319 --> 00:44:19,657
nie pozostają na szczycie
po jej zakończeniu.

325
00:44:23,786 --> 00:44:26,163
Skutki masowego wymierania

326
00:44:26,664 --> 00:44:31,126
nie były odczuwane przez 66 milionów lat.

327
00:44:32,378 --> 00:44:35,381
Obecnie jesteśmy na dobrej drodze

328
00:44:36,548 --> 00:44:37,883
do szóstego.

329
00:44:45,516 --> 00:44:47,810
Tylko w ciągu ostatnich 50 lat

330
00:44:48,686 --> 00:44:54,441
populacja dzikich zwierząt
spadła średnio o prawie 70%

331
00:44:55,734 --> 00:44:57,027
i tym razem

332
00:44:57,778 --> 00:45:01,657
to my jesteśmy za to odpowiedzialni.

333
00:45:04,868 --> 00:45:08,288
Ale mimo tej ponurej prognozy,

334
00:45:08,997 --> 00:45:12,418
wciąż jest iskierka nadziei.

335
00:45:16,213 --> 00:45:18,799
Jesteśmy pierwszym gatunkiem

336
00:45:19,675 --> 00:45:22,928
w ciągu czterech miliardów lat
życia na Ziemi,

337
00:45:23,679 --> 00:45:27,891
który rozumie,
co dzieje się z naszym światem.

338
00:45:30,018 --> 00:45:32,688
Jesteśmy też pierwszym gatunkiem,

339
00:45:32,771 --> 00:45:36,650
który wie, jak można to naprawić.

340
00:45:38,694 --> 00:45:43,198
Nasza inteligencja
zaprowadziła nas tak daleko

341
00:45:44,742 --> 00:45:48,537
i tylko ona może nas ocalić.

342
00:45:55,002 --> 00:45:56,462
Nasza przyszłość

343
00:45:57,129 --> 00:45:59,006
i przyszłość planety

344
00:45:59,089 --> 00:46:00,799
nie jest przesądzona.

345
00:46:02,885 --> 00:46:04,553
To, co teraz zrobimy,

346
00:46:05,053 --> 00:46:07,055
zdefiniuje kolejny rozdział

347
00:46:08,557 --> 00:46:11,351
w historii życia.

348
00:46:20,319 --> 00:46:23,030
Ale jakakolwiek przyszłość nas czeka…

349
00:46:30,496 --> 00:46:33,373
przeszłość nauczyła nas…

350
00:46:39,713 --> 00:46:45,928
że życie zawsze znajdzie jakiś sposób.

351
00:48:57,893 --> 00:48:59,895
Napisy: Marta Racka